Tíminn - 29.02.1992, Blaðsíða 11

Laugardagur 29. tebrúar 1992
Timinn 11
mj
Þjóðhátíðarárið 1874 fædd-
ist Einar Jónsson mynd-
höggvari að Galtafelli í
Árnessýslu. Umhverfi á
íslandi var ekki hvetjandi
fyrir listamannsefni í þann
tíma, sem sýnir að það eðli,
sem beindi Einari án nokk-
urrar handleiðslu inn á
listamannsbraut, hefur ver-
ið sterkt. Við höfum hér
valið kafla úr endurminn-
ingum hans, sem sýnir
hvemig listamannssálin
bauð erfíðum kringum-
stæðum birginn, efnaleysi
og vantrú margra og fylgdi
köllun sinni. Hann rekur
hér fyrstu tilraunir sínar til
myndsköpunar, er síðan
verða að þeim ásetningi að
sigla og helga líf sitt högg-
myndalist. Við söguna
koma nokkrir meriár ís-
lendingar á síðustu árum
fyrri aldar, sem fróðlegt og
merkilegt er að kynnast í
frásögn Einars. Hann sigldi
utan til listnáms í Kaup-
mannahöfn hjá Norðmann-
inum Stephan Sinding
Lífsstarf mitt
ákveðið
Ég var nú orðinn svo úr grasi vax-
inn, að ekki mátti dragast miklu leng-
ur, að eitthvert ráð yrði séð fyrir fram-
tíð minni og ákvarðanir teknar um
það, hvert lífsstarf mitt skyldi verða.
Nauðsyn þess var sem brennandi
spuming í huga mínum og ástvina
minna, og fleiri létu sig það nokkru
skipta, á eina lund eða aðra.
Eg vissi sjálfur, hvert þráin stefndi,
fann það með sársauka; og leiðsögu-
laust hafði ég þegar gengið fyrstu
skrefin í þá átt, þótt fálmandi væru. —
Ég minnist einkum eins sumars, er ég
tók mig verulega til með listina.
Teiknaði ég þá mikið og skar út, þótt
óánægjan með verk mín væri mér allt-
af til kvalar, svo ófullkomið fannst mér
það vera, sem ég gerði. — Eitt sinn
tálgaði ég í birkilurk nakinn mann, er
hélt á tveim trjám, sínu á hvorri öxl.
Lurkurinn var þannig í lögun, og vildi
ég ekki eyðileggja upphaflega mynd
hans, en aðeins hjálpa honum til að
fullkomna það form, sem mér fannst,
að hann hefði leitast við að ná.
En hvemig leit nakinn maður út,
með öllum vöðvum sínum? Úr því var
þraut að leysa. En lausnina fann ég þó.
— Ég fékk ungan dreng, sem hjá okk-
ur var, til að klæða sig úr öllum fötun-
um, og yngri systkini mín til að halda
honum í þeim skefjum, sem verkefni
krafðist. Ailt þurfti þetta að fara fram
með sem mestri Ieynd, svo að girt væri
fyrir, að fólk fengi pata af þessu, — og
þar með vissu fyrir því, að ég væri al-
veg af göflunum genginn; en við því
þóttist ég mega búast, ef upp kæmist,
enda hafði ég þá enga hugmynd um
það, að nakið fólk væri þannig haft til
fyrirmyndar við myndasmíði, og að ég
hefði því ekki gjört mig sekan um
neina fjarstæðu, heldur hitt óafvitandi
naglann á höfuðið.
En þótt eðli mitt og hneigð til lista
birtist þannig ótvírætt í viðleitni
minni, hlaut þó að leika á því mikill
vafi í augum foreldra minna, hvort það
myndi reynast heilladrjúgt fyrir mig
að leggja út á torsótta braut lista-
mannsins.
í námi hjá séra
Magnúsi Helgasyni
Einn vetur eftir ferminguna komu
þau mér fyrir til náms hjá séra Magn-
úsi Helgasyni, að Torfastöðum, frænda
mínum, ef vera kynni, að ég fengi
löngun til að „fara í skóla". Það mundi
mér heldur ekki hafa verið mótfallið,
ef mér hefði ekki verið ómögulegt að
hugsa mér sjálfan mig sem prest eða
annan embættismann. — En að láta
foreldra mína kosta mig til margra
vetra náms við Latínuskólann, í þeirri
von, að ég veldi embættisveginn, en
hætta svo og gerast listamaður, — það
fannst mér vera svik við þau; og vissi
þá ekki, að listnám ætti nokkra sam-
suðu með háskólanámi.
En það var enginn skaði skeður, þó
ég fengi einhverja nasasjón af skóla-
náminu, — og svo var ég þá nokkrar
vikur hjá séra Magnúsi, frænda mín-
um, og konu hans, Steinunni Skúla-
dóttur. Og það varð mér dýrmætt að
kynnast þeim ágætu hjónum. Þau
kynni urðu meiri síðar, og margt gott
á ég þeim að þakka báðum.
Hjá séra Valdimar
Briem
Síðar sama vetur, að mig minnir,
dvaldi ég svo álíka langan tíma hjá
séra Valdimar Briem að Stóranúpi. Þar
var fagurlega byggður bær, sem séra
Valdimar lét byggja strax eftir að hann
kom þangað, árið 1883, frá fyrra heim-
ili sínu, Hrepphólum. Tvö herbergi
voru mér kærust í þeim bæ, Háaloftið
svokallaða og Kvisturinn. Þar vorum
við löngum fjórir félagar: Ólafur, son-
ur séra Valdimars, Jóhann, sonur
Kristjáns bónda að Kárastöðum, og
Sigurður Sigurðsson, uppeldissonur
Bjöms M. Ólsens rektors. Þó var Kvist-
urinn aðallestrarherbergi okkar; en
þar var stundum lesið minna en
skyldi; oft bar eitthvað á góma, sem
ræða þurfti ýtarlega, eða við fengum
löngun til að taka lagið eða fara í eina
bröndótta. Oft lékum við okkur í snjó-
kasti, og var Siggi þar minn versti and-
stæðingur, bæði langskeyttur og bein-
skeyttur.
Sigurður varð síðar skáldið góð-
kunna, kenndur við Amarholt. Þóttist
ég fljótt verða var listeðlis hans, þótt
ungur væri hann þá að árum. Hann
var kátur, fjörugur og fyndinn, all-
glettinn á stundum, en óvenjulega
viðkvæmur og góðhjartaður á hinn
Séra Valdimar Briem, Ólöf kona hans og sonurinn Ólafur: „Umhyggja
hans reið baggamuninn... “
Einar Jónsson á námsárum sínum:
„Ég vissi sjálfur hvert þráin stefndi; fann þaö með sársauka. “
bóginn. Ég var hrifinn af næmleik sál-
ar hans og af námsgáfum hans, sem
mér þóttu feiknamiklar í samanburði
við mínar eigin. Mér fannst það heldur
ekki nema eðlilegt, því að ég hafði
heyrt föður hans minnst sem sérstaks
gáfumanns. En ekki er ólíklegt, að
næma eftirtekt sína og skarpan skiln-
ing, samfara hinu öra tilfinningalffi,
hafi hann erft frá ítalskri móður sinni.
Fyrsta hvatningin
Þessi dvöl mín á Stóranúpi er mér í
fersku minni, en gleggst man éjg sfð-
asta daginn, er ég dvaldi þar þá. Eg sat
við gluggann frammi á Háalofti og
hafði lengi blaðað í einhverjum skræð-
um. Frú Olöf Briem sat á rúmi utar og
andspænis mér á loftinu og spann á
rokk. Hún hafði verið þögul allan tím-
ann, sem ég hafði verið þar inni; en
allt í einu hóf hún að tala við mig,
mjög alvarlega, um framtíð mína á
vegum listarinnar. Með alvöruþrungn-
um, en mildum og skilningsrfkum
orðum, hvatti hún mig til að halda
áfram á þeirri braut, og láta nú ekkert
aftra mér. Á meðan hún talaði, hélt
hún áfram að spinna og hafði ekki eitt
augnablik augun af vinnu sinni, en
það sem hún sagði gagntók mig svo,
að því get ég ekki lýsL Hvatning þess-
arar göfugu konu var fyrsta hjálpin,
sem mér var veitt á listabraut minni,
og uppörvun sú og hughreysting, sem
fólst í orðum hennar, hjó bönd af veik-
um vængjum. Mér fannst ég geta flog-
ið.
Ætíð og alls staðar áður hafði ég
mætt vantraustinu, og mætti því
margoft síðar, og jafnvel mönnum, þó
fáir séu, sem af ráðnum huga hafa eytt
kröftum sínum og tíma í það að tor-
velda mér gönguna á þessari braut; en
þá hefur mér verið dýrmætt að minn-
ast frú Ólafar Briem og allra þeirra,
sem ég á einhverja svipaða skuld að
gjalda sem henni.
Pabbi gefur sam-
þykki sitt
Nokkru eftir þessa dvöl mína á
Stóranúpi urðu þau hjónin fyrir þeirri
þungu sorg, að missa bráðefnilegan
son, Jóhann Kristján, sem þá var í
Lærða skólanum. Jóhann var á aldri
við mig, og hann og Ólafúr bróðir
hans, sem var nokkru yngri, voru
æskukunningjar mínir og leikbræður,
þegar faðir þeirra bjó að Hrepphólum.
Hjónin báru harm sinn sem hetjur.
Og aldrei mun ég gleyma því, að mitt í
sorg þeirra kom séra Valdimar í marg-
ar heimsóknir til pabba þess erindis
eins, að reyna að fá samþykki hans til
þess, að ég mætti fara þeirra ferða, er
ég þráði. Og líklegt þykir mér, að
þetta, hve séra Valdimar lét sér annt
um mig, er hann hafði nýséð sínum
eigin syni á bak, hafi riðið baggamun-
inn, er loks fékk samþykki pabba. En
það jáyrði þykist ég vita að hafi kostað
hann mikla innri baráttu og hugar-
stríð. Og ekkert var eðlilegra. Eg var sá
af bömum hans, er hann mun e.t.v.
síst hafa treyst til að heyja harða lífs-
baráttu, og einmitt þess vegna hefi ég
máske ekki átt minnsta hlutdeild af
okkur systkinunum í ástúð hans og
umhyggju. Það hlaut því að verða hon-
um þungbært, að sjá af mér út í óviss-
una.
Foreldrar mínir
Faðir minn var nokkuð stór vexti og
talinn sterkur mjög. Ég held, að ég
hafi aldrei séð, að aflraunamönnum
undanskildum, svo sterklegan og
vöðvamikinn líkama sem hans. Hann
var ör í lund og átti til mikið geðríki
og strangleik, sem helst kom í ljós, ef
honum þótti misboðið málstað þeim,
er hann taldi réttan. Hann átti stund-
um í hörðu orðakasti við höfðingja, er
honum þótti þeir halla rétti einhvers
minni máttar, og vægði þá hvergi né
hlífði. Það má þó ekki skilja svo, að
hann hafi talið fátækt eða vamarleysi
réttlæta hæpinn málstað. Hann lét
hvorki auð né örbirgð blinda sig þann-
ig, en hann átti sér einkunnarorðin:
Gerðu aldrei órétt; þoldu aldrei órétt;
og afstáða hans til hvers máls mótaðist
mjög af þeim.
Móðir mín var fremur lítil, svart-
hærð. Hún átti mildi þá og ástúð, sem
allt vildi græða og úr öllu bæta, og svo
mikinn hugarstyrk, að fátt eða ekkert
gat komið henni úr jafnvægi né raskað
þeirri björtu ró, sem hvíldi yfir fram-
komu hennar. Fáir vissu gleði hennar
eða sorgir, svo dul var hún að eðlisfari.
Faðir minn og hún voru samhent um
það, að hjálpa af fremsta megni þeim,
sem bágt áttu, enda áttu þau ef til vill
mörgum öðrum fremur hægt með
það, því að mestallan búskap sinn voru
þau vel efnum búin. Þau voru bæði