Tíminn - 29.02.1992, Blaðsíða 5

Laugardagur 29. febrúar 1992
Tíminn 5
Hvað er betra en
að fjárfesta í æskunni?
Jóhannes Geir Sigurgeirsson skrifar
Nú um nokkurt skeið hefur þjóðmála-
umræðan snúist um velferðarkerfið
annars vegar og stöðu atvinnuveganna
hins vegar. f>að er eðlilegt með tilliti til
aðgerða ríkisstjórnarinnar í velferðar-
málum, þar sem margra áratuga upp-
byggingu er stefnt í voða, og hins vegar
aðgerðaleysis gagnvart atvinnuvegun-
um þar sem „kemur mér ekki við“-
stefnan er allsráðandi og hugmynda-
fræðingar ríkisstjómarinnar tala um að
láta gjaldþrotin hreinsa til í atvinnulíf-
inu.
Sú mikla óvissa, sem nú ríkir um fram-
tíð velferðarkerfisins, snertir alla jafnt,
óháð búsetu. Þessi óvissa felst meðal
annars í því að ómögulegt er út frá mis-
vísandi yfirlýsingum einstakra ráðherra
og talsmanna ríkisstjórnarinnar að átta
sig á því hver hin raunverulega stefna
er. Fyrst var rætt um að einungis væri
um að ræða þjónustugjöld sem ættu að
skerpa kostnaðarvitund þeirra, sem
nota opinbera þjónustu, og draga úr
kostnaði ríkisins. Hins vegar er alltaf
gmnnt á hugmyndunum um einkavæð-
ingu í heilbrigðis- og skólakerfinu, þar
sem hinir efnameiri geta keypt sér for-
gang að þjónustu sjúkrahúsa og einka-
skóla. Nái þessi stefna fram að ganga er
þar um að ræða grundvallarbreytingu á
því þjóðfélagi, sem hér hefur verið byggt
upp á síðustu áratugum í mikilli sátt
allra þjóðfélagsafla. Þjóðfélagi þar sem
gmnnurinn að lífskjörunum hefur ver-
ið lagður með jöfnum aðgangi að þess-
ari grunnþjónustu, óháð stétt eða efna-
hag. í kjölfar breytinga sem þessara
mun fylgja aukin harka í kjaramálum
þar sem þeir, sem mest hafa, munu
sækja fast á meira til þess að mæta
auknum kostnaði. Launabil og misrétti
mun aukast.
Staða atvinnuveganna
Enn á ný er erfið staða undirstöðuat-
vinnuveganna í brennidepli. Oft á tíðum
er mönnum tíðrætt um vanda sjávarút-
vegsins. Hver er svo þessi vandi? Er það
ekki öfugmæli að tala á þann hátt um þá
atvinnugrein sem færir okkur mikinn
meirihluta þess erlenda gjaldeyris, sem
við þurfum og leggur grunninn að lífs-
kjörum okkar? Vandinn hlýtur að liggja
annarsstaðar.
Á sama hátt er mönnum tíðrætt um of-
fjárfestinguna í sjávarútveginum. Ég
skal ekki mótmæla því að á tímum nei-
kvæðra vaxta hafi verið fjárfest nokkuð
glannalega í sjávarútveginum, eins og á
svo mörgum öðrum sviðum. Hinu verð-
ur ekki á móti mælt að sú uppbygging í
sjávarútvegi, sem hófst í upphafí „Fram-
sóknaráratuganna", lagði grunninn að
því að við íslendingar búum nú við ein-
hverjar hæstu þjóðartekjur á mann í
heiminum. Ef menn vilja leita að arð-
lausri fjárfestingu, þá ættu menn að líta
til annarra átta, og ekki er grunlaust um
að sumir þeir,
sem hátt tala
um offjárfest-
ingu í sjávar-
útveginum,
mættu líta sér
nær.
Fráfarandi
ríkisstjórn
gerði sér ljóst
að þjóðin átti
sjávarútveginum skuld að gjalda. Með
framkvæmd fastgengisstefnunnar á síð-
asta áratug voru stórkostlegir fjármunir
færðir frá útflutningsatvinnuvegunum
og til þjónustugreinanna. Með atvinnu-
tryggingasjóði og síðar hlutafjársjóði var
stigið fyrsta skrefið til leiðréttingar, en
meira þarf til og þar hefur núverandi
ríkisstjórn brugðist. Við þær aðstæður,
sem sjávarútvegurinn býr nú við, er allt
tal um að „hreinsa til með gjaldþrotum"
siðleysi af verstu tegund.
Hin mýkrí gildi
Þó staða framleiðsluatvinnuveganna sé
mikilvæg, ekki síst í dreifbýlinu, þá má
ekki gleyma hinum mýkri gildum. Það
er nefnilega manninum ekki nóg að geta
fullnægt hinum líkamlegu frumþurft-
um. Hin félagslega umgjörð er ekki síð-
ur mikilvæg. Hvernig maðurinn full-
nægir sínum félagslegu þörfum er næst-
um því eins misjafnt og mennirnir eru
margir. Sumum nægir samneyti við fjöl-
skylduna, meðan aðrir telja sig þurfa að
sinna flestu því sem upp á er boðið til
menningar og afþreyingar. Þau atriði,
sem flestir telja að þurfi að vera til stað-
ar í hinu félagslega umhverfi, eru að-
gangur að einhverskonar skemmtana-
lífi, lista- og menningarstarfsemi og að-
staða til íþróttaiðkana. Þá er það viðtek-
in skoðun að forsenda blómlegs félags-
og menningarlífs sé öflugt þéttbýli.
En hvernig er þessu varið í okkar ís-
lenska samfélagi? Hver er uppruni hinn-
ar íslensku menningar? Hin íslenska
menningarhefð er að eðli og uppruna
strjálbýlismenning, afsprengi gömlu
bændamenningarinnar þar sem grunn-
tónninn er nálægðin við landið og sam-
kennd fámennisins. Enda er það svo að
listamönnum okkar tekst best upp þegar
þeim tekst að aðlaga nýja strauma hinni
grónu menningarhefð. Nýjasta dæmið
um það er vel-
gengni kvik-
myndar Frið-
riks Þórs Frið-
rikssonar, Börn
náttúrunnar,
sem nú hefur
hlotið fjölda al-
þjóðlegra við-
urkenninga; nú
síðast tilnefn-
ingu til Óskarsverðlauna.
En hver er staða íslenskrar menningar,
listsköpunar, í dag? Er íslensk listsköp-
un í fílabeinsturni þar sem aðgangurinn
takmarkast við þá ríku eða listmennt-
uðu? Svo er ekki. íslenskt menningarlíf
ber enn mörg einkenni gömlu bænda-
menningarinnar, meðal annars það að
almenningur er ekki eingöngu óvirkir
neytendur. Stórir hópar fólks, lærðir og
leikir, taka þátt í einhverskonar félags-
eða menningarstarfsemi. Sá, sem þetta
skrifar, hefur reynt að fylgjast að nokkru
með þeim menningar- og listviðburðum
sem boðið er uppá í nágrenninu. Þar
verður þó margt útundan, því framboðið
af leiksýningum, tónleikum, myndlistar-
sýningum og hvers kyns menningarvið-
burðum er svo mikið að það væri ekki
margt annað gert, ef fylgjast ætti með
öllu því sem í boði er.
Þetta vill stundum gleymast í umræð-
unni um byggðamál. Það þarf að draga
fram í dagsljósið að víða á landsbyggð-
inni hefur hið félagslega umhverfi
marga kosti. Hin aldagamla íslenska
menningarhefð getur laðað fram hæfi-
leika, sem aldrei annars hefðu fengið að
njóta sín.
Nýr lífsstfll
I allri umræðunni um byggðamál hef-
ur áherslan verið lögð á að skapa ný at-
vinnutækifæri í framleiðslugreinum.
Þetta er rétt áhersla, svo Iangt sem hún
nær. Það gleymist hins vegar á stund-
um að í nútíma þjóðfélagi þar sem sí-
fellt minni hluti tekna fólks fer í að
sinna nauðþurftunum, vinnur stöðugt
stærra hlutfall vinnuaflsins við hvers
konar þjónustu. Það er því hægt að
snúa dæminu við og segja að atvinnan
elti fólkið, í það minnsta í hlutfalli við
þjónustustigið á hverjum tíma.
Það þarf að leita nýrra leiða. Lands-
byggðin þarf að „markaðssetja" sig á
nýjan hátt. Draga þarf fram kosti þess
að búa úti á landi, í stað þess að telja
alltaf upp gallana. Það verður að laða
unga fólkið, sem farið hefur að heiman
til náms, til þess að koma heim og nýta
þekkingu sína og starfsorku til nýrrar
uppbyggingar. Það, sem byggðirnar
hafa upp á að bjóða, er möguleiki á
„nýjum lífsstfl", sem byggir á nánari
tengslum við landið og á margan hátt
því jákvæða félagslega umhverfi sem
dreifbýlið býður upp á. Með nútíma
tækni getur ungt vel menntað fólk á
mörgum sviðum nýtt menntun sína og
hæfni, óháð búsetu.
Til þess að þetta geti gerst, þurfa
byggðirnar að leggja nokkuð af mörk-
um. Það getur þurft að leggja í nokkurn
kostnað til þess að skapa þá umgjörð,
sem til þarf til viðbótar við það sem fyr-
ir er. En hvað er betra en að fjárfesta í
æskunni? Við getum litið á það sem
virkjunarkostnað þar sem verið er að
virkja hæfileika og færni unga fólksins.
Sú fjárfesting mun skila sér margfjöld
til baka. Við þekkjum öll ungt vel
menntað fólk, sem gjarnan vildi flytja
aftur í heimabyggðina. Við vitum einn-
ig um marga einstaklinga, upprunna af
höfuðborgarsvæðinu, sem vegna at-
vinnu sinnar hafa flutt út á land og vilja
hvergi annars staðar búa.
Jarðvegurinn er því til staðar. Það
verður hið stóra verkefni í byggðamál-
unum á næstunni að stilla saman nú-
tíma menntun og tækni annars vegar
og fornar menningarhefðir dreifbýlis-
ins ásamt nánu sambandi við landið
hins vegar. Ef það tekst og við getum í
raun á þann hátt skapað „nýjan iífsstíl“,
þurfum við ekki að kvíða framtíð ís-
lenskra byggða.
Menn og
málefni —*