Tíminn - 01.05.1992, Síða 6

6 Tíminn
Föstudagur 1. maí 1992
„Enn sárara
en fátæktin
var hve alla
menntun
skorti“
Rætt við Tryggva Emilsson, rithöfund og frömuð verkalýðs-
baráttu í áratugi, um kjör almúgafólks á fyrri tíð
Fyrsti maí er í dag — frídagur
verkalýðsins. Menn staldra
við og spyrja fyrir hvaða
hugsjónir og hugmyndir þessi dag-
ur standi árið 1992. Dagurinn var
valinn í minningu blóðugra átaka
verkamanna og lögreglu vestur í
Chicago seint á fyrri öld og síöan
hefur hann verið hátiðlegur haldinn
til þess að minna á og skerpa bar-
áttuhug verkafólks fyrir fegurra og
réttlátara mannlífi. En heimurinn
hefur breyst og verkalýðsríkið,
sem menn dreymdi marga um á
fyrri áratugum aldarinnar, er víst
ekki á dagskrá lengur. Verkalýðs-
baráttan er með öðru sniði, hún er
einkum háð með tölvuútreikning-
um og hagfiæðilegum álitsgerðum
meðan það gerist sjaldgæft að
verkfallsverðir þreyi vikum saman
við bundin skip eða loki aðkomu-
leiðum að bæ og borg, eins og fyrr
á árum. Þó verðum við vitni að þvi
þessa dagana að áfram er tekist á
um kjörin. Samningaþóf hefur
staðið yfir hér á (slandi og menn
telja vegið að lífsafkomu sinni með
ýmsu móti. Úti í Þýskalandi búast
launþegar nú til verkfalla í fyrsta
sinn í áraraðir. Þeir hafa sumir
þegar sett á „skmfu“, eins og verk-
föll hétu í munni íslenskra verka-
manna hér fyrst á öldinni. En bar-
áttuaöferðimar eru orönar ólíkar
og dagurinn í dag er vel til þess
fallinn að rifja upp |3ann mun sem á
er orðinn og einnig kjörin á fýrri
áratugum þegar verkföll voru háð
nær þvi upp á líf og dauða og orð-
ið „öreigi“ var meira en rómantiskt
slagorð. Til þess að minnast þess-
ara daga fengum við Tryggva Em-
ilsson, einn elsta núlifandi baráttu-
mann verkalýðshreyfingarinnar á
(slandi, sem á síöari árum hefur
gerst landskunnur rithöfundur fyrir
frásagnir sinar af högum almúga-
fólks á yngri dögum sínum. Tryggvi
er fæddur þann 20. október 1902 á
Akureyri og verður því níræður nú
á þessu ári.
„Ég missti móður mína sex ára
gamall og man betur eftir þeim
degi en mörgu því sem nýrra er,“
segir TVyggvi Emilsson. „Hún lést
úr blæðingum af bamsförum af
áttunda baminu. En ég mun ekki
rekja það nánar hér, því það hef
ég gert annars staðar. Ég ólst síð-
an upp í Reykjavík og á ýmsum
stöðum norðanlands. Bæði í
sveitinni og síðar er ég var sestur
að á Akureyri kynntist ég fátækt-
inni vel.
Árið 1930 fluttist ég til Akureyr-
ar framan úr Öxnadal, en þar
hafði ég stundað búskap. Tengda-
foreldrar mínir höfðu þá flutt til
okkar hjónanna. Á Akureyri
stundaði ég búskap meðfram
verkamannavinnu og hafði alltaf
nokkrar kindur og tvær eða þrjár
kýr, því öðmvísi var varla hægt að
draga fram lífið. Ég þjáðist af
berklum og var veikur í tólf ár.
Um tíma var ég á Kristneshæli
og það var hörmulegt að horfa á
fólkið þama, svo að
segja deyjandi. Berklamir urðu
svo til þess að mörg verk sem ég
var ófær um að sinna lentu á kon-
unni minni. Hún varð að hugsa
um kýmar og gefa fénu. Svona
komu veikindin niður á vinnu-
þrekinu. Á Akureyri var það líka
þannig að mjög litla vinnu var að
hafa langtímum saman fyrir
margan. Heilu vetuma var
bókstalega ekkert að gera. Það var
fátæktin þama sem varð þess
valdandi að ég fór að berjast fyrir
kjömm fólksins eftir mætti.
Allt var af skornum skammti
Ég gekk í verkalýðsfélagið og tók
þátt í störfum þess og var orðinn
formaður áður en ég flutti til
Reykjavíkur 1947. Þá gekk ég í
Kommúnistaflokkinn við stofnun
hans 1930. Mér fannst ég eiga þar
heima vegna þess að hann hafði
svo margt á stefnuskrá sinni sem
ég aðhylltist og hann vildi bæta
hag alþýðunnar. Einar Olgeirsson
var þá enn fyrir norðan og hann
liðsinnti okkur og var úrvalsmað-
ur gagnvart þessu öllu. Einar var
Akureyringur eins og ég. Hann
var frá Barði, en ég frá Hamar-
koti. En svo fór hann suður og
settist á þing og var á þingi í 30
ár.
Þá var margt sem mátti bæta og
ólíkt því sem núna er, því nú hafa
íslendingar átt góð ár. Þótt eitt-
hvað kunni að finnast af fátækt
enn, þá er það ekki svipað því sem
var. Állt var af skomum skammti
og ekki aðeins matur, klæði og
húsaskjól, heldur líka menning
og menntun. Mér fannst enn sár-
ara en fátæktin hve alla menntun
skorti hjá fólkinu. Fæstir fóm í
annan skóla en bamaskólann.
Gegn menntunarleysinu reyndi
ég að berjast, bæði í flokknum og
eins í bæjarstjóminni á Akureyri,
en í henni sat ég um tíma.
Sjálfur fór ég aldrei í skóla, gat
það ekki vegna kirtlaveiki sem
þjáði mig. En áður en ég fermdist
var ég í sex vikur hjá séra Bem-
harði Stefánssyni á Bægisá. Það
var mér dásamlegur tími, því
þama var svo mikið af bókum og
ég mátti lesa eins og ég vildi. Svo
bætti það mér nokkuð upp skóla-
gönguna líka hve pabbi kunni
mikið af kvæðum. Þótt hann væri
löngum það sem kallað var
íhaldsmegin í stjómmálum, þá
kunni hann til dæmis Þorstein
Erlingsson utanbókar að heita
mátti, þótt Þorsteinn þætti rót-
tækt skáld, og líka þá Guðmund
skólaskáld, Steingrím, Matthías
og fleiri. Af honum lærði ég fiölda
kvæða og fékk snemma sjálfur
áhuga á að yrkja.
Saga af neyðinni
Þú biður mig að nefna dæmi um
fátæktina eins og hún var hjá
mörgum á Akureyri þá. Þar er af
Tryggvi Emilsson: „Þótt eitthvaö kunni a
mörgu að taka. Ég var snemma
skipaður fátækrafulltrúi að til-
hlutan Sósíalistaflokksins og fór
því mikið til fátæklinganna.
Ástandið var víða óskaplegt Ég
man eftir að ég kom til hjóna
einna inni í bæ. Maðurinn var
drykkfelldur og hann var fuilur
þegar ég kom. Konan var með tvö
böm og það var enginn matarbiti
til á heimilinu — alls ekki neitt
Ég fór undir eins og útvegaði
þeim eitthvað á bæjarins kostnað.
Sem betur fór var því alltaf vel
tekið. Sá maður sem umsjón
hafði með fiárframlögum til þess-
ara mála var íhaldsmaður, eins og
við kölluðum það. Sveinn hét
hann. Margur fældist að tala við
hann og töldu hann andvígan fá-
tækum, enda þótti hann önugur
og þurr á manninn. En ég fór ein-
mitt til hans og reyndi hann að
allt öðm og kunni satt að segja
vel við hann.
Nú liðu nokkrir dagar og þessi
umræddi fiölskyldufaðir kom
heim til mín. Ég átti þá heima að
Flúðum sem vom rétt fyrir utan
bæinn. Það var þá uppurið sem
þau höfðu fengið og leitaði hann
nú ásjár hjá mér. Ég sagði að
hann skyldi fara og ræða við
Svein og kvaðst ég mundu koma
með honum. Við héldum gang-
andi að húsi Sveins og ég kvaddi
dyra, en þá var maðurinn horfinn.
Hann hafði hlaupið burtu, þorði
Föstudagur 1. maí 1992
Tíminn 7
’.finnast af fátækt enn þá er þaö ekki svipaö því sem var." Á veggnum til vinstri er mynd af húsi Stephans G. Stephanssonar í Kanada, sem er uppáhaldsljóöskáld Tryggva.
(Tímamynd Árni Bjarna)
ekki að hitta Svein, því einhver
hafði sagt honum að Sveinn
mundi aldeilis láta hann fá það
óþvegið. Ég fór nú að leita að
manninum, fann hann brátt og
fékk talið hann á að koma með
mér. En hvað gerist? Sveinn hafði
beðið okkar úti og nú lét maður-
inn dynja á honum blóðugar
skammimar. Kannske hefur hann
verið eitthvað kenndur. Ég skal
ekki segja um það. Á eftir sagði ég
við Svein að maðurinn væri sjúk-
lingur sem ekki réði við sig.
Sveinn tók þessu létt, sagðist van-
ur að fa slíkar dembur og maður-
inn var skráður á bæjarframfæri.
En tveimur dögum seinna fór ég
á þetta heimili til þess að vita
hvemig fólkinu heilsaðisL Þá
hafði maðurinn dáið um nóttina,
lá þama inni í rúmi og konan
ráðalaus. Ég fór að spyrja hvort
hún ætti nokkra að og reyndist
hún eiga eitthvert frændfólk í
Hörgárdal. Það varð úr að þangað
fór hún með bæði bömin og sá ég
hana ekki framar. Þetta er eitt
dæmi af mörgum svipuðum.
ffyrsta kröfugangan
Eg man eftir fyrstu kröfugöng-
unni sem verkalýðsfélagið á Akur-
eyri efndi til, en hún var farin 1.
maí 1931. Áður hafði Jafnaðar-
mannafélagið þó farið í kröfu-
göngur. Ég átti mikinn þátt í að
undirbúa þessa göngu og á enn
rauðan borða sem ég bar um
handlegginn þennan dag. Einnig
á ég merki dagsins sem ungur
skólasveinn í menntaskólanum
seldi mér, en hann var Ásgeir
Blöndal Magnússon síðar mál-
fræðingur og orðabókarhöfundur.
Nokkrir karlmenn gengu með-
fram göngunni beggja vegna, svo
ekki yrði ráðist á fólkið. Það var
mikið af betri borgara bömum
svonefndum á ferli úti og þau
köstuðu á okkur aur og leðju. En
við höfðum samþykkt áður en
gangan var farin að láta engan
mann erta okkur til reiði. Til þess
kom heldur aldrei.
„Á fegursta kjördegi vinnandi
manna"
Það var mikið sungið á fundum í
verkalýðsfélaginu á Akureyri á
þessum ámm, enda var sönghefð
rík í bænum, m.a. af því að þar
var starfandi fiöldi safnaða sem
mikið söng á samkomum sínum.
Ég og fleiri fylgdumst með því
starfi og kannske barst sönghefð-
in þaðan inn í verkalýðslfélagið.
Ég orti líka söngva handa okkur í
félaginu og þennan dag, l.maí
1931, birtist eftir mig kvæði í
Verkamanninnum og er fyrsta er-
indið svona:
„Vérfylkjum oss öreigar 1. maí
á fegursta kjördegi vinnandi
marma.
Með dómsorð á vörum sem
drynjandi sæ
og drottnandi fjör hvaðsem
andstæður barma.
Vér komum og forum um borgir
ogbæ
með beiskustu svörum hins rétt-
láta og sarma."
Það voru 120 manns í þessari
fyrstu kröfugöngu og þar á meðal
böm sem fullorðna fólkið leiddi.
Ég gat um aðsúg betri borgara
bamanna. Síðar gerðist það einu
sinni að þau klæddust nasista-
búningi og gerðu hróp að okkur
með húfur á kollinum sem ein-
hver maður hafði útvegað þeim
ffá Þýskalandi. Það vakti óskapa
reiði hjá fólki þegar myndir af
bömum þess birtust í múndér-
ingu sem þessari í Verkamannin-
um. Maðurinn sem fyrir þessu
stóð varð að hrekjast frá Akureyri.
Skólastjóranum var gefið að sök
að hafa gefið krökkunum frí til
þess að veitast að göngunni.
Hann varð mjög sár yfir þeim að-
dróttunum og kom í ljós að
krakkamir höfðu sjálfir tekið sér
frí og skrópað úr skólanum. Hann
svaraði þessu í Verkamanninum
og kenndi foreldrunum sjálfúm
um.
Nú er þaö atvinnan
Ég óttast að fólki hætti til að
gleyma þeirri baráttu sem það
kostaði að ná fram þeim kjömm
sem þjóðin nú býr við. Fólk man
þetta ekki eða vill ekki muna það.
Ég veit ekki hvort heldur er. Ég
hef fylgst með þróuninni, þótt
tímamir séu breyttir. Nú heyri ég
að það er atvinnan sem mest ríð-
ur á að tryggja. Það er farið að
bera á atvinnuleysi aftur, sem ég
átti ekki von á að verða vitni á ný.
En ég heyri á formanni Alþýðu-
sambandsins að hann hefur kynnt
sér að fólkið er ekki tilbúið til bar-
áttunnar. Mér kemur það í sjálfu
sér ekki á óvart, því þjóðfélagið
sem við nú byggjum er svo allt
annað en ég hef verið að ræða um
hér. Þó mun baráttunni fyrir kjör-
unum ekki ljúka, hún verður allt-
af að halda áfram. Ég orti enn í
tilefni af 1. maí árið 1985 þegar
54 ár vom liðin frá því er ljóðið
mitt í Verkamanninum birtist og
þar í em m.a. þessi erindi:
,jfve oft var gatan gengin
á glóð sem öllum brarm,
þegar baráttan um brauðið
eins og blóð um æðar rarm.
Þegar krafan, óskin eina
var atvirma og brauð
uns bjargráðið var bylting
gegn böli ogsultamauð.
Nú er öldin örmur,
en öll vor ráð og dáð
er á brautinni sem vér byggjum
þarsem baráttan var háð.
Þar sem kröfugangan glæsta
fer greitt og hraðar sér
í takt við kröfur tímans
og táknin sem hún ber. “
Ný Ijóðabók
Hér með þökkum við hinum
aldna baráttumanni spallið.
Tryggvi býr nú einn að Safamýri
56 í Reykjavík, en kona hans
Steinunn Guðrún lést árið 1977.
Þau hjón eignuðust tvær dætur
og á Tryggvi fimm bamaböm og
ellefú bamabamaböm, svo félags-
skap hefur hann nægan á friðar-
stóli sínum. Hann hefúr sem öll-
um er kunnugt skipað sér í röð
fremri rithöfúnda eftir að hann
lét af þátttöku í verkalýðsbaráttu
og baráttu fyrir bindindismálum
fyrir nær tveimur áratugum, en
bindindismálin hafa einnig verið
stór liður í viðleitni hans til sköp-
unar fegurra mannlífs alla ævi.
Em bækur hans orðnar tíu tals-
ins. Hann vinnur nú að ljóðasafni
sem vænta má að út komi á ní-
ræðisafmæli hans í hausL Það
verður þriðja ljóðabók hans. Sum
ljóðanna segir hann fialla um
vinnuna og ættjörðina, en önnur
em um regnið, vorið og blíðuna
— „um allt þetta góða,“ eins og
hann orðar það. AM