Tíminn - 01.05.1993, Síða 5

Laugardagur 1. maí 1993
Tíminn 5
NÚ í DAG, þegar íslenskur landbúnað-
ur stendur frammi fyrir bæði fjölþjóð-
legri og alþjóðlegri samningagerð
varðandi viðskipti með landbúnaðarafurðir,
getur verið fróðlegt að líta til baka. Virða fyr-
ir sér þá þróun sem átt hefur sér stað á þess-
ari öld. Þá kemur í Ijós að á þeim tíma voru
viðskipti með matvöru á íslandi sáralítil. Þá
byggðist afkoma okkar fyrst og fremst á
sjálfsþurftarbúskap. í fæstum tilfellum var
framleiðsluferillinn Iengri en frá fjósi eða
blóðvelli í búr og eldhús. Fjármunum fyrir
þeim nauðþurftunum, sem ekki var hægt að
framleiða heima, var fyrst og fremst aflað
með tóvinnu úr heimafengnu hráefni, ull-
inni.
Sú mikla sérhæfing, sem fyrir löngu var
hafin annarsstaðar í Evrópu, hafði einungis
borist til fslands af frásögnum sigldra Is-
lendinga og blaðafregnum. Það er að vísu
álitamál hvort framfarir og framleiðniaukn-
ing í sveitum er orsök eða afleiðing aukinn-
ar sérhæfingar og framleiðni. Það má færa
að því rök að forsenda iðnvæðingar sé að
losni um vinnuafl með tæknivæðingu í
sveitunum. Það þurfi ekki lengur flestallar
vinnandi hendur til þess að brauðfæða okk-
ur.
Bylting í landbúnaði
Okkar „iðnbylting" fólst í nýtingu fiskimið-
anna við strendur landsins. Ungir bænda-
synir mönnuðu ört vaxandi skipastól lands-
manna og í kjölfárið fylgdi uppbygging fisk-
vinnslu, sem lagði grunninn að aukinni
milliríkjaverslun okkar. Enda höfum við
haldið því fram að fiskvinnslan væri okkar
iðnaður og ætti að njóta kjara sem slík í
samningum um milliríkjaviðskipti.
Á þessum grunni byggist síðan aukin bú-
vöruframleiðsla til sölumeðferðar. Smám
saman vex það hlutfall af framleiðslunni
sem fer til neyslu í ört vaxandi bæjum og
þorpum. Til þess að við gerum okkur örlitla
grein fyrir tímaþættinum, þá er það ekki fyrr
en laust fyrir 1930 sem fyrstu eiginlegu af-
urðastöðvamar rísa hér á landi og fyrst eftir
miðja öldina sem stórstígar framfarir verða
bæði í frumframleiðslunni og úrvinnslunni.
Ég nefni þetta hér til þess að undirstrika
tvennL Annars vegar hve hratt við íslend-
ingar höfum tileinkað okkur tækni og gæða-
kröfur nágrannaþjóða okkar í búvörufram-
leiðslu, því að ég vil leyfa mér að fullyrða að
í dag stöndum við öðrum jafnfætis hvað
þetta snertir á mjög mörgum sviðum fram-
leiðslu og úrvinnslu búvara. Hins vegar til
þess að leggja áherslu á hve ógnarstutt er á
milli þess að við vorum sjálfsþurftarbændur,
sem nutum fullkominnar fjarlægðarvemd-
ar, og þess að horfast í augu við kröfu um
sem frjálsust viðskipti með búvörur í heim-
inum.
Þörfin fyrir búvömr í ört stækkandi þétt-
býli um miðja öldina gerði það að verkum að
gripið var til margs konar örvandi aðgerða
til þess að auka búvömframleiðsluna. Sett
vom sérstök lög um jarðræktarstyrki, um
stofnun nýbýla og verðlagningu og sölumál.
Um 1960 em síðan, til þess að tryggja ætíð
nægjanlegt framboð, sett lög þess efnis að
sem nemur 10% af andvirði allrar búvöm-
framleiðslu í landinu mætti renna af opin-
bem fé til þess að verðbæta útflutning. Þá
var unnið að menntun ráðunauta í landbún-
aði og byggð upp öflug leiðbeiningaþjónusta
um allt land.
Á þessum gmnni var landbúnaði á íslandi
síðan gjörbylt á örfáum áratugum. Það var
ekki einungis um tæknibyltingu að ræða.
Einnig varð að aðlaga ræktunarhefðir ná-
grannalandanna að okkar loftslagi og bæta
verkun og fóðmn þannig að stæðist nútíma-
kröfur um afurðir. Þar hefur verið byggt á
grasrækt, en það er einmitt verkun grass í
hey sem hefur verið undirstaða fæðuöflunar
hér á landi í gegnum aldimar. í dag emm við
komin það langt að okkar fremstu bændur
ná toppafurðum nánast eingöngu af inn-
lendu fóðri. Þessir bændur hafa í raun skap-
að gmndvöll fyrir nýtt tímabil framleiðni-
aukningar í íslenskum landbúnaði.
Pólitísk staða sveitanna
Á því tímabili, sem hér um ræðir, vom
sveitir landsins einnig sá jarðvegur þar sem
hin pólitíska þróun fór að miklu leyti fram.
Eðli málsins samkvæmt vegna þess að þétt-
býlismyndun var svo stutt á veg komin. Sú
þróun, sem ég nefndi hér áður, átti því vísan
pólitískan stuðning. Sömuleiðis vom náin
pólitísk tengsl á milli afurðastöðvanna, sem
byggðust að mestu upp á samvinnufyrir-
komulagi, sem aðlagað hafði verið íslensk-
um aðstæðum, og pólitískra afla.
Á þeim tíma, sem þessi þróun átti sér stað,
var lítill gaumur gefinn að þróun alþjóðlegra
viðskipta með búvömr. Umfram framleiðsla
var flutt út með útflutningsbótum og þegar
best lét fengust upp í 70% af innlendum
framleiðslukostnaði í útflutningi. Bændur
horfðu til framtíðar fullir bjartsýni og upp-
bygging í sveitum landsins var mjög mikil.
Það er síðan á áttunda áratugnum, sem upp
koma raddir meðal forystumanna bænda
þess efnis að ástæða sé til þess að staldra við
og skoða sinn gang. Með sama áframhaldi
myndi stefna í ffamleiðslu sem yrði allt að
tvöföld miðað við innanlandsneyslu.
Löggjöfín 1979
í framhaldi af þessu kemur síðan löggjöf á
árinu 1979 sem var ætlað að draga úr fram-
leiðsluaukningunni. Því miður tókst fram-
kvæmdin ekki sem skyldi og það var ekki
fyrr en með búvörulögunum ffá 1985 að tök
náðust á búvöruframleiðslunni. Það er síðan
á grunni kjarasamninganna 1990, þjóðar-
sáttarsamninganna svokölluðu, sem gerður
er nýr búvörusamningur 1991. Þar er gerð
sú grundvallarbreyting að útflutningsbætur
eru endanlega aflagðar og bændur og af-
urðastöðvar bera alfarið ábyrgð á framleiðsl-
unni.
Samningar 1990
í tengslum við kjarasamningana 1990 var
gert samkomulag þess efiiis að á samnings-
tímanum hækkaði búvöruverð ekkert.
Sömuleiðis var samið um framleiðniaukn-
ingu bæði hjá bændum og afurðastöðvum í
búvörusamningunum 1991. Hér var bæði
verið að koma til móts við kröfu neytenda
um lægra matvælaverð og einnig að nokkru
leyti að gera bændur og vinnslustöðvarnar
Staða landbúnaðar í alþjóð-
legu viðskiptaumhverfí
Jóhannes Geir Sigurgeirsson skrifar
betur í stakk búin til
þess að takast á við
einhvem innflutning
á búvörum á næst-
unni.
fslenskur landbún-
aður hefur haft stutt-
an tíma til þess að
þróa sig sem tækni-
vædd nútíma at-
vinnugrein, sem byggir á rannsóknum og
stöðugri vöruþróun. Islenskir bændur, bú-
vísindamenn og forsvarsmenn afurðastöðva
hafa verið mjög fljótir að aðlaga sig breytt-
um aðstæðum, bæði hvað varðar þróun
framleiðslunnar og nú á síðustu árum
breyttum markaðsaðstæðum.
En þrátt fyrir þetta tel ég að það sé skoðun
flestra bænda og annarra í atvinnugreininni
að við þurfum enn nokkum tíma til þess að
verða í stakk búnir til þess að takast á við
aukna samkeppni við innflutning. Þann
tíma, sem til þess þarf, hafa bændur álitið að
þeir hafi verið að kaupa með samningum
um verðlækkun nú síðustu árin. Til þess að
nefna dæmi um verðþróun á síðustu ámm
get ég nefnt að frá árinu 1989 hefur fram-
færsluvísitalan hækkað um 20%, verð á
mjólk til bænda um 8,5% og vinnslu- og
dreifingarkostnaður um 5,3%. Þá má nefna
að á örfáum árum hefur mjólkurframleið-
endum fækkað úr 2000 í 1400.
Fríverslunarsamningar
í þeim umræðum, sem farið hafa fram á al-
þjóðavettvangi um viðskipti með búvörur á
síðustu árum, þ.e. GATT-viðræðunum sem
hófust í Uruguay árið 1988, hefur verið lögð
mikil áhersla á frjálsari verslun með búvörur
í heiminum. Á sama tíma hafa verið í gangi
innan ramma viðræðnanna um hið Evr-
ópska efnahagssvæði áætlanir um að auka
viðskipti með búvörur innbyrðis milli EFTA
og EB.
Ég hef sem fulltrúi í landbúnaðarnefnd Al-
þingis reynt að fylgjast með þessum umræð-
um síðastliðin tvö ár. Ef ég ætti að lýsa í ör-
fáum orðum hvernig þær koma mér fyrir
sjónir, þá er það einhvem veginn á eftirfar-
andi hátt: Samninga-
menn þjóðríkja og
ríkjasamstæðna
vinna að því á vett-
vangi umræðnanna
að ná fram samning-
um um aukin við-
skipti og niðurfell-
ingu styrkja, og hafa
til þess ákveðið um-
boð að heiman. Síðan er fjöldi manns, sem
starfar að því að finna út hvemig viðkom-
andi þjóð geti vikið sér undan þeim ákvæð-
um sem verið er að semja um.
Þetta á sér að mínu mati á margan hátt
eðlilegar orsakir. í þessum viðræðum virðist
eingöngu fjallað um landbúnaðinn á mjög
þröngan, viðskiptalegan hátt. Það er horft
framhjá því að hvarvetna gegnir landbúnað-
urinn mjög fjölþættu hlutverki í þjóðlífinu.
Það virðist stundum gleymast að landbún-
aðurinn gegnir lykilhlutverki í umhverfis-
málum, í félagslegu tilliti og tengist einnig
beint og óbeint atvinnumálum á margvís-
legan hátt. Það þarf t.d. ekki að ferðast mik-
ið um Mið-Evrópu til þess að sjá hve miklu
hlutverki landbúnaðurinn gegnir þar í
ferðamálum.
Dökka hliðin á þessu máli er hins vegar sú
að til þess að landbúnaðurinn geti uppfyllt
ofangreint margþætt hlutverk sitt í alþjóð-
legu viðskiptaumhverfi hafa margar þjóðir
gripið til mjög flókins kerfis styrkja og út-
flutningsbóta. Það er að segja, menn hafa
ekki treyst sér til þess að láta verðlagningu
til neytenda standa undir þeim margþættu
kröfum, sem gerðar eru til landbúnaðarins,
og þess í stað greitt þann kostnað á afar flók-
inn hátt af opinberu fé.
Það er því að mínu mati afar brýnt að sam-
hliða samningum um alþjóðleg viðskipti
með búvörur verði gerður sáttmáli um þær
skyldur, sem búvöruframleiðslan hefur
gagnvart umhverfi sínu. Það verði viður-
kennt að lágt matvælaverð megi ekki skuld-
færa á framtíðina með því að ganga á náttúr-
una. Með öðrum orðum, sjálfbær þróun í
búvöruframleiðslu fái markaðslegt gildi í
þeim viðskiptasamningum sem í gangi eru.
Við verðum á næstu árum að vinna hugtak-
inu „umhverfisvæn markaðshyggja" sess í
viðskiptasamningum.
Ég ætla mér ekki þá dul hér að útfæra
hvernig þetta væri framkvæmt. Þar kæmi
margt til greina. Þar má nefria lágmarksverð
til þess að unnt sé að mæta kröfum um-
hverfisins, umhverfisskatta o.fl. Eitt get ég
þó sagt með fúllri vissu: Til þess að ná þess-
um markmiðum verður að koma til mjög
víðtæk fjöl- og alþjóðleg samvinna. í því
opna viðskiptakerfi, sem er í heiminum í
dag, verða þessi mál, til lengri tíma Iitið,
ekki leyst með lokun landamæra og við-
skiptahöftum.
Því miður er langt frá því að þær viðræður,
sem nú eru í gangi, séu í þessum farvegi. Ef
við tökum GATT-viðræðumar sem dæmi, þá
virðist höfúðáherslan þar vera lögð á að ná
samkomulagi sem öflugustu aðilamir innan
GATT, EB og Bandaríkin, geta sætt sig við.
Alþjóðasamtök búvömframleiðenda hafa að
undanfömu lagt mikla áherslu á að taka
verði sérstakt tillit til umhverfismála og fé-
lagslega þáttarins í öllum alþjóðlegum við-
ræðum um landbúnaðarmál á næstunni, en
sú umræða hefur ekki nema að litlu leyti
náð til þeirra sem fara með forystuna í við-
skiptamálum.
Að mínu mati verður að taka á þessum mál-
um á mjög ákveðinn hátt á alþjóðavettvangi
á næstunni. Ég tel að það verði að fara að
einhverju leyti hliðstæða leið og gert var
varðandi hafréttarmál með Alþjóðaráðstefri-
unni um hafréttarmál, sem endaði með Haf-
réttarsáttmálanum sem hefur síðan verið
grunnurinn að verndun fiskistofna. Samein-
uðu þjóðimar ættu að hafa frumkvæðið að
alþjóðlegum sáttmála um búvörufram-
leiðslu og viðskipti með þær.
Vissulega eru í gangi umræður um þessi
mál. Annarsvegar á vegum Alþjóða tolla-
málastofnunarinnar, GATT, og hins vegar
umhverfisráðstefnan í Ríó. Það er mitt mat
að GATT-viðræðumar séu á allt of þröngu
sviði. Varðandi umhverfisráðstefnuna hins
vegar, þá tekur hún fyrir svo vítt svið og lík-
ur eru á að það þurfi mjög langan tíma til
þess að komast að niðurstöðu á þeim vett-
vangi.