Tíminn - 20.12.1990, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 20. desember 1990
Ttminn 7
BÓKMENNTIR
Þann mann ber að muna
Indriði G. Þorsteinsson:
Fram fyrir skjöldu.
Ævisaga Hermanns Jónassonar for-
sætisróöherra.
Rcykholt.
Ef meta skyldi hver íslenskra
stjórnmálamanna á þessari öld hafi
haft mest áhrif á þjóðlífið myndi ég
nefna Jónas Jónsson frá Hriflu. Rík-
isstjórnin sem mynduð var 1927
vann öðru fremur að þeim málum
sem hann hafði boðað og barist fyr-
ir. Þegar litið er yfir söguna og
gaumur gefinn að löggjöf sem breyt-
ir þjóðlífinu verður stansað við
fræðslulögin 1906 þegar lögfest var
skólaskylda allra landsins barna 10-
14 ára. Næst verða svo ráðherraár
Jónasar 1927-30. Þá má segja að
unglingum í alþýðustétt hafi opnast
leiðir til framhaldsnáms með hér-
aðsskólunum og gagnfræðaskólum í
stærri kaupstöðum. En auk þeirra
breytinga sem urðu í skólamálun-
um urðu straumhvörf í samgöngu-
málum á sama tíma.
Þriðji áfanginn verður svo á dögum
stjórnarinnar sem mynduð var
1934. Þar var á margan hátt byggt á
málefnabaráttu Jónasar. En mesta
breyting sögunnar á þeim tíma var
sú að komið var á almennum trygg-
ingum svo að gömlu fólki var veittur
nokkur lífeyrir sem var fullkomið
nýmæli.
Hér er nú komin saga þess manns
sem veitti þessari tímamótastjórn
forstöðu. Þetta er þó ekki nema fyrri
hluti sögu hans. Sagt er að miðað sé
við 1939 þegar komið er að þjóð-
stjórninni. Þess er þó að gæta að
bókin er ekki annáll þar sem atburð-
ir eru raktir frá degi til dags.
Stjórnmálasaga þessa tímabils hef-
ur verið skrifuð áður. Þórarinn Þór-
arinsson ritaði sögu Framsóknar-
flokksins og þar er Hermann Jónas-
son auðvitað söguhetja í fremstu
röð. í öðru lagi hefur svo Vilhjálmur
Indríði G. Þorsteinsson.
Hjálmarsson fært sögu Eysteins
Jónssonar í letur og þar er líka
traust heimild um stjórnmálasög-
una. Vera má að með tilliti til þessa
hafi Indriði Þorsteinsson viljað
verða sem fáorðastur um stjórn-
málasöguna. Það getur þó orðið
bagalegt, þar sem fáfróðir og grunn-
færnir lesendur eiga í hlut.
Þegar þessi orð eru skrifuð eru um-
mæli Hannesar Hólmsteins Gissur-
arsonar um þessa bók höfð í huga.
Honum þykir af merki að Hermann
Jónasson hafi borið hag verkamanna
fyrir brjósti úr því að hann átti hlut
að afurðasölulögunum sem Hannes
segir að hafi gert kjör verkamanna
erfiðari.
Hér hefur doktornum brugðist
ályktunargáfan.
Skyldi það hafa lagst þungt á verka-
menn að dreifingarkostnaður
mjólkur, sem var 17 aurar á lítra
1933, var ekki nema 4,75 aurar
1936? Auðvitað þýddi það að neyt-
endur fengu mjólkurlítrann 12 aur-
um ódýrari en ella.
Eitthvert fyrsta verk ríkisstjórnar
Hermanns var að semja við Alþýðu-
sambandið um kaup í vegavinnu.
Það hafði verið ærið breytilegt und-
anfarið. T.d. má nefna það að haust-
ið 1933 var sveitungum mínum
boðin vegavinna með 60 aura kaupi
á klukkustund. Þeir sem ástæður
höfðu til að þiggja þá vinnu fóru þá
saman til verkstjórans og sögðust
engir vinna fyrir minna en 70 aura
fyrir stundina og það kaup fengu
þeir þessa haustdaga.
Kaupgjald í eyrarvinnu í þorpun-
um vestra var almennt 90 aurar á
tímann, en einstök fyrirtæki, svo
sem verksmiðjan á Sólbakka, borg-
uðu krónu. Ríkisstjórnin samdi við
Alþýðusambandið að kaupið skyldi
vera króna um allt land. Svo illa vill
til að í sögu Indriða segir að „al-
mennt tímakaup skyldi hækka úr 80
aurum í 90 aura“. Þessi kauphækk-
un í vegavinnu náði ekki til verka-
manna í Reykjavík, þar sem tíma-
kaup þar var hærra. En þetta m.a.
sýnir að hugsað var um hag verka-
manna.
Afurðasölulögin voru miðuð við
það að afurðaverð héldist á lífvæn-
legra stigi fyrir framleiðendur. Þau
voru þáttur í því að vernda lífskjör
vinnandi alþýðu til sjávar og sveita.
Nú var á þeim málum tekið í sam-
ræmi við það sem Tryggvi Þórhalls-
son skrifaði í Framsókn 1953 að 10
aura hækkun á kjötpundi þýddi 10
aura hækkun á tímakaupi. Bágt að
dr. Hannes skuli ekki skilja þetta.
Þegar litið er yfir störf rfkisstjórn-
arinnar 1934 til 37 fer þar saman að
stýra þjóðinni af eyðimörk krepp-
unnar miklu og að stefna að velferð-
arþjóðfélaginu sem tryggir gömlu
fólki lífeyri. Svo er doktor Hannes
Hólmsteinn að heimska sig á því að
segja að sú stjórn hafi ekki borið hag
Horfnir starfshættir
Guðmundur Þorsteinsson frá Lundi:
Horfnir starfshættir og leiftur frá liönum
öidum. Formála ritaði Kristján Eldjárn.
Önnur útgáfa aukin. Bókaútgáfan
Öm og Örlygur 1990.
Fyrsta útgáfa Horfinna starfshátta
kom út 1975. Þessi nýja útgáfa er
mun fyllri þeirri fyrri. Munar þar
mestu um myndefni, sem ívar Giss-
urarson valdi, viðbótarkafla um
járnsmíðar og atriðisorðaskrá,
mannanafnaskrá og myndáskrá. í
formála er bókin talin vera „þátta-
safn til íslenskrar menningarsögu",
þjóðháttalýsing, og jafnframt kveðja
höfundarins til þeirra liðnu tíma og
samanburður við síðari tíma. Guð-
mundur Þorsteinsson lifði tæpa öld-
ina, fæddur 1901, dáinn 1989. Á
þessu tímaskeiði urðu þær breyting-
ar helstar á íslensku þjóðfélagi að af-
urðageta jókst stórlega, byggð til
sveita dróst saman en þéttbýlis-
byggð jókst, vélvæðing í landbúnaði
og sjávarútvegi jók afurðagetu og
afla og verulegt fjármagn myndaðist
til frekari framkvæmda. Hinir fornu
starfshættir til lands og sjávar tóku
gjörbreytingum. Hið kyrrstæða
margra alda þjóðfélagskerfi hrundi
og aðlögun að nýju hagkerfi mótaði
pólitíska meðvitund þjóðarinnar.
Þegar leið á ævi Guðmundar frá
Lundi hófst hér dansinn um gull-
kálfinn, en sá dans verður alltaf
hrunadans. Þeir sem halda lögmálið
taka ekki þátt í þeim dansi og einn
þeirra var Guðmundur frá Lundi.
Þær breytingar, sem dundu á þjóð-
inni á skömmum tíma, höfðu gerst í
Evrópu á 2-300 árum, þ.e. aukin
iðnvæðing og markaðsbúskapur í
landbúnaði. Reyndar hófust hér á
landi miklar breytingar á eignar-
haldi jarða með sölu stólseignanna á
síðasta hluta 18. aldar að frumkvæði
ríkisvaldsins. Framhald þeirrar
stefnu var samþykkt jarðræktarlag-
anna 1923. Þrátt fyrir stórfellda
fækkun í sveitum landsins, hafa
bændur endurnumið landið með
ræktun og vélvæddu rekstrarformi.
Guðmundur frá Lundi er alinn upp
við þá siðmenningar-meðvitund
sem einkenndi mannlíf og samskipti
manna um aldir og viðhorf gagnvart
skepnum og gróðri. Það var þetta
viðhorf sem fleytti þjóðinni gegnum
erfiðleika og skort liðinna alda og
var grundvöllurinn að reisn ís-
lenskrar menningar. Guðmundur er
fulltrúi þessa viðhorfs, sem enn eim-
ir eftir af úti um hinar dreifðu
byggðir, ekki síst í afskekktari
byggðarlögum, þar sem hefðbund-
inn landbúnaður skrimtir enn og
þar sem menn vilja enn draga fisk úr
sjó sér til lífsbjargar.
Hraðfara breytingar eins og urðu
hér á landi síðastliðin 100 ár og
framfaratrú geta auðveldlega leitt til
menningarlegs hruns, ef ekki er
hamlað gegn verstu agnúunum. Ef
litið er til hinna svonefndu nýfrjálsu
þjóða, þá blasa við afleiðingarnar,
efnahagslegt hrun, hungur og alls-
leysi undir stjórn marxista. Sams-
konar ástand hefur skapast í austur-
hlutum Evrópu, þar sem mengun
jarðar, lofts og vatns er slík að ekki
er lífvænlegt mönnum á stórum
svæðum. Þar er sama sagan: fram-
farasinnaðir marxískir félagshyggju-
rnenn", þ.e. giæpamenn, hafa mótað
þar stefnuna s.l. 40 til 70 ár.
Samantekt Guðmundar frá Lundi
er stórmerk heimild um starfshætti
og jafnframt siðmenningu þá sem
mótaði starfshættina og einnig sam-
anburður á mannlífi fyrri tíma og
nútímans. íhuganir og heimsádeila
Guðmundar á fullkominn rétt á sér,
ekki síst nú þegar komið er í ljós
hvað hugtakið „framfarir" þýðir.
Eins og nú horfir ætti þetta rit að
vera skyldulesning í framhaldsskól-
um, eða að minnsta kosti kaflar úr
því. Þetta er sígilt rit, stórmerk
heimild um starfshætti og mannlíf
siðaðs fólks, mjög læsileg og fordild-
arlaus.
Það er full ástæða til að þakka fyrir
þessa vönduðu endurútgáfu forlags-
ins „Örn og Örlygur" á þessu sígilda
verki.
Myndefni er ágætlega valið og fyllir
og skýrir textana þegar um sérstæða
starfshætti er rætt. Myndir eru alls
hátt á annað hundrað.
Siglaugur Brynleifsson.
Áfram
ÞURRT OG BLAUTT AÐ VESTAN
Björn Jónsson læknir í Kanada,
Bjössi Bomm, síöara bindl æviminninga.
Höf: Björn Jónsson.
Útgef: Skjaldborg, 199
Þá hefur Bjössi Bomm, Björn
Jónsson læknir, lokið við síðara
bindi æviminninga sinna og er
það vel. Ekki svo að skilja að það
sé gott að nú sé þetta frá, heldur
hitt að fyrra bindið var skemmti-
legt og þörf að ljúka verkinu.
Sauðkræklingar hafa eflaust haft
gaman af fyrra bindinu og nú mun
líklega koma í ljós að þeir kunna
að meta framhaldið. Bommer-
turnar hafa breyst þannig að hann
er ekki að hrekkja sjúklinga sína í
Vesturheimi góðlátlega í fullu
starfi. Hann er hins vegar áfram
uppátækjasamur og duglegur að
bjarga sér við ólíkar aðstæður.
Hann bregður nú á það ráð að rita
bókina sína með neðanmálsgrein-
um sem hann kallar kjallara bók-
Hermann Jónasson.
verkamanna fyrir brjósti.
Ríkisstjórnin 1934 markaði svo
merk og varanleg spor í þjóðlíf og
þjóðarsögu að allir ættu að vita
nokkur skil á því. Það er því engin
ofrausn þó að saga forsætisráðherr-
ans sé skrifuð. Og eins og áður er að
vikið er að vissu leyti eðlilegt að rit-
arinn hafi meiri hug á persónusögu
en stjórnmálasögu.
Örfáar athugasemdir við þessa
sögu. Það munu vera pennaglöp að
segja að Jónas frá Hriflu hafi skrifað
um farisea í Skinfaxa. Hann skrifaði
þar um fjársvikara sem hann kallaði
filistea.
Á blaðsíðu 139 segir: „Var Haraldur
þó af kunnugustu mönnum talinn
helst til værukær."
Á blaðsíðu 198 eru birt ummæli
Eysteins Jónssonar um Harald:
„Hamhleypa til vinnu þótt sumir
teldu hið gagnstæða, af því að hann
vann oft fram á nótt en byrjaði
stundum seint á morgnana."
Þeir kunnugustu vissu að Haraldur
var ekki værukær.
Þegar atkvæðatölur 1933 og 1934
eru bornar saman er rétt að hafa í
huga að fyrra árið var kosningarrétt-
urinn bundinn við 25 ár en 21 ár hið
síðara. Það bættust því fjórir ár-
gangar við kjósendahópinn.
Indriði G. Þorsteinsson er þjóð-
kunnur rithöfundur, enda viður-
kennir Hannes Hólmsteinn að bók-
in sé vel skrifuð og hvergi farið
rangt með. Hins vegar hefði hann
kosið neikvæðari umsögn þegar
dóminn yfir Magnúsi Guðmunds-
syni ber á góma.
Um það vil ég aðeins segja þetta: í
lögum er ákvæði sem bannár að ein-
um lánardrottni sé greitt meira en
öðrum þegar gjaldþrot ber að hönd-
um. í þessu tilfelli náði einn lánar-
drottinn öllu sínu. Ágreiningur er
um það hvort lögfræðingur (í þessu
tilfelli Magnús Guðmundsson) átti
að sjá það fyrir að gjaldþrot væri á
næsta leiti, svo sem raun varð á.
Hannes Hólmsteinn telur sig hafa
kannað málið og geta dæmt í því.
Hitt vitum við að tilbrigði lífsins eru
svo margvísleg að stundum orkar
tvímælis hversu dæma skal. Um það
vitna t.d. hæstaréttardómar þar sem
koma fram sératkvæði. Ég man ekki
til að hafa heyrt að slík sératkvæði
væru blettur á dómara. Þar verða
svo mörg málsatriðin.
Eitt af því sem jákvætt er við út-
komu svona sögubóka er það að þær
vekja umræðu. Þar hafa menn eins
og Hannes Hólmsteinn líka hlut-
verki að gegna.
Við væntum þess að seinni hluti
þessarar sögu komi á næsta ári. Her-
mann Jónasson kom svo við sögu á
úrslitastundum að þjóð hans á að
vita skil á honum.
H.Kr.
Bomm
arinnar. Þannig kemur hann sér
frá því að gera textann of lang-
dreginn með of mörgum útúrdúr-
um, en skellir þeim í „kjallara-
kompurnar". Þetta efni kallar
hann ýmist of blautlegt eða full
þurrt. Segir þar frá ýmsu sem vel
hafði mátt vera í meginmáli, en
það eru jú forréttindi höfundar að
sitja einn að því að velja þarna á
milli.
Bókin er ágætlega skrifuð, læsi-
leg og fróðleg og segir frá ótrúleg-
ustu hlutum, sem greinilega eiga
ekki fyrir öllum að liggja. Margt er
ýkjukennt, en þeir sem til þekkja,
segja mér að þetta sé bara Bjössi
Bomm. Af hreinskilni segir höf-
undur að þetta séu aðeins „glamp-
ar af götu æviskeiðsíns, sem lífið
sjálft hefur dregið af hendi sér og
rétt mér yfir langelda minning-
anna“.
Kristján Björnsson.
Bjöm Jónsson læknir
Bjossi