Tíminn - 04.01.1990, Side 7

Fimmtudagur 4. janúar 1990
Tíminn 7
lllllllllllllllll VETTVANGUR llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllfllllllllllllllllllllllllllllllllllll^
ívar Jónsson:
Háskólinn á Akureyri
í Ijósi raunsærrar byggðastefnu
Stofnun Háskólans á Akureyri
er vafalaust eitt framsæknasta
skrefið sem stigið hefur verið á
síðari árum í átt að raunsærri
byggðastefnu. Þetta á ekki síst við
um uppbyggingu sjávarútvegs-
deildar Háskólans sem tók form-
lega til starfa 4. janúar sl. Þessi
mikilvæga deild tengir starfsemi
hans náið staðbundinni þekkingu á
landsbyggðinni. Háskólinn á Ak-
ureyri hefur þó mætt nokkurri
andstöðu, þar sem farið hafa sam-
an skammsýn viðhorf ríkisstjórnar
og fjárveitingavalds og sérhags-
munir Háskólans í Reykjavík.
Niðurskurður á framlögum til HA
í fjárlögum fyrir 1990 er svo um-
talsverður að framlag ríkisins hefði
ekki nægt til að kennsla í sjávarút-
vegsdeild skólans hæfist í janúar
eins og fyrirhugað var. KEA,
Kaupfélag Eyfirðinga Akureyri,
bjargaði hins vegar málinu fyrir
horn með því að lána Háskólanum
á Akureyri húsnæði endurgjalds-
laust í þrjú ár. Á síðustu dögum
Alþingis var framlag til HA svo
aukið um smáræði, 25 milljónir
króna. Árás ríkisstjórnarinnar á
háskóla landsbyggðarinnar hlýtur
að kalla á mikla þverpólitíska and-
úð landsbyggðarfólks. í þessari
grein er fjallað um Háskólann á
Akureyri (HA) og æskilega þróun
hans í ljósi raunsærrar byggða-
stefnu.
Niðurskurður
fjármálaráðherra
I fjárveitingabeiðni sinni fyrir
árið 1990 fór HA fram á rúmlega
210 milljón króna framlag, en sam-
kvæmt fjárlagafrumvarpi voru
honum ætlaðar rúmar 78 milljónir
króna. Niðurskurðurinn var því
um 63% og svo umtalsverður að
honum var augljóslega markvisst
ætlað að kæfa sjávarútvegsdeild
HA í fæðingu. Þetta sést best á því
að samkvæmt fjárveitingabeiðni
HA var fyrirhugað að verja 68
milljónum króna í innréttingar og
búnað en 50 milljónir voru áætlað-
ar í húsnæði fyrir sjávarútvegs-
deild. Nám í þessari deild er að
stærstum hluta raungreinanám sem
fram mun fara í vel útbúnum
tilraunastofum. Eðli málsins sam-
kvæmt er stofnkostnaður slíkrar
deildar mun hærri en kostnaður
vegna hugvísindadeilda. Þetta
þekkir fjármálaráðherra sjálfur vel
því hann hefur um árabil átt sæti í
háskólaráði HÍ. Ríkisstjómin áætl-
aði hins vegar aðeins 10 milljónir í
fjárlagafrumvarpi sínu vegna hús-
næðisuppbyggingar HA og 5 millj-
ónir vegna innréttinga, búnaðar og
viðhalds. Stefna ríkisstjórnarinnar
er því meðvituð aðför að HA.
Skammtímasjónarmið
Niðurskurður ríkisstjómarinnar
á framlögum til HA er hluti af
almennri efnahagsstefnu stjórnar-
innar. Hún sver sig í ætt við
frjálshyggjuna sem ávallt boðar
niðurskurð ríkisútgjalda á sam-
dráttarskeiðum án tillits til eðlis
starfsemi viðkomandi ríkisstofn-
ana. í stað þess að auka ríkisút-
gjöld í samdrætti og draga úr
hagsveiflum um leið og fjárfesting-
um er beint inn á svið sem auka
framleiðni þjóðarbúsins og atvinnu
í framtíðinni fylgir ríkisstjórnin
þeirri skammsýnu efnahagsstefnu
að draga úr útgjöldum í takt við
minnkandi tekjurþráttfyriróvenju
lágt hlutfall sköttunar á fyrirtæki
og einstaklinga á íslandi og rýra
samneyslu. Stefna af þessu tagi er
gerólík þeirri samhæfðu langtíma-
stefnu sem t.d. Japanir fylgja og
hefur leitt til þess að þeir hafa á
fáum áratugum orðið að öflugasta
iðnveldi okkar tíma.
HA í Ijósi byggðastefnu
Háskólinn á Akureyri getur
skipt sköpum fyrir atvinnu- og
byggðaþróun þegar til lengri tíma
er litið. Starfsemi hans myndi ekki
aðeins stuðla að minnkandi fólks-
flótta til Reykjavíkur og nágrennis,
heldur einnig að öflugri nýsköpun
í atvinnulífinu og auknum hag-
vexti. Ástæðurnar eru þessar: 1)
Verkaskipting í landinu er lands-
byggðinni í óhag. Þróunarstarf-
semi, markaðssetning og banka-
starfsemi í landinu eru auk stjórn-
sýslu að mestu samþjöppuð á suð-
vesturhorninu. Þetta er sú atvinnu-
starfsemi sem skiiar hlutfallslega
hæstum launum og hagnaði fyrir
hverjaunnavinnustund. Margföld-
unaráhrifin eða m.ö.o. atvinnu-
sköpunin er því hlutfallslega meiri
í þessum landshluta. Þessi verka-
skipting er orsök þess að ójöfn
efnahagsþróun verður milli lands-
hluta; 2) Með því að efla rannsókn-
ir og þróunarstarfsemi á lands-
byggðinni og um leið nýsköpun í
atvinnulífinu er grafið undan
verkaskiptingunni í landinu því
slík starfsemi byggir á hálaunuðum
störfum. Um leið er dregið úr
ójöfnum margföldunaráhrifum
milli landshluta. 3) Forsenda slíkr-
ar nýsköpunarstarfsemi er rétt ytri
skilyrði fyrir rekstri fyrirtækja, þ.e.
nægt framboð af vel menntuðu
rannsóknafólki, góð rannsókna-
aðstaða og frjótt félagslegt um-
hverfi. Háskóli og tæknigarðar í
tengslum við hann leika augljós-
lega lykilhlutverk í sköpun já-
kvæðra nýsköpunarskilyrða. Skoð-
um málið nánar.
Þjóðleg
nýsköpunarskilyrði
Rannsóknir hafa leitt í ljós að
framlög til rannsókna- og þróunar-
starfsemi (r&þ) eru mikilvægari
fyrir hagvöxt en launaþróun. Lönd
með há framlög til r&þ eru há-
launalönd. En áherslur í nýsköp-
unarstarfsemi eru mismunandi eft-
ir löndum og mótast af sérstökum
aðstæðum og staðbundinni verk-
þekkingu í hverju landi. Þess vegna
er gjarnan talað um þjóðleg ný-
sköpunarkerfi í fræðilegri umræðu
um nýsköpun í atvinnulífinu. Á
Norðurlöndum hefur mestur
árangur náðst í nýsköpunarstarf-
semi á sviðum þar sem farið hefur
saman 1) mikil og útbreidd stað-
bundin þekking tengd frumfram-
leiðslugreinum, 2) náin tengsl milli
þeirra sem framleiða vélar fyrir
frumframleiðslugreinarnar og
fyrirtækja í frumframleiðslu og
loks 3) öflug starfsemi háskóla og
tæknistofnana ríkisvaldsins sem
hafa það hlutverk að flytja inn og
þróa hátækni og staðfæra og dreifa
út í atvinnulífið. Þetta hefur leitt
til þess að t.d. Finnar eru fremstir
í heiminum á mörgum sviðum í
framleiðslu á tækjum fyrir náma-
gröft og trjávöruframleiðslu, Svíar
á sviði trjávöru og málmfram-
leiðslu og bílaframleiðslu henni
tengd, á meðan Danir eru framar-
lega í þróun og framleiðslu tækja
og véla fyrir úrvinnslugreinar land-
búnaðar.
HA og nýskópun
í atvinnulífinu
Þegar þetta er haft í huga er ljóst
hvers vegna það er mikilvægt að
efla Háskólann á Akureyri og
tæknigarða honum tengda, því á
Akureyri eru allar grundvallarfor-
sendur öflugrar nýsköpunarstarf-
semi. í fyrsta lagi er á Akureyri og
nágrannabyggðunum á Norður-
landi mikil staðbundin þekking í
sjávarútvegi og iðnaði, óvirkjuð að
mestu. í öðru lagi er fólksfjölda og
byggð á þessu svæði þannig háttað
að auðvelt er að koma á nánu
samstarfi þeirra aðila sem myndu
þróa framleiðslutæki fyrir iðnað og
sjávarútveg og aðila í sjávarútvegi
og iðnaði sem nota tækin í rekstrin-
um. Fyrirtæki á Akureyri og í
Dalvík hafa þegar lagt grunninn að
framsækinni nýsköpunarstarfsemi
en HA og tæknigarðar gætu eflt
starfsemina til muna með því að
flytja markvisst inn hátækni og
staðfæra og dreifa út í atvinnulífið.
í þriðja lagi eru á Akureyri stórfyr-
irtæki á íslenskan mælikvarða þótt
þau séu aðeins meðalstór á alþjóð-
legan mælikvarða. Þessi fyrirtæki
eru nægilega öflug til að geta
fjármagnað og leitt langtíma ný-
sköpunarstarfsemi í samstarfi við
smá þróunarfyrirtæki. Rannsóknir
á nýsköpun í atvinnulífinu á Vest-
urlöndum sýna einmitt að samstarf
smárra fyrirtækja og stórfyrirtækja
skiptir sköpum gagnvart árangri í
nýsköpunarstarfi. Fj ármagnsskort-
ur er jú helsta vandamál smárra
fyrirtækja þegar að markaðssetn-
ingu kemur og frekara framhaldi
rannsókna- og þróunarstarfsem-
innar.
Þjóðhagsleg rök
Af ofansögðu leiðir að ekki að-
eins byggðasjónarmið í hefð-
bundnum skilningi, heldur almenn
þjóðhagsleg rök krefjast þess að
háskóli með öfluga nýsköpunar-
starfsemi sé efldur á landsbyggð-
inni fremur en í Reykjavík. Rök-
semdafærslan leiðir einnig til þess
að eðlilegt hlýtur að teljast að færa
stærstan hluta starfsemi ýmissa
stofnana út á landsbyggðina og til
Akureyrar, þ.e. starfsemi stofnana
eins og Iðntæknistofnunar, Rann-
sóknastofnunar fiskiðnaðarins,
Hafrannsóknastofnunar o.fl. Frá
sjónarmiði nýsköpunar nýtist starf-
semi Háskóla fslands og rann-
sóknastofnana atvinnuveganna í
Reykjavík ekki sem skyldi því
bæði skortir markvissa, samhæfða
rannsókna- og þróunarstefnu fyrir
þessar stofnanir og þær hafa
hneigst til að afla sér sértekna með
skammtímaþjónustuverkefnum
fyrir fyrirtæki. Við þetta bætist að
HÍ hefur brugðist sem sjálfstæð
akademísk rannsóknastofnun sem
gæti stuðlað að langtímastefnu-
mörkun fyrir íslenskt atvinnulíf og
þjóðfélag.
Framtíð Háskólans
á Akureyri
Háskólinn á Akureyri var stofn-
aður 1987 og fer nú fram kennsla á
hjúkrunarbraut og rekstrardeild.
Eftir áramót er síðan gert ráð fyrir
að kennsla hefjist við sjávarútvegs-
deild. Styrkur HA á nýsköpunar-
sviðinu er þverfagleg uppbygging
sjávarútvegsdeildar og möguleikar
á nánu samhæfðu starfi hennar og
rekstrardeildarinnar. En betur má
ef duga skal. Forsenda nýsköpun-
arstarfs í atvinnulífi framtíðarinnar
er hagnýting líftækni og upplýs-
inga- og sjálfvirknitækni. Þetta á
jafnt við um nýsköpun í sjávarút-
vegi og iðnaði almennt. Kennsla
og rannsóknir á sviði líftækni munu
fara fram í líf- og matvælafræðum
í sjávarútvegsdeild og einnig í
hjúkrunardeild. Rannsóknir á sviði
örtölvu- og sjálfvirknitækni vantar
alfarið við HA og því ætti næsta
skrefið að vera stofnun rafmagns-
verkfræðideildar við skólann. Hér
á landi eins og annars staðar á
Vesturlöndum er vaxandi skilning-
ur á mikilvægi vísinda- og tækni-
þróunar fyrir efnahagslífið.
Kennslu- og rannsóknastofnunum
á sviði vísinda- og tæknistefnu og
nýsköpunar í atvinnulífinu hefur
því fjölgað hratt á undanförnum
árum. Hlutverk slíkra stofnana er
að stuðla að langtímastefnumörk-
un í nýsköpun því sú hætta er ávallt
fyrir hendi að nýsköpun fyrirtækja
mótist um of af skammtímasjónar-
miðum. Hlutverk þessara stofnana
er einnig að greina samfélagsleg
markmið vísindastarfseminnar og
leita valkosta í stefnumörkun
stjórnvalda á sviði atvinnu- og
tækniþróunar. Slík stofnun er afar
mikilvæg fyrir þróun raunsærrar
byggðastefnu og því ætti rann-
sóknastofnun á sviði vísinda- og
tæknistefnu að vera einn af horn-
steinum Háskólans á Akureyri ■
framtíðinni.
Alþjóðleg sérstaða
Það skiptir miklu fyrir framtíð
HA að skólinn skapi sér sérstöðu
því óneitanlega keppir hann við HÍ
og erlenda háskóla um stúdenta.
Sérstaða HA yrði skýr með þeirri
starfsemi sem lýst var hér að ofan.
Alþjóðlega séð yrði sérstaða hans
enn meiri ef við hann yrði stofnuð
rannsóknastofnun á sviði eyríkja
og örsmárra ríkja. Eyríkjarann-
sóknir eru ört vaxandi rannsókna-
svið en á því gætu Islendingar
orðið leiðandi í framtíðinni.
Hér að ofan hefur verið lögð
áhersla á hlutverk skólans í ný-
sköpun í atvinnulífinu, en mark-
miðið með stofnun skólans er einn-
ig að þróa sjálfstæða, akademíska
rannsóknastofnun. Hlutverk há-
skóla er að skoða fyrirbæri í víðara
samhengi en skammtímasjónarmið
stjómmála og fyrirtækja leyfa.
Framþróun vísinda byggir á gagn-
rýninni hugsun og stöðugri leit að
nýjum lausnum og valkostum.
Góður háskóli er í raun samfélag
hug- og raunvísindafólks sem
stöðugt skiptist á skoðunum og
skapar þannig frjóan vettvang
kenningalegrar þróunar. í þessu
skilur á milli háskóla og iðnskóla.
Það er e.t.v. helsti veikleiki HA í
þessu samhengi að enn sem komið
er skortir forsendur öflugs félags-
og hugvísindastarfs við skólann.
Slíkt starf er afar mikilvægt, því
háskólinn getur aðeins orðið mikil-
vægur í samfélagsþróun á íslandi
að hann dafni sem alhliða vísinda-
stofnun. Þetta er ekki síst mikil-
vægt í ljósi þess að auka áhrif
raunsærrar byggðastefnu í póli-
tískri umræðu í landinu.
OPIÐ BRÉF
Kristín Jóhannesdóttir
Þorsteinn Jónsson
Hrafn Gunnlaugsson
f opnu bréfi til Páls Skúlasonar,
formanns stjórnar Menningarsjóðs
útvarpsstöðva, kemur fram eftirfar-
andi:
„Jafnframt hafði menntamálaráð-
herra lofað á fundi með stjórn Kvik-
myndasjóðs að ef aðeins þyrfti reglu-
gerðarbreytingu skyldi hann sjá til
þess að sjóðurinn nýttist sjálfstæðum
íslenskum kvikmyndagerðarmönn-
um. Eftir að ráðuneytisstjóri
menntamálaráðuneytisins hafði
kynnt sér málið kom í ljós að hægt
var að breyta reglugerðinni þannig
að sjóðurinn nýttist sjálfstæðri kvik-
myndagerð. Um leið og þetta upp-
lýstist, gleymdi menntamálaráð-
herra loforði sínu.“
Ekki veit ég hvað þessi athuga-
semd á að þýða en mér er greinilega
ætlaður boðskapurinn og því svara
ég fyrir mig með opnu bréfi.
1. Strax og það lá fyrir að breyta
mætti sjóðsreglunum að þessu leyti
með reglugerð ræddi ég það við
formann stjórnar Menningarsjóðs-
ins. Hann mæltist undan reglugerð-
arbreytingu á þeirri forsendu að
unnið væri að uppgjöri á sjóðnum
aftur í tímann meðal annars vanskil-
um útvarpsstöðva. Taldi hann rangt
að breyta reglugerð fyrr en uppgjör
lægi fyrir. Ég féllst á þetta sjónarmið
enda virtist þá skammt í að unnt yrði
að knýja stöðvarnar til uppgjörs. Því
miður var þessi bjartsýni ekki á
rökum reist eins og ykkur er
kunnugt.
2. Kvikmyndagerðarmenn hafa
komið ítrekað á minn fund í ráðu-
neytinu til þess að fjalla um kvik-
myndagerðina í landinu. Höfum við
meðal annars rætt um aðgang ís-
lenskra kvikmyndagerðarmanna að
erlendum sjóðum sem kvikmynda-
gerðarmenn hafa fagnað. Við höfum
rætt um nauðsyn þess að virðisauka-
skattur verði ekki lagður á íslenskar
kvikmyndir, en samkvæmt gildandi
lögum er söluskattur lagður á ís-
lenskar kvikmyndir þótt enginn hafi
rukkað enn fyrir þær og verður
vonandi aldrei gert. Kvikmynda-
gerðarmenn hafa fagnað niðurstöð-
um sem fyrir liggja í þessu efni. í
þriðja lagi höfum við rætt um kvik-
myndasjóð og stöðu hans á árinu
1990. Við erum sammála um að
framlagið í sjóðinn er mörg ljósár
frá þeim veruleika sem verður að
takast á við. Kvikmyndirnar eru svo
mikilvægur þáttur íslenskrar menn-
ingarsköpunar að það er með öllu
fráleitt að búa við kvikmyndasjóðinn
í þessu formi áfram. Þess vegna
verður að hefna þess á öðrum vett-
vangi sem hallaðist á kvikmynda-
sjóðinn við afgreiðslu fjárlaga og við
ætlum að gera það. 1 fjórða lagi
höfum við rætt um framtíðarskipan
kvikmyndasjóðsins og það augljósa
ranglæti sem felst í því að kvik-
myndamenn hafa orðið að hætta
öllum eigum sínum - og hafa oft
misst þær - meðan aðrir fram-
leiðendur hér á landi búa við þær
aðstæður að geta jafnvel leitað ríkis-
ábyrgðar fyrir framleiðslulánum
sínum.
Allt þetta höfum við rætt. Hafi
ráðherrann verið gleyminn, sem
hann er ekki þótt hann segi sjálfur
frá, þá hefðu fundarmenn haft ótal
tækifæri til þess að hrista upp í
undirrituðum. Það að höfundar hins
opna bréfs kjósa heldur að senda frá
sér athugasemdir í bréfi til Páls
Skúlasonar er lítt skiljanlegt. Og
þessi svargrein er ekki til þess skrifuð
að biðja um skýringar. Én hún er
svar.
Svavar Gestsson