Tíminn - 11.10.1990, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 11.. október 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
m \

Þorsteinn Ólafsson:
„Bókstafurinn deyðir
en andinn lífgar“
Það er nauðsynlegt einstaklingum, hópum og þjóðfélögum
að hafa einverjar meginreglur (princip) til að hafa að Ieið-
arljósi og fara eftir. Án slíkra reglna erum við eins og
reköld í ólgusjó. En þetta þýðir ekki það að við megum
aldrei taka lykkju á leið okkar. „Betri er krókur en kelda,“
segir gamalt máltæki. Sú staða kemur oft upp að nauðsyn-
legt er að vílga af þröngum vegi frumreglnanna. Þá er mik-
ilvægt að gera sér grein fyrir hver er andi reglnanna
(principanna).
„Bókstafurinn deyðir en andinn
lífgar," segir Páll postuli í síðara
bréfi sínu til Korintumanna.
Árekstrar milli einstaklinga, hópa
og þjóða stafa oft af því að haldið er
dauðahaldi í þröngan bókstaf meg-
inreglnanna (principanna). Ágætt
dæmi um þetta er deilan um helgi-
hald hvfldardagsins á dögum
Krists. Þriðja boðorð Móses hljóð-
ar svo: „Halda skaltu hvíldardag-
inn heilagan". Þetta var skynsam-
legt boðorð og ekki af tilefnislausu
sett, því þrældómur var þá vissu-
lega mikill og er að vísu enn. Allir
þurfa þá eins og nú á hvfld og end-
urnæringu að halda og lágmark að
einn dag í viku væru menn lausir
við þrælavinnu.
Nú svo gerist það að Kristur
læknar sjúka á hvfldardegi. Þá
kemur nú heldur en ekki hljóð úr
horni hjá bókstafstrúarmönnum
þeirra tíma, fariseunum. Þeir
sögðu að Kristur væri að brjóta
niður lögmálið (principið) og voru
mjög hneykslaðir. Með því að
vinna á hvfldardegi hefði hann
brotið eina af meginreglunum.
Kristur benti á að það væri ekki
bannað að vinna góðverk á hvfldar-
dögum og sagði þessa frægu setn-
ingu: „Hvfldardagurinn varð til
mannsins vegna en ekki maðurinn
vegna hvfldardagsins." Sama gildir
um öll okkar lög og reglur í dag.
Allar reglur eiga að vera vegna
okkar mannanna en ekki við vegna
reglnanna.
Því miður er oft haldið svo fast í
bókstaf reglnanna að ekki má
neinu hnika til. Afleiðingin verður
stál í stál, sem oft veldur ómæld-
um skaða og hörmungum. Ef að
Oft mætti komast hjá
árekstrum og skakka-
föllum ef athugað væri
að gá vel til veðurs og
kappkostað að hagræða
seglum eftir veðri og
vindum.
menn temdu sér jafnan að athuga
bakgrunn, tilgang, já, anda regln-
anna fremur en níðþröngan bók-
staf, þá myndi mörg deilan leysast
með sátt og samlyndi.
Oft mætti komast hjá árekstrum
og skakkaföllum ef athugað væri
að gá vel til veðurs og kappkostað
að hagræða seglum eftir veðri og
vindum. Því miður vilja margir
neita staðreyndum, berja hausn-
um við steininn og haga sér líkt og
Staðarhóls-Páll forðum daga.
Honum var bent á að það væri sker
framundan og þyrfti að breyta um
stefnu. Hann skeytti því engu og
svaraði á hrokafullan hátt:
„Skipið er nýtt en skerið hró
skal það því undan láta. “
Djöfullinn í kvenmannslíki
Carol F. Karlsen: The Devil in the Shape of
a Woman. Witchcraft in Colonial New Eng-
land. W.W. Norton & Company 1987.
Höfundurinn er prófessor við Há-
skólann í Michigan. Rit hennar er
rannsókn á galdrafári sem geisaði á
Nýja-Englandi í Bandaríkjunum á
17. öld. Þrjú hundruð árum síðar er
þeirri spurningu ósvarað, hvers-
vegna galdrafárið gaus upp í þessu
umhverfi og á þessum tíma. Karlsen
leitast við að svara spurningunni í
ritinu. Galdrafárið í nýlendum Eng-
lendinga vestan hafsins geisaði á
svipuðum tíma og djöfullinn hljóp í
kvenfólk í Trékyllisvík hér á land og
galdrafárið í Trékyllisvík og í
Connecticut í Norður-Ameríku sam-
svara hvort öðru, þótt afleiðingarnar
yrðu mismunandi. Kvenfólk eða
nornir voru hengdar í Connecticut
en galdramenn brenndir í Trékyllis-
vík.
Höfundurinn ræðir fyrst um trú á
galdra á Nýja-Englandi. Nýlendu-
menn voru komnir frá Englandi og
fram til 1647 kom engin ákæra fram
fyrir galdur, en samkvæmt lögum
nýlendumanna varðaði það lífláti, ef
galdur sannaðist á einstakling. Trú-
in á galdur var staðreynd á Eng-
landi, dauðarefsing var ákveðin á
Englandi með samþykkt Parla-
mentsins 1542 og á árunum 1645 til
1647 voru nokkur hundruð manna
hengdir á Englandi, 90% konur, fyr-
ir galdur.
1647-1663 telur höfundur að ótt-
inn við galdur hafi magnast stórlega
á Nýja-Englandi og rekur hún ýmsar
ástæður fyrir því, ekki síst vísi að
„villutrú" sem sumar konur voru
einkum bendlaðar við. Einnig komu
til, að hennar áliti, efnahagslegar
breytingar og breytingar á mann-
fjölda á þessu tímabili. Auður jókst í
nýlendunum og konur gátu við arf
eignast talsverðar eignir, og það var
ekki óalgengt að slíkar konur yrðu
fyrir galdraákærum frekar en aðrar.
Á árunum 1647-1663 voru 79 ein-
staklingar ákærðir fyrir galdur. Af
þessum 79 voru 39 teknir til frekari
yfirheyrslu og 15 af þeim hópi, þar af
13 konur, fundin sek og hengd. Af
þessum hópi 79, voru 61 kona.
Trúin á galdurinn var reist á trú á
tilvist djöfulsins. Álitið var að norn-
irnar stæðu í samningamakki við
djöfulinn og að hann fengi þær til að
spilla sem flestum konum og koma
þeim til að semja við sig. Aðferðirn-
ar sem talið var að nornirnar not-
uðu var talin vera sú að gera fórnar-
lömb sín djöfulóð, sem kallað var.
Fyrst voru þeim boðin ýmiskonar
hlunnindi, ef það dugði ekki var tek-
ið að kvelja fórnarlömbin, djöfullinn
smaug inn í þær um munninn og
hóf að kvelja þær á hinn margvísleg-
asta hátt. Einkenni djöfulæðisins
voru fáránlegir hlátrar, sár grátur
eða ofboðsleg óhljóð, einnig brenn-
andi kvalir um allan líkamann. Oft
féllu þær í ómegin, sáu hvorki né
heyrðu. Eitt einkennið var, að þær
gátu ekki nefnt guðsnafn meðan á
þessum ósköpum stóð. Höfundur-
inn lýsir nánar þessum ósköpum
sem gekk yfir manneskjurnar í flog-
unum, sem gátu staðið mánuðum
saman með stuttum hléum á milli.
Þegar tekið var að rannsaka þessa
undarlegu hegðun, benti fórnar-
lambið oft á einhverja nágranna-
konu, sem átti að hafa komið ósköp-
unum af stað. Þar með var fengin
ástæða til galdraákæru.
Hegðun kvennanna er samskonar
og „þau ósköp sem yfirféllu konur í
Trékyllisvík í kirkjunni í Árnesi ...
tíðagjörð varð vart framin fyrir
þeirra hljóðum, mási, froðufalli og
ofboði, svo opt voru úr kirkjunni út-
bornar 4, 5,10,12 og fleiri á einum
helgum degi, hvað skelfilegt var, en
miklu skelfilegra á slíkt að horfa og
nálægur vera“ (Fitjaannáll). í Tré-
kyllisvík var handbendum djöfulsins
kennt um, en þar voru karlmenn
viðriðnir og þrír brenndir fyrir.
Þeir sem stóðu að rannsókn galdra-
mála og hvöttu til þeirra voru al-
teknir af hugmyndafræði djöfla-
fræðinnar, en samkvæmt henni var
djöfullinn og árar hans á stöðugu
ferðalagi um mannheima, til þess að
ná í hjálparmenn við að eyðileggja
sköpun Guðs almáttugs. Hvergi er
djöflafræðin og galdurinn betur út-
færður en í „Malleus Maleficarum"
eða Nornahamrinum frá 1486. Og
þar er skýrt hversvegna konur eru
veikari fýrir spilverki djöfulsins
heldur en karlmenn. „Það er vegna
þess að konur eru verri en karlmenn
og hafa tekið í arf óheilindin og
illskuna frá formóður sinni Evu.
Þær standa karlmanninum langt að
baki, andlega, siðferðilega og líkam-
lega... þær eru veikari fyrir alls kon-
ar freistingum, græðgi þeirra er
óseðjandi og þegar henni verður
ekki svalað, leita þær til djöfulsins
til saðningar girndanna. Hann ljær
þeim einnig vopn til að hefna sín á
þeim sem þær öfunda, fylla þá sjúk-
dómum og allskonar volæði og eyði-
leggja þá að lokum ..." Langir kaflar
eru í þessu riti um aðferðir djöfl-
anna og handbenda þeirra og niður-
staðan varðandi konur, er að þær
séu oftast nær hinar seku, þegar
galdur vitnast í byggðarlögunum.
Einkum telja þeir gamlar ljósmæð-
ur vafasamar og einnig er flögðin að
finna undir fögru skinni ungra
kvenna.
í hinu hákristilega samfélagi ný-
iendna Englendinga í Norður- Am-
eríku, landi pflagrímafeðranna, var
konan sem slík talin berskjaldaðri
fyrir ásókn illra afla en karlmaður-
inn. Því þarfnaðist hún siðferðilegs
aðhalds og henni var gert ljóst að
það eina sem mætti varðveita hana
væri guðrækilegt hugarfar. Nú varð
svo oft, að kvenfólk gat með engu
móti bægt frá sér syndsamlegum
þönkum og þá var oft stutt í sektar-
kennd og sjálfsásakanir. Þar með var
leiðin oft opin til þess að álíta sig
frábrugðna öðrum guðs börnum.
Sumir höfundar vilja telja að óskilj-
anleg flog, móðursýkisleg hegðun
og sjúklegar tilfinningar hafi orsak-
ast af þeirri spennu sem skapaðist
þegar konurnar töldu sig meira og
minna glataðar.
Við þessi sálrænu átök mótaðist
annarleg meðvitund með þeim sem
urðu fyrir djöfulæði, þessvegna varð
afstaða þeirra til eigin samfélags
mjög annarleg, sem kom fram í tali
þeirra og viðbrögðum. Þær gátu
ekki sætt sig við þær kröfur, sem
gerðar voru til þeirra og þar með
jókst sektarkenndin.
Karlsen rekur þessar ástæður og
margt fleira sem snertir stöðu
kvenna almennt í samfélaginu. í
stuttu máli hneigist hún til þess að
álíta að þær hafi ekki þolað samfé-
lagið, sem var mótað og sniðið að
þörfum og völdum karlmanna.
Frásögn höfundar af Elisabetu
Knapp er mjög forvitnileg. í henni
kemur fram barátta Knapps við Sat-
an sjálfan. Margt í þeirri frásögn
minnir mjög mikið á baráttu síra
Jóns Magnússonar þumlungs í Písl-
arsögu hans, galdratáknin, ískyggi-
legar skepnur koma fyrir í báðum
frásögnunum og innankvölunum er
lýst á svipaðan hátt. Djöfullinn
smaug inn í Knapp um munninn og
hún varð svo yfirkomin, að hún taldi
að djöfullinn hefði dvalið innan rifja
í sér síðan. „Ef djöfullinn hefur ein-
hvern tímann verið f heiminum, þá
er hann í mér.“
Bók Karlsen er mjög vel unnin og
heimildakönnun hennar virðist
mjög ítarleg. Sé djöflagangurinn í
nýlendunum borinn saman við
djöflaganginn hér á landi um svipað
leyti, þá skilur fátt á milli í lýsing-
um, samanburðurinn er efni í langa
ritgerð.
Siglaugur Brynleifsson
Ast og skólamál
FORELDRAR - NEMENDUR - KENNARAR
Handbók um skólamál
Höf: Helga Sigurjónsdóttir
Útg: Helga Sigurjónsdóttir,
Kópavogl, 1990
Helga Sigurjónsdóttir setur kærleik-
ann efstan í allri umfjöllun um skóla-
mál í nýrri handbók sinni, sem hún
ætlar foreldrum, nemendum og
kennurum. Það er ekki ósvipuð
áhersla og hjá Páli postula og er ég
ekki svo hissa, þar sem margir hafa
lagst á þessa sveif frekar en að fylgja
köldu ofskipulagi og dauðri forsjár-
hyggju í kennslu- og uppeldismál-
um.
í handbók Helgu er að finna gagn-
lega og aðgengilega kafla fyrir for-
eldra, nemendur og kennara, um
samband heimila og uppeldisstofn-
anna, námsgáfur, máltöku og lestur,
stefnur í skólamálum, leiðbeiningar
um skólanám, námstækni, minnis-
tækni, kvíða og streitu, flótta úr
námi og aga.
Hverjum kafla er fylgt eftir með
samandregnum minnispunktum og
mikið er af uppbyggilegum tilvitnun-
um í merka skólamenn, fslenska sem
erlenda. Bókina segir hún sprotna af
þörf fyrir slíka handbók og eftir lest-
urinn er ég, foreldri, leiðbeinandi
grunnskólanema og nýlega útskrif-
aður háskólanemi, sannfærður um
að Helga er að gera góða hluti. Ást og
umhyggja hennar fyrir farsæld skóla-
barnsins og framhaldsskólanemans
skín hvarvetna í gegn. Hún hefur
mikla reynslu að baki og leggur hana
greinlega til grundvallar öllum sín-
um skrifum. Hún hefur verið barna-
skólakennari í 12 ár, gagnfræðaskóla-
kennari í fjögur ár og er nú kennari
og námsráðgjafi við Menntaskólann í
Kópavogi. Þá hefur hún og kennt
uppeldi- og kennslufræði við Há-
skóla íslands og Kennaraháskólann
og látið þar að auki þó nokkuð frá sér
fara um þessi mál á öðrum vettvangi.
Bókina gefúr hún út sjálf og er hún
greinilega hugsuð sem handbók að
útliti og gerð, rúmlega áttatíu síður
að lengd. Hún skrifar á aðgengilegu
máli og gerir sig vel skiljanlega eins
og við var að búast. Vel hefði þó mátt
hugsa sér betri prófarkalestur vegna
ásláttargalla fullvíða og er ég viss um
að textinn væri áferðafallegri að sjá
og orðabil jafnara ef notast hefði ver-
ið við einhvers konar orðskiptingar.
Hvorugt varð þó til þess að fæla mig
frá því að lesa bókina frá upphafi til
enda af áhuga.
Kristján Bjömsson: