Tíminn - 23.01.1991, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 23. janúar 1991
Tíminn 7
AP UTAN
iliiiili

Á vesturströnd Jótlands á sér nú stað ógnvænleg þróun sem getur lagt heilu byggð-
arlögin þar í rúst ef ekkert verður að gert, og það hið allra fýrsta. Það eru fiskveiði-
bæimir og samfélögin sem byggjast á Á vesturströnd Jótlands á sér nú stað ógn-
vænleg þróun sem getur lagt heilu byggðarlögin þar í rúst ef ekkert verður að gert,
og það hið ailra fýrsta. Það eru fiskveiðibæimir og samfélögin sem byggjast á þeim
afla sem úr hafinu fæst, sem em svona hætt komin. Grundvallarástæða þess
hvemig komið er segja ibúamir samkomuiagið sem þáverandi fiskimálaráðherra
Dana, íhaldsmaðurínn Henning Grove, gerði við EB 1983 um kvótaskiptingu.
Danski blaðamaðurínn Jens Jorgen Petersen lagði leið sína á þessar slóðir nýtega
og segir frá viðtölum sínum við ýmsa forystumenn þar í LO- blaðinu.
Eru fiskveiðibæirnir á vesturströnd Jótlands í dauðateygjunum?
Stundaglasið er að tæmast
Eins og deyjandi fiskur í haf-
skorpunni gapa vestuijósku fisk-
veiðibæimir sem mestu ráða eftir
lofti — efnahagslegu lofti — í bar-
áttu fyrir lífinu og stundaglasið er
að tæmast.
Þetta er miskunnarlaus barátta fyr-
ir Thyboron, Thorsminde, Hanst-
holm, Hirtshals, Skagen og Frede-
rikshavn við tímann til að koma á
þeim skilyrðum sem með þarf til að
tryggja tugum þúsunda manna lífs-
kjör, og áframhaldandi tilvist samfé-
laganna. Samfélaga, sem eru því
sem næst algerlega háð einni at-
vinnugrein, þ.e. fiskveiðum. Samfé-
laga, sem nú þarfnast gífurlegrar
efnahagslegrar innspýtingar.
Fólk á vesturströnd Jótlands hrist-
ir skilningslaust höfuðið yfir því að
nýlega hefur verið veitt fé frá Evr-
ópubandalaginu til að leggja golf-
völl við ströndina.
Efnahag sveitar-
félaga ógnað
Stjórnmálamenn í samfélögunum
sem fýrir óláninu hafa orðið lögðu á
það áherslu á fundi þegar í október
að innan fárra ára muni ástandið
ógna efnahag sveitarfélaganna. Bæj-
arstjórar og embættismenn setja á
oddinn að fundin verði langtíma-
lausn nú þegar, annars verði allar til-
raunir til þess að leysa vandann ár-
angurslausar.
Þeir tímar eru liðnir þegar silfur
hafsins gaf ekki einungis af sér
gnægð smjörs á brauðið, gull í
„Doggerbanka" og svo mikinn um-
framafrakstur að sjómennimir gátu
kveikt í vindlunum með 500 kr. seðl-
um á öldurhúsunum.
Líka eru þeir tímar liðnir þegar
skipasmíðastöðvamar gátu smíðað
sífellt stærri togara, fljótandi verk-
smiðjur — hrein og klár tækniund-
ur, sem þurftu ekki annað en að
leggja á haf út, finna torfú með berg-
málsmæli eða þyrlu og gátu í bók-
staflegum skilningi ryksugað hana
úr djúpum hafsins.
Mengunarvandi, líffræðilegar neyð-
arhemlanir, pólitískt ákveðnir kvót-
ar og skortur á framsýni hefur varp-
að dönskum fiskveiðum í alvarlegra
kreppuástand en nokkru sinni fyrr.
Gífurlegt hrun
Á fyrstu átta mánuðum ársins 1990
hafa tekjumar fallið um 10 prósent
— fiskvinnslan dregist saman um
heil 46%.
„Ef þessi þróun heldur áfram er úti
um danskar fiskveiðar," segir for-
maður Fiskveiðisamtaka Thyboron
Havn, Anton Lilleore.
í kjölfar efnahagslegra vandamála
og minni landaðs afla fylgir efna-
hagsleg lömun í baklandi sjómann-
anna, bæjunum. Fiskvinnslustöðv-
um er lokað, verslanir leggja upp
laupana, vofa atvinnuleysisins herj-
ará.
Ekkert kemur í staðinn fyrir fisk-
inn. Enginn iðnaður. Engin þjón-
usta sem heitið getur, nema ferða-
mannaþjónusta.
Atvinnuleysi
í verkakvennafélaginu í Hirtshals
em 20-25% félaganna þessa stund-
ina í tengslum við dagpeningakerf-
ið.
,Á timabilum höfum við kynnst
meira en 60% atvinnuleysi," segir
formaður félagsins. „Ég lít þess
vegna með skelfingu á hvort
tveggja, niðurskurð á dagpeningun-
um og samdrátt í dagpeningaupp-
bótunum. Afleiðingamar af því fyrir
verkakonurnar meðfram allri
ströndinni em ófyrirsjáanlegar. Við
emm algerlega háð fiskinum. Ef
enginn fiskur berst á land höfum
við enga vinnu. Þess vegna verður
að fá meiri afla í land — og fram-
leiða meira."
Fiskkaup í útlöndum
Fiskframleiðendur og - útflytjend-
ur fara kringum kvótana með því að
kaupa fisk erlendis. Stærsti fram-
leiðandi landsins, Espersen Fisk,
sem hefur vinnslustöðvar í Hanst-
holm og nokkmm bæjum á Borg-
undarhólmi, gerir kaup m.a. í Nor-
egi, Kanada, Sovétríkjunum, Portú-
gal og Spáni.
„Við neyðumst til að kaupa fisk er-
lendis til að halda sölusamninga við
viðskiptamenn okkar, stóm fyrir-
tækin sem nota hráefhið m.a. í fisk-
borgara í McDonald-keðjunni," seg-
ir deildarstjóri Espersen í Hanst-
holm.
Á sama tíma og verksmiðjumar
flytja inn fisk, vinnur danski fisk-
veiðiflotinn á minnkuðum afköst-
um.
„Stjómmálamennimir verða að
grípa tafarlaust inn í gang mála.
Háu vextimir og kvótamir leggja
okkur í rúst,“ segir Anton Lilleore.
Mikilvægir sveitarfélagshagsmunir
em í veði í öllu þessu flókna spili
um framtíð fiskveiðanna.
Fátækt
íbúarnir í fiskveiðiþorpunum á
Vestur-Jótlandi vom fátækir eins
og kirkjurottur áður fyrr, á stríðs-
ámnum og fyrst á eftir. Sá var bak-
grunnurinn fyrir að ríkið lét ekki
við það sitja að gera þar nútíma-
legar hafnir heldur keypti líka
landsvæði í „baklandinu" til að
byggja upp fiskveiðitengdan iðnað.
Það gaf byr í seglin. Þróunin á
sjötta og sjöunda áratugnum var
sprengingu líkust. Aflinn var
geysimikill og fiskurinn var fluttur
út frystur til frekari vinnslu er-
lendis.
„Þetta ástand hefur að mestu leyti
haldist óbreytt. Framleiðslustigið
hefur ekki haft skilning á því að
fylgjast með þróuninni og fram-
leiða fínni afurðir," segir Peter
Sand Mortensen, deildarstjóri SiD
í Hanstholm. Stærstu framleið-
endurnir berjast innbyrðis illvígri
baráttu.
„Við erum keppinautar — og við
emm ekki duglegir að ræða sam-
an,“ viðurkennir Robert Nielsen.
„Það eru fáir, stórir viðskipta-
menn sem halda í okkur lífinu og
við eigum ekki fjárhagslega mögu-
leika á að taka upp samkeppnina
við stóru matvælarisana eins og
t.d. Nestlé, General Mills og Unile-
ver. Við ætlum ekki að keppa við þá
sem kaupa af okkur. Auðvitað vilj-
um við gjarna læra eitthvað nýtt,
en sjái maður ekki „ljósið" fram-
undan fyrirfram, er engin ástæða
til að fara að gjörbylta öllu. Þá er
betra að halda því sem við höfum.
Við gerðum tilraunir með að full-
vinna fiskinn á árunum upp úr
1970 en urðum að gefast upp,“
segir Robert Nielsen.
Martröð
Ástandið í greininni er dagleg
martröð fyrir sjómenn, framleið-
endur og launafólk.
Fyrir rúmum 20 árum mátti
hreinlega ryksuga sfldina úr haf-
inu til vinnslu. Milljónir tonna af
sfld voru unnin í steinefnaríkt
mjöl til fóðrunar búpenings, í olíu
til smjörlíkisgerðar og síðar var ol-
ían notuð til kyndingar. Sú var líka
tíðin að fiskurinn var sóttur í hafið
í það stórum stfl að verðið féll svo
harkalega að sjómennirnir helltu
málningu yfir fiskinn og eyðilögðu
hann, vegna þess að þeir gátu ekki
fengið viðunandi verð fyrir hann.
Á sama tíma var hungur í heimin-
um.
Varnaðarbjöllurnar glumdu — of
langt hafði verið gengið.
Kvótaniðurröðun
Líffræðingarnir mættu til leiks
og stjórnmálamennirnir settu
veiðibann á sfld. Augu sjómanna,
landsmanna og stjórnmálamanna
opnuðust fyrir því að til yrði að
koma stjórnun á fiskveiði til að
öðrum fiskitegundum stafaði ekki
hætta af útrýmingu.
Þýðingarmesta ákvörðunin varð-
andi fiskveiðar Dana var tekin
kaldan janúardag 1983, þegar þá-
verandi og nýlega orðinn fiski-
málaráðherra, íhaldsmaðurinn
Henning Grove, undirritaði Evr-
ópubandalagssamninginn um
kvótaskiptingu.
Örlagarík ákvörðun
„Við vöruðum við því að samn-
ingurinn þýddi hreiniega að fisk-
veiðar Dana legðust niður," segir
Peter Sand Mortensen, sem var í
hópi ráðgjafa ráðherrans, en þann
hóp skipuðu launafólk, sjómenn,
framleiðendur og útflytjendur.
„Þeir fiskveiðiráðherrar úr flokki
sósíaldemókrata, sem höfðu verið
forverar Hennings Grove, gerðu
ekkert án þess að ráðfæra sig við
„baklandið". Þeir sögðu nei við öll-
um tillögum sem ekki voru dönsk-
um fiskveiðum til hags og hótuðu
þar að auki að nýta sér neitunar-
réttinn til að þvinga fram danska
hagsmuni.
En Henning Grove vildi ekki bara
sanna að Danir væru góðir þegnar
EB, heldur líka að hann sjálfur
væri framkvæmdasamur."
Samningurinn leiddi til að Dön-
um var úthlutaður ákveðinn kvóti,
sem ákveðinn er af stjórnmála-
mönnum frá ári til árs á grundvelli
líffræðilegs mats.
„Ef ákvörðunin frá 1983 verður
ekki afnumin, verða engar danskar
fiskveiðar um aldamótin," segir
Anton Lilleore.
Áhrifalaus lagning
fískiskipa
EB hefur tekið frá fé til að leggja
fiskveiðiflotanum — ekki bara í
Danmörku — til að takmarka fisk-
veiðar.
„Lagning fiskiskipa er ekki nægi-
lega áhrifamikil. Það sem við
þörfnumst eru einhverjar reglur
sem við getum búið við. T.d. að
taka upp skynsamlega kvóta, sann-
gjarna möskvastærð, lægri vexti,
lengri lánstíma og t.d. úthlutun
veiðidaga til hvers skipstjóra svo
að hann geti tekið fiskinn sem
hann veiðir með sér heim.
Eins og er geta sjómennirnir veitt
„of mikið“ og síðan fleygt dauðum
fiski í hafið til að halda kvótaregl-
urnar. Það er nefnilega leyfilegt á
fiskimiðum EB að fleygja fiski fyrir
borð. Hrein og bein geggjun," seg-
ir Anton Lilleore.
„Kvótareglurnar verka ekki eins
og tilgangur þeirra er,“ tekur Peter
Sand Mortensen undir.
Vitlausar forsendur
„Líffræðingarnir vinna skv. svo-
kallaðri „einn'ar tegundar megin-
reglu“ í staðinn fyrir að meta fleiri
tegundir sem eina, og meta síðan
hversu margar þær eru sem má
veiða. Og það eru ekki nægilega
öruggar rannsóknir á því hversu
þungt mengunin vegur. Það á m.a.
við um útskolun næringarsalta frá
landbúnaðinum, af eiturefnum frá
lyfja- og efnaiðnaðinum og kjarn-
orkuverunum," segir Peter Sand
Mortensen.
í þessu samhengi bendir Peter
Sand Mortensen einkum og sér í
lagi á breytingar á hitastigi sjávar
og saltmagni og mengunarstiginu,
þrjá þætti sem hafa afgerandi þýð-
ingu fyrir hrygningarslóðirnar og
uppvöxtinn.
Leiðin út úr hættu-
ástandinu
„Það er mikilvægt að stjórnmála-
mennirnir skilji vandamálin hjá
okkur og leggi sig sérstaklega fram
um að viðhalda fiskveiðunum í
samfélögum sem eru því sem næst
algerlega háð veiðunum," segir
Anton Lilleore. Og hann bætir við:
„Það er greinilegt að okkur vant-
ar möguleika og fjárfestingar. 50
prósent af fiskinum sem unninn
er, koma frá útlöndum. Framtíðar-
horfurnar liggja ekki í stórum ein-
ingum. Fremur 30 botnvörpunga
með fimm manna áhöfn en einn
stóran togara. Þá getum við áreið-
anlega haldið uppi atvinnu og
komist hjá þeim mannlegu og fjár-
hagslegu harmleikjum sem fylgja
t.d. nauðungaruppboðum."
Nýr hugsunarháttur
„Það skiptir öllu máli að fá nýtt
fjármagn og nýjan hugsunarhátt.
Og það strax. Ánnars eru mikil-
vægir þjóðfélagshagsmunir í
hættu. Samfélög sjómannanna
verða lögð í rúst,“ segir Peter Sand
Mortensen:
„Enn má snúa þróuninni við, en
það er komið á síðustu stundu.
Vinnsla á fínni afurðum á raun-
verulega framtíð fyrir sér. En það
þarf talsvert fjármagn til að mynda
jarðveg fyrir danska fínvinnslu-
framleiðslu. Framtíðin er í for-
vinnu hráefnisins í nýjar vörur, í
tilbúna rétti beint í ofninn, og þá
einkum og sér í lagi í örbylgjuofii-
inn.
Það er kröfúhörð efnahagsleg
umbreyting. Og hún gerir miklar
kröfur til framleiðslustigsins, til
menntunar, ræktunar nýrra mark-
aða, girnilegra umbúða og mark-
aðsfærslu. EB og BNA eru risastór-
ir markaðir, sem hungrar eftir nýj-
um vörum. í þessu er að finna
möguleikana fyrir atvinnu og risa-
vaxinn efnahagslegan ávinning.
Umbreytingin tekur a.m.k. fjögur
fimm ár — og ég álít að dýrtíðar-
sjóði launamanna beri að þekkja
sinn vitjunartíma og láta til sín
taka með því að leggja mikið fé til
þróunar, sem getur orðið samfé-
Íaginu til mikilla heilla," segir Pet-
er Sand Mortensen.
Pólitísku slagsmálin halda áfram.
Á meðan eru hinir frægu dönsku
fiskveiðibæir í dauðateygjunum.