Tíminn - 04.01.1990, Síða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 4. janúar 1990
llllllllllllllllllllllllllll BÓKMENNTIR lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Varnarrit og ævisaga
Ævl mín og sagan sem ekki máttl segja
Endurminningar Björns Sv.
Björnssonar
Björn Sv. Björnsson, sem segir
frá í þessari bók, er sonur Sveins
Bjömssonar forseta, fæddur 1909 í
Reykjavík. Þar átti hann óslitið sín
bemsku- og unglingsár. Hann lauk
stúdentsprófi og hugðist stunda tón-
listamám. Af því varð þó ekki.
Hann var þá orðinn fjölskyldumaður
og gerðist starfsmaður Eimskipafé-
lags íslands 1930, tuttugu og eins árs
gamall. Var hann fljótlega sendur til
starfa í skrifstofu félagsins í
Hamborg, enda ágætur tungumála-
maður. Björn gerðist heimavanur í
Hamborg og komst þar vel af, rak
m.a. kaupsýslu á eigin reikning um
tíma, en lenti í erfiðleikum í einka-
málum og var eftir það stuttan tíma
í Danmörku, þar til hann fluttist
aftur til Hamborgar árið 1940, þegar
honum bauðst þar vinna við sitt hæfi
á slóðum þar sem hann var hagvan-
ur.
Á fyrstu Þýskalandsárum Björns
Sveinssonar var mikil ólga í stjórn-
málum sem alkunna er. Eftir að
heimskreppan tók að segja til sín
upp úr 1930 fór þýsk lýðræðispólitík
úr böndunum, enda voru innviðir
Weimarlýðveldisins alltaf veikir.
Þjóðverjar gerðust móttækilegir fyr-
ir öfgafullum patentlausnum á efna-
hags- og stjórnmálavanda sínum sem
endaði með sigri nasismans eins og
allir þekkja. Þótt nasisminn væri
einræðisstefna þar sem allt snerist
um foringjadýrkun og alræði
flokksins, eignaðist hann fjöldafylgi
og ekki tóm illmenni sem gerðust
áhangendur hans.
Saga Björns Sveinssonar er skil-
merkileg greinargerð um það hvern-
ig maður af hans stétt og stöðu tók
að aðhyllast nasismann á þessu
hnignunarskeiði þingræðislegs
stjórnarfars í Þýskalandi. Þar segir
ekki síst frá þeirri örlagaríku
ákvörðun hans að ganga sem sjálf-
boðaliði í þýska herinn á þriðja
styrjaldarárinu í stað þess að sinna
borgaralegum störfum eins og eðli-
legast hefði verið um íslenskan ríkis-
borgara sem Björn var alla tíð.
Þótt Björn gerðist hermaður bar
hann aldrei önnur vopn en skamm-
byssu og tók ekki þátt í bardögum,
heldur var honum fengið það starf í
fyrstu að vera fréttaritari á Rúss-
landsvígstöðvunum og voru fréttir
frá honum fluttar á íslensku í þýska
útvarpinu. Á þeirri stöðu varð þó
breyting sem reyndist honum af-
drifarík skylda, sem hann kveðst síst
hafa sóst eftir. Hann var gerður að
blaðafulltrúa þýska hersins í Dan-
mörku og gegndi því starfi til styrj-
aldarloka. Þá fór að festast við hann
sú skoðun margra að hann væri ekki
aðeins nasisti og þýskur hermaður,
heldur líka landráðamaður við Dani
og Danakonung, sem einnig var
konungur Islands, auk þess sem
réttarsamband íslands og Danmerk-
ur gat orðið honum viðsjárvert í
strangri lagatúlkun um störf hans í
þágu Þjóðverja. Það jók heldur ekki
hróður hans í almenningsáliti að
faðir hans var íslenskur ríkisstjóri á
þessum tíma og síðar forseti íslands
fyrstur manna. Flest varð því til þess
að bíræfnisorð festist við Björn á
þessum árum. Og fyrir það hlaut
hann að gjalda eftir fall Þýskalands.
Björn Sveinsson sat í dönsku fang-
elsi u.þ.b. ár eftir stríðið, en þá var
honum sleppt úr haldi og hann
leystur undan ákæru. Hann fluttist
til íslands rúmlega hálffertugur mað-
ur með ærna lífsreynslu og óráðna
framtíð. Þótt vafalaust hafi sitthvað
NANNA ROGNVALDAR DOTTIR
SAGAN SEM EKKI
MflTTI SEGJA
ENDURMINNINGAR
BJÖRNS SV.
BJÖRNSSONAR
I ■'
mfc.
-Mq&
verið hvíslað manna á milli um
þátttöku Björns í stríðinu voru engar
kærur lagðar fram gegn honum,
enda ekki að sjá að á miklu hafi
verið að byggja í því efni, síst af öllu
um nein óhæfuverk. Hitt er jafnvíst
að hann hafði ratað í ógæfu sem
markaði feril hans upp frá því.
Þótt von sé að menn staldri við
hermennskuár Bjöms Sveinssonar,
þá gefur bókin ekki tilefni til þess að
láta þar staðar numið. Hið rétta er
að hann rekur æviferil sinn frá
bernsku til elli í skýrri frásögn og
kemur víða við. Skrásetjarinn,
Nanna Rögnvaldardóttir, kann vel til
verka að vinna úThinni munnlegu
frásögn sögumanns, svo að úr verður
ágætt lestrarefni og trúverðug bók.
Björn Sveinsson greinir svo frá að
foreldrar hans hafi lagt á hann
þagnarkvöð um ævi sína, vafalaust í
þeirri trú að með því fennti í víxlspor
hans og ekki tæki því að „bera af sér
sakir“, enda sæi gíeymskan um það.
En eftir að mál hans var gert að
umræðuefni í víðlesinni bók, svo að
honum fannst á sig hallað, réðst
hann í það áttræður að aldri að segja
ævisögu sína með eigin orðum. Ekki
verður honum láð það. Ef þetta er
varnarrit þá sýnist það vel heppnað.
Nasisminn á sér ekki málsbætur og
þær er ekki að finna í bók Björns
Sveinssonar. Hins vegar má finna
afsakanir fyrir einstaklinga, sem
ganga vondum stjórnmálastefnum á
hönd, ef sökin er ekki meiri en
trúgirnin ein, sem algengast er þegar
múgur og milljónir fara að trúa á
pólitískar allsherjarlausnir og láta
berast með straumnum. Pólitísk
trúgirni hefur ekki sannast á nasist-
um einum. Hún hefur mætt á fleirum
í seinni tíð, svo að menn hafa ekki
undan að játa á sig villur þess háttar
átrúnaðar. En bók Björns Sv.
Björnssonar er ekki aðeins varnar-
rit, hún er fróðleg saga manns, sem
mörgu hefur kynnst og víða hefur
ratað.
Ingvar Gíslason.
Saga Fróðárhrepps, fyrra bindi
eftir Eirík Guðmundsson, Jón Árna
Friðjónsson og Ólaf Ásgeirsson
Undanfarin ár hafa birst nokkrar
bækur og tímaritsgreinar um
byggðasögu. Misjafnareru ritsmíðar
þessar að efnisvali, efnistökum, um-
fangi og gæðum en eiga flestar
sammerkt að ritunar- og prentkostn-
að greiða sveitarfélög eða fjölmenn
samtök sem geta með áskriftargjöld-
um ráðið við fjárhagsvanda. Undan-
tekning er ofanskráð bók sem út
kom 1988. Að henni stendur Átt-
hagafélag Fróðhreppinga sem í
HUNAÞING III
Ritnefnd: Sigurður J. Líndal og Stefán
Á. Jónsson
Útg: Búnaðarsambönd Húnvetninga,
Kaupf. Húnvetninga, Kaupf. V-Hún-
vetninga, Sögufélagið Húnvetningur.
Kort: Landmælingar fslands
Fyrir um það bil áratug komu út
bækurnar Húnaþing I og Húnaþing
II með um eins árs millibili og nú er
loksins lokið þeirri heildarútgáfu
sem stefnt var að í upphafi, með
Húnaþingi III. Húnaþingsbækurnar
hafa verið, og verða lengi enn,
uppsláttarbækur og ómissandi hand-
bækur á hverju húnvetnsku heimili
síðan þær birtust í fyrsta sinn.
í fyrsta bindi er að finna gagnlegt
yfirlit yfir ýmsar stofnanir, félög og
atvinnusögu í Húnavatnssýslum fyrr
og síðar. Er þar margt að sjá og lesa
um menningar og félagsstarf í Húna-
þingi og hafa þá sem nú verið valdir
hinir vænstu menn til að rita um
hvern þátt.
1 öðru bindi er að finna afar
ítarlegt hreppatal og lýsingu á hverju
sveitarfélagi fyrir sig. Hafa formál-
arnir ennþá gildi og mikill fróðleikur
er fólginn í þeirri miklu söfnun
upplýsinga um hvern sveitarbæ
sýslnanna, þótt talsvert af því sé
orðið frábrugðið því sem nú er með
skipan ábúenda, einum áratug síðar.
Tel ég næsta víst að næsta verkefni
ritnefndar Húnaþings verði að
standa að endurskoðaðri útgáfu af
Húnaþingi II.
Heiðarlendur hafa ekki fyrr en nú
verið teknar fyrir í Húnaþingsbók-
unum að neinu marki. I bókinni
Húnaþing III er gert gott betur en að
bæta úr þeirri þörf, þar sem úttektin
er hin aðgengilegasta. Bókin er 344
blaðsíður að stærð og er prýdd
fjölda mynda úr fjárleitum og stóð-
réttum og fallegum myndum af heið-
um uppi. Einnig er að finna við
upphaf ritgerðar um hvern afréttinn,
litprentað kort af svæðinu sem feng-
ið hefur verið að láni hjá Landmæl-
ingum íslands. Ljósmyndir eru
reynd mun vera nokkrir brottfluttir
Fróðhreppingar með Ólaf Kristjáns-
son í Ólafsvík í fylkingarbrjósti.
Fróðárhreppur er mjög fámennur
og telja má víst að hann hverfi innan
skamms úr tölu sjálfstæðra sveitar-
félaga. Aðstandendur bókarinnar
margar og litmyndir all nokkrar og
til sóma fyrir útgáfuna. Er ég ekki í
nokkrum vafa um að hér hefur tekist
vel til að bæta úr brýnni þörf til
fróðleiks fyrir sanna Húnvetninga
og alla áhugamenn um heiðarlönd,
upprekstur, nytjar og veiðar á heið-
um uppi. Er þess einnig gætt að hafa
sérstaka kafla um greni og veiði-
staði, ekki síður en greinagóðar
lýsingar á fjárleitar- og stóðréttar-
háttum fyrr og síðar. Sérstakur kafli
er og um öll eyðibýli Húnaþings og
er þar að finna stuttar og gagnorðar
lýsingar á þessum býlum sem mörg
hver eru við það að hverfa eða
horfin með öllu.
Þáttur ritnefndarinnar verður
seint þakkaður af Húnvetningum,
en fyrir verkinu hafa þeir Sigurður
J. Líndal og Stefán Á. Jónsson
staðið frá upphafi. Hafa þeir náð að
virkja margan merkismanninn til að
skila af sér greinagóðum skrifum um
sveitir sínar og heiðarlönd, nytjar
allar og búskaparhætti. Með Húna-
þingi III er enn á ný sýnt fram á
blómlegt menningarstarf sem lagt er
að mörkum án atvinnumetings eða
sýndarmennsku og ekki sjálfum sér
til framdráttar. Sem betur fer er enn
engin framleiðslustýring komin á
bóklega menningu og er vegur henn-
ar enn mikill til sveita.
Til gamans má geta þess að annar
ritnefndarmannanna, Sigurður J.
Líndal, bóndi á Lækjarmóti í Víði-
dal, er einn af afkomendum Snorra
á Húsafelli og er bókin um Snorra til
komin vegna stöðugrar hvatningar
hans og fleiri góðra manna. Er
verðlaunabókin um Snorra tileinkuð
þessum sama Sigurði, sem lands-
kunnur er fyrir framlag sitt á mörg-
um sviðum öðrum en bókaútgáfu.
Þætti mörgum yngri manninum þó
ærinn starfi einn og sér að standa að
útgáfu tveggja merkisbóka í sama
mánuði.
Kristján Björnsson
töldu æskilegt að skrá sögu byggðar-
félagsins áður en sú stund rennur
upp af átthagatryggð og sökum þess
að fyrr á öldum var Fróðárhreppur
þéttbýll og söguríkur. Umsvif í út-
gerð voru mikil og gustur lék um
héraðshöfðingja sem þar voru bú-
settir.
Margt gerir Sjávarbyggð undir
Jökli að sérstæðu byggðasöguriti.
Fyrst skal nefnt að bókarhöfundar
eru þrír. Þeir skipulögðu ritverkið
sameiginlega og höfðu samvinnu um
rannsókn heimilda - í sjálfboða-
vinnu að heita má. Við bókarsamn-
ingu skiptu þeir með sér verkum en
lásu yfir hver hjá öðrum og sam-
ræmdu áður en lokahönd var á lögð.
Slík vinnubrögð hafa ekki tíðkast til
þessa í sagnfræðaritum hérlendis.
Bókin er fyrsta úttekt á sjávarbyggð
á fslandi sem felur í sér félags- og
hagsögulega lýsingu og greiningu á
sama byggðarlagi í þúsund ár, þótt
hún sé staðbundin rannsókn hefur
hún víðtækt gildi á landsvísu og
leiðir margt nýtt í Ijós.
Hér er ekki ætlun að ritdæma en
vakin skal athygli á að bókin hefur
hlotið góðar viðtökur lesenda og
KJÖLFAR KRlUNNAR
Á skútu um heimsins höf
Texti og Ijósmyndir: Unnur
Jökulsdóttir og Þorbjörn Magnússon
Útg.: Mál og menning, 1989
Það eru blendnar tilfinningar sem
læðist um kroppinn þegar bókinni
um kjölfar Kríunnar er flett. Afar
fallegar myndir eru áberandi og
óafvitandi er lesanda kippt með í
siglingu um öll heimsins höf. Ljós-
myndirnar eru engar venjulegar
ferðamannamyndir, heldur afar
skýrar og vel teknar. Hrein unun er
því að blaða í bókinni fram og aftur.
Frágangur Kríubókarinnar er
hreint út sagt afar góður og er þetta
með því allra stílfegursta sem ég hef
séð af desemberbókum í ár.
Þegar að því kemur hins vegar að
lesandi ætlar að setjast niður til
lestrar kemur babb í bátinn. Textinn
er afar langt frá því að geta kallast
listrænn. Lesturinn er hrátt bland af
fordæmingu þjóðlífsins á íslandi og
neyðarlegu nöldri um kaldranaleik
viðtökur sem birst hafa eru afar
jákvæðar.
Þórarinn Þórarinsson, fyrrverandi
ritstjóri, ber Sjávarbyggð undir Jökli
saman við Eyrbyggju sem að nokkru
fjallar um forna merkisatburði í
Fróðárhreppi og segir:
„Fyrra bindi Fróðárhrepps sögu,
sem kom út á þessu ári, er frábært
rit vegna vandaðrar sagnfræðilegrar
vinnu og alþýðlegs og viðfelldins
frásagnarstíls. Þar er því ekki ofmælt
að hún lofar meistara sína eins og
Eyrbyggja. Hún sýnir og sannar að
íslendingar eiga enn góða sagna-
menn.“ Síðar í ritdómi Þórarins
segir að höfundar eigi þakkir skildar
„fyrir vandað verkseitt er sómir sér
vel við hlið bestu rita um íslandssögu
í hvaða bókaskápi sem er. Frágangur
bókarinnar er vandaður."
Ólafur Elímundarson segir í ítar-
legum ritdómi í tímaritinu Sögu
1989:
„Ekki er að efa að höfundum hafi
tekist það sem þeir hugðust gera að
„rannsaka vandlega ... byggð og
mannlíf í Fróðársveit frá landnámi
... “ og að gera „nokkurs konar
þversnið af sögu íslands" sem stuðli
eyjunnar okkar í norður Atlantshafi.
Islendingum er úthúðað í mörgum
kaflum með stuttum eða löngum
innskotum, en fyrstu kaflarnir eru á
mörkunum að kallast hrein og klár
landráðaskrif.
Það er einnig greinilegt að höfund-
ar textans hafa verið fjarri íslands
ströndum um langt árabil. Fákunn-
átta þeirra um eigið land og þjóðlíf
kemur þar upp á yfirborðið svo um
munar. Það eru orðin allmörg ár
síðan sú vinnuregla var rétt að best
væri að steypa sér í skuldir og
fjárfesta í steinsteypu þótt ekki væri
aur til fyrir fjárfestingunni.
Afgerandi dæmi um menningar-
lost það sem lesandi kemst í við
yfirlestur bókarinnar er að finna í
einni fagurlega umbrotinni opnunni.
Þar er falleg litmynd af junkum á
Kweilín fljóti í Kína á blaðsíðunni
vinstra megin, en hægra megin er
upphaf að kaflanum Til Kína: „Strax
og við sáum til botns í víxlasúpunni
að því að varpa „nýju ljósi á þjóðar-
söguna". Meira mun að vísu þurfa
en þessi bók er áreiðanlega drjúgt
lóð á þá vogaskál."
Útgáfukostnaður þessa stórvirkis
hefur reynst útgefendum þungur
baggi. Bækur sem þessi seljast yfir-
leitt hægt. Með góðri söluskorpu um
síðustu áramót náðist um helmingu
kostnaðar við ritun og útgáfu
verksins. Síðan hefur sala verið
umtalsverð en þó ekki nægt til þess
að greiða vexti af eftirstöðvum.
Haldi fram sem horfir mun takast að
hindra að skuldin vaxi en hún verður
jöfn og nú þegar upplag þrýtur.
Snæfellingar, ættaðir undan Jökli,
eru fjölmennir og dreifðir um land
allt. Sýni þeir upprunaslóðum sínum
þá ræktarsemi að kaupa bókina
vinnst margt. Þeir eiga í vændum
marga ánægju- og fróðleiksstund við
lestur merkisrits og hindra jafnframt
þá hneisu að umtalsvert fjártjón
verði einu verkalaun manna sem
með lofsverðum stórhug hafa bjarg-
að sögu sveitar sinnar frá gleymsku.
Seljist bókin nú fyrir kostnaði
tryggja kaupendur einnig útgáfu
síðara bindis sem vel er á veg komið
en vart mun dagsljós sjá að öðrum
kosti.
Jón Böðvarsson
ritstjóri Iðnsögu íslendinga
tók ferðalöngunin yfirhöndina og
frekar en að skjóta rótum á þessum
fáeinu fermetrum vildum við bara
komast sem lengst í burtu frá öllu
heila helvítis klabbinu."
Það er einkennilegt að sjá á bókar-
kápu yfirskriftina: Undir íslensku
flaggi um heimsins höf, þegar í ljós
kemur við lesturinn að á áberandi
hátt er verið að hnýta í siglingarmáta
íslensku þjóðarskútunnar eins og
ástandið var fyrir tíu árum.
Niðurstaðan er sú að bókin er
fallega unnin og vel til þess fallin að
blaða í henni fram og aftur og njóta
myndanna. Hún fer einnig vel uppí
stofuhillu íslendinganna sem ekki
hafa flúið úr steinsteypuskuldum
sínum til margra ára siglinga. Mynd-
anna vegna og einnig sökum líflegra
mannlífslýsinga á köflum, er bókin
þrátt fyrir allt eiguleg og útgáfa
hennar réttlætanleg.
Kristján Björnsson
Heiðar Húnaþings
Fagrar kríumyndir
- blendinn texti