Tíminn - 27.09.1990, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 27. september 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Gunnar Dal:
Hvernig breytist efni í líf?
Við höfum talað um DNA sem listahönnuð. Bæði ég og þú byrj-
uðum sem ein fruma með DNA í kjama hennar. Hann gerir enn
eins og í upphafi nákvæma mynd af sjálfum sér. Frumum okkar
fjölgaði og nú eru þær orðnar þúsund billjón frumur og allar
með fullkomið rítverk í kjömum sínum, allar með DNA.
En það er ekki nóg að gera teikn-
ingar af húsi. Það þarf að byggja
það. Og eins og fyrr segir þá er
hlutverk DNAtvískipt. Síðara hlut-
verkið er einmitt að byggja húsið,
ef halda má líkingunni áfram. DNA
sér um rétta samsetningu eggja-
hvítusameindanna. DNA sendir út
nákvæm fyrirmæli um hvar á að
byrja og hvar á að enda hvað eina.
Þessi fyrirmæli eru móttekin sjálf-
krafa og á einfaldan hátt af amínó-
sýrum og þær byggja eftir þeim
eggjahvítusameindir. Staðreyndin
er að þessi örlitla vera sér um jafn
flókna byggingu og mannslíkam-
ann. Og hún stjórnar byggingu
hverrar einustu lífveru. Við sem
höfum alist upp við að líta á alla
hluti sem þróun og breytingar úr
einu í annað hljótum að spyrja:
Getur þessi mikla grundvallarsam-
eind ekkert lært? Verður hún ekki
fyrir áhrifum frá umhverfinu sem
breyta henni? Líklega verður að
svara þeirri spurningu neitandi,
þótt undarlegt sé. Hún virðist ekki
breytast í grundvallaratriðum.
Hún breytir og þróar allar lífverur
til þess eins að því er virðist að geta
sjálf haldist óbreytt af sem mestu
öryggi gegnum milljónir kynslóða.
— Enginn vfsindamaður á okkar
tíð gerir því þó skóna að þessi ör-
Iitla vera hafi vit, vilja eða tilgang.
Með hverju ætti hún að hugsa?
Vísindamenn okkar tíma telja að
hún sé gersamlega ómeðvituð um
starfsemi sína. — Alveg eins og
hinn fyrsti sjálfsmyndarsmiður
sem endurtók mynd sína þó að
hann væri aðeins dautt efni. En við
megum ekki heldur gleyma því að
vísindamenn vita jafn lítið um
hugtakið vitund eins og aðrir
menn. Látum það gott heita, að
það sé vísindaleg staðhæfing að
þessi vera hafi ekki tilfinningu, vit,
vilja eða tilgang. Hitt sýnist stað-
reynd að hún hegðar sér eins og
hún hefði tilfinningu, vit, vilja og
tilgang. Hvað þessu stjórnar vita
ekki aðrir en þeir sem láta sér
nægja yfirborðslegar skýringar.
En hverfum nú aftur að hinni
upphaflegu spurningu okkar.
Hvernig breytist dautt efni í líf?
Við vitum að efnið þróaðist í ár-
billjónir frá léttustu frumefnunum
til þyngri efna og frá einföidum
efnasamböndum til hinna flókn-
ustu. Loks kemur fram, eftir þessa
löngu þróun, sameind sem orðin
er föst í sessi og hefur þann sér-
staka eiginleika að geta gert eftir-
mynd af sjálfri sér. Þegar þessi
fyrsti grundvöllur lífsins varð til
voru aðstæður allt öðru vísi á jörð-
inni en nú er. Að sjálfsögðu var þá
ekkert lífríki. Nýtt Iíf var í friði fyr-
ir öðru Iífi. Hitastig og gufuhvolfið
var annað. Þar var meira af koltví-
sýringi. Þá var ekki köfnunarefni
og súrefni, heldur köfnunarefni og
koltvísýringur. Þá var ekki heldur
ózón í efri lögum gufuhvolfsins.
Það er eins og menn vita ózónlagið
sem aðallega stöðvar nú útfjólu-
bláa geisia sólarinnar. Þess vegna
er við þessar aðstæður miklu meiri
geislavirkni. í þessum fyrsta loft-
hjúpi jarðar voru sérstök skilyrði
til að sjálfsmyndarsmiðurinn,
þessi sérstæða sameind okkar,
kæmi fram. Þar var ammoníak,
metan og vatnsgufa. Gufuhvolf tvö
myndast þegar útfjólubláu geislar
sólarinnar kljúfa vatnssameind og
aðgreina súrefnið. Gufuhvolfið
verður þá köfnunarefni, koltvísýr-
ingur og vatnsgufa. Súrefni og
vatnsgufa urðu til vegna gróðurs-
ins.
Eins og fyrr segir kom þessi sér-
staka sameind, sem allt líf byggist
á, fyrst fram í lofthjúp jarðarinnar.
Þar voru þá koltvísýringur, kolm-
5. grein
onoxíð, köfnunarefni, vetni, amm-
oníak, metan og loks vatn. Þetta er
hinn efnafræðilegi grundvöllur.
Og þegar hér var komið sögu gerð-
ist undrið. Þegar útfjólubláu geisl-
arnir léku um þetta efni urðu am-
ínósýrurnar til. Þetta gæti líka
hafa gerst við eldingu og jafnvel
við mikinn kulda. Sjálfsmyndar-
smiðurinn, stór sameind með sér-
staka eiginleika, verður til. Hún
fjölgar sér og þessar sameindir
falla til jarðar og í hafið. Framhald-
ið þekkjum við. Ein sameind lærir
að hægt er að lifa á annarri sam-
eind. Önnur lærir að verjast með
því að byggja upp varnargarð af
eggjahvítuefnum í kringum sig.
Það var á þennan hátt sem DNA
smíðaði fyrstu frumuna utan um
sig. DNA fór að breyta niðurröðun
og tengslum og í tímans rás verða
til flóknar lífverur. Allt lífríkið. All-
ar lífverur sem til hafa verið í þess-
um heimi.
Að líf hafi byrjað á þann hátt, sem
lýst hefur verið hér að framan, er
nú nægt að sanna á tilraunastof-
um. Þar hafa verið búnar til svip-
aðar aðstæður og voru í fyrsta loft-
hjúpnum. Það sýndi sig að amínó-
sýrur byrjuðu strax að myndast og
þróun til lífs fór af stað.
En þróun lífsins byrjar ekki með
DNA. Eins og fyrr segir er DNA af-
kvæmi, raunar mjög síðborið af-
kvæmi sjálfsmyndarsmiðsins. Lífið
hefur hugsanlega þróast í tvö þús-
und milijón ár áður en fyrstu
frumurnar með DNA kjarna komu
fram. Bakteríur og blágrænir þör-
ungar eru þá ríkjandi lífsform og
þær höfðu engan greinilegan
kjarna DNA. Frumur blágrænu
þörunganna gátu notað sólarljósið
til að breyta koltvísýringi og vatni í
næringu. Bakteríur höfðu ekki
þennan hæfileika og urðu að
breyta sér til að afla fæðu á annan
hátt. Blágrænu þörungarnir fram-
leiddu örlítið súrefni. En fyrir 1.5
billjón árum komu fram fyrstu
frumurnar með kjarna. Og þá fyrst
fór súrefni að aukast að marki í
andrúmsloftinu og koltvísýringur
að minnka.
Þannig þróaðist heimur DNA í
góðu samræmi bæði utan frá og
innan frá. Frumur lærðu að vinna
saman og sérhæfa sig og mynda
stærri og stærri lífverur. Og þá er
fyrst komið að upphafi hinnar
venjulegu sögu lífsins á jörðinni.
Hún hefst með fyrstu steingerv-
ingunum sem eru aðeins 600
milljón ára gamlir. Það er alveg
eins og flóknar lífverur samsettar
úr fullkomnum frumum hefðu
sprottið fram úr engu. En þannig
gerðist það ekki. Saga lífsins er
beint framhald af þróun efnisins,
sem endar í sérstæðri efnissam-
eind, sem við réttar aðstæður
breytir efni í líf.
LEIKHÚS
LAUS SÆTI
Þjóðleikhúsið: Nokkur sæti laus
Handrit og söngtextan Karl Ágúst Úlfsson
Leikstjórn: Egill Eðvarðsson
Tónlist: Gunnar Þórðarson
Leikmynd og búningan Jón Þórisson
Lýsing: Páll Ragnarsson
Dansan Ásdís Magnúsdóttir
Stjómandi hljómsveitan Magnús Kjartansson
Sýningarstjóri: Kristín Hauksdóttir.
Hvert einasta landsins barn kann-
ast við þá Spaugstofumenn, sem
verið hafa á skjánum tvo sl. vetur,
flestum til ómældrar ánægju.
Þeir eru snjallir og þess vegna eru
gerðar miklar kröfur til þeirra.
Nú eru þeir mættir til leiks ásamt
legíó af öðru ágætisfólki úr húsa-
kynnum Þjóðleihússins og komnir á
fjalirnar í Islensku óperunni við Ing-
ólfsstræti.
Á hverju skyldu þeir nú luma?
Æfingar hafa staðið yfir nokkuð
lengi og um ár mun síðan fyrsti vís-
ir varð til að þessu verki.
Og þá er að sjá hvernig til hefur
tekist, eins og Skúli Hansen sagði
hér um árið um leið og hann dýfði
löngutöng í gumsið og smakkaði.
Jú, aldeilis afbragð, og þó.
Hér er eiginlega á ferðinni marg-
slunginn pottréttur sem vissulega
hefur að geyma nokkra gómsæta
bita, en innan um hafa slæðst aðrir
seigir undir tönn og annað dót sem
alls ekki á að vera í þessum rétti.
Lítum nánar á það sem framreitt
er.
Leikurinn hefst á því að Karl Ág-
úst, hinn hugfrjói hugflæðir og alt-
muligmand, stígur á svið og ávarpar
gesti í gervi menntamálaráðherra.
Þá kom leikhússtjóri sjálfur í pontu
og hafði í frammi smágrín. (Ekki
veit ég hvort hann verður þarna öll
kvöld).
Að þessu loknu var tjaldið dregið
frá og allt keyrt í botn, hljómsveit,
kór og eldglæringar og þessi magn-
aða naglasúpa helltist yfir gesti þar
til klukkan var kortér yfir tíu, þann-
ig að skeiðið var runnið á nokkuð
skömmum tíma og að sjálfsögðu var
rúmgott hlé á miðri leið. Þannig að
engum þarf að leiðast lengdarinnar
vegna.
Gegnum þetta verk fer einn rauð-
ur þráður sem er hinn svokallaði
hvunndagsþriller, sem er á æfingar-
stigi þegar hér er komið sögu. Þar
segir frá andláti óðalsbónda nokk-
urs, er bjó að Hundadölum vestur,
og meintum erfingjum hans sem
smátt og smátt koma til leiks.
Ekkjan er talin vera á lífi, en þar
er þó ekki allt sem sýnist. Syni hafði
sá gamli eignast með fleirum en
einni konu, en þó töldust þeir þrí-
burar.
Annað „slekti“ er einnig að þvæl-
ast þarna á staðnum, svo sem hálf-
bróðir og tengdadætur, aðsópsmikl-
ar, að ógleymdum Ástvaldi ráðs-
manni, ölkærum í meira lagi.
En það er ekki flóafriður á Hunda-
dalsóðalinu fyrir alls konar slettirek-
um, sem troða sér Ijóst og leynt inn
á sviðið og hreinlega taka völdin
með frekju og yfirgangi.
Má þar til nefna menn á borð við
Ragnar Reykás, Kristján okkar Ól-
afsson hinn launklæmna, verjusala
og áhugamann um kynlíf í heima-
húsum, Örn stórsöngvara, sem þen-
ur raddböndin hvar og hvenær sem
hann lystir. Þar eru einnig á ferð
tveir löggæslumenn, sem ekki
hnjóta um vitið og ósporlatir við að
troða sér fram, að ógleymdum
minnissljóum framsóknarmanni,
sem reynast hrein vandræði að
koma út úr leiknum, þrátt fyrir að
gerð sé virðingarverð tilraun til að
senda hann með leiguflugi til Kúvæt
með ómældu kampavíni alla leiðina
og 2ja daga friðarviðræðum á
áfangastað.
En fram rennur leikurinn sitt
skeið.
Áhorfendur er sjokkeraðir af og
til. Ljósakrónur þeytast upp og nið-
ur, rafmagnstöflur kortslútta með
reyk og glæringum þegar spennan á
sviðinu keyrir um þverbak. „When
the suspense drives around a square
backbone," eins og Kristján heiti ég
mundi hafa orðað það.
Þá gerist það oftar en ekki að
heilu óperuflokkarnir ryðjast á svið
og flytja hitt og þetta, s.s. syrpur úr
söngleikjum með sveiflu og stæl.
Þannig líður þessi þryllingur
áfram (ath. nýyrði = hryllilegur
þriller) og áhorfandinn veit aldrei á
hverju hann á von. Það er kannski
eins gott.
Allt leysist þó vel á endanum, eins
og vera ber, en boðskapurinn í
Hundadalaverkinu er sirka þessi:
Enginn veit sinn arf fyrr en öll lík
eru komin til grafar. Jafnvel ekki þá
því sumir ganga aftur og aftur.
Hver grefur hvern hvar og hve-
nær er jafnóvíst og veðrið.
Frammistaða leikara var yfirleitt
ágæt. Reyndar eru engin takmörk
fyrir því hvað þeim er uppálagt. Ég
kenndi t.d. í brjósti um Jóhann, þeg-
ar hann er látinn leika slefandi
kjölturakka. Siggi er að venju fínn
og Pálmi er orðinn svo mikill Stein-
grímur að hann slær frumeintakið
út.
Rúrik rennir sér í gegnum hlut-
verk sitt sem Ástvaldur ráðsmaður
af stóiskri ró. Anna Kristín er kraft-
mikil og ákveðin og þá ekki síður
Lilja Þorvalds og sama má segja um
leikarana yfirleitt.
En þrátt fyrir góða spretti og
ágætan leik vantar meiri fyllingu í
verkið og traustara bindiefni, ef svo
má segja.
Þá skal ekki skilið við þessa um-
sögn, svo ekki sé getið þeirra sem
bak við tjöldin, uppi á pöllum og
annars staðar í húsinu koma við
sögu.
Gunnar Þórðarson samdi tónlist-
ina, sem var mjög góð og fagmann-
lega stjórnað af Magnúsi Kjartans-
syni. Þeirra hlutur er ekki lftill, því
tónlistin er stór þáttur í sýningunni.
Þá skal þess getið í þessu sam-
bandi að kóratriði flest voru sem
kærkomnir konfektmolar þegar þau
duttu inn í sýninguna. Dansarar
undir stjórn Ásdísar Magnúsdóttur
voru fullir leikgleði og án þeirra
hefði sýningin orðið öllu dauflegri.
Sviðsmyndin er sú sama út í gegn
og skiptir hún reyndar ekki miklu
máli.
Tæknistjóri og hans menn höfðu
fullt vald á eldglæringum og reyk,
svo enginn beið skaða af.
Öllum þessum hræringum stýrði
Egill Eðvarðsson. En hverju hann
réð og hverju ekki er ekki mitt að
dæma, en víst er að hann hefur haft
í mörg horn að líta og oft hlýtur að
hafa verið basl að splæsa saman svo
ólíka búta.
Að lokum: „Örfá sæti laus“ er ekk-
ert tímamótaverk, heldur léttrugluð
revía, sem hlýtur að vekja hlátur
fram eftir vetri og trúlega meiri, því
yngri sem áhorfendur eru.
En sjón er sögu ríkari, það er
næsta víst.
Gísli Þorsteinsson
P.s. Leikskrá er seld á kr. 300.- og
þar er m.a. að fmna söngtexta þá, er
fluttir eru í leiknum, og að auki er
þar getið gæludýraeignar þeirra
Spaugstofumanna. Mjög þarft fram-
tak sem ber að þakka.