Tíminn - 22.12.1993, Blaðsíða 2

2
timlnn
Miðvikudagnr 22. desember 1993
LEIÐARI
Skattar og ríkisfjármál
Alþingi íslendinga er .loksins' komið í jólafrí og er það vel. Þingmenn
höfðu lagt hart að sér síðustu daga til að ljúka þeim málum sem ríkis-
stjómin vildi koma í gegn fyrir jól þó að deildar meiningar væru um
það hve hratt skyldi farið. Helsta deiluefnið var hinn svokallaði matarskat-
tur eða sú ákvörðun ríkisstjómarinnar að lækka virðisaukaskattinn á
matvælum úr 24,5% í 14%. Framsóknarflokkurinn greiddi einn flokka at-
kvæði gegn þessum lið skattafrumvarpsins og Kristín Ástgeirsdóttir, sem
stóð að breytingartillögum um frumvarpið með þingmönnum Framsóknar-
flokks, sat hjá. Kristín sagðist efast um að þessi aðgerð hefði nokkra tekju-
jöfnun í för með sér en þingmenn Framsóknarflokksins lögðu til að almen-
na virðisaukaskattþrepið yrði lækkað um eitt og hálft prósentustig.
Pað má endalaust deila um hvað sé heppilegasta leiðin til að lækka mat-
vöruverð en flestir ef ekki allir geta tekið undir að slík lækkun sé nauðsyn-
leg. Hvað sem annað má segja tveggja þrepa virðisauka til foráttu er það
efalaust rétt hjá Friðrik Sófussyni fjármálaráðherra að lækkun virðisauka á
matvæli sé tiltölulega dýr leið til tekjujöfnunar og aðrar leiðir hagkvæmari.
Á hinn bóginn má velta því fyrir sér hvort ekki hefði þurft að huga að
kjörum þeirra sem minnst mega sín fyrir löngu þannig að komast hefði
mátt hjá þessari skattbreytingu. Ljóst ér að á íslandi er hópur fólks sem ekki
á til hnífs og skeiðar án þess að nokkur sérstök ógæfa hafi hent viðkomandi.
Þessi hópur á eftir að stækka ef ekkert verður að gert. Og reynslan erlendis
frá segir okkur að aukin hagsæld leysir ekki alltaf vanda þeirra sem verst
eru settir.
Pjóðin hefur á liðnum árum látið verulega lqaraskerðingu yfir sig ganga
í nafni stöðugleika og vinnufriðar. Fjármálaráðherra lét hafa það eftir sér í
fyrrinótt að rfldsstjómin hafi af slíku tilefni ákveðið að samþykkja tveggja
þrepa virðisaukaskatt á matvæli. Slik markmið eru að sjálfsögðu góðra gjal-
da verð en spyija má hvort við séum á réttri leið. Einhverskonar þjóðarsátt
um þak á launahækkanir og lækkun einstakra skattliða getur haft þau áhrif
um tíma að verðlag haldist hér stöðugt og látið líta svo út að hér ríki svipað
ástand og í nágrannalöndunum þar sem verðbólga er lág.
Pegar til lengri tíma er litið er það hins vegar annars konar jafnvægi sem
við þurfum að ná. Slíkt jafnvægi byggir á lagasetningu sem er nógu vönduð
til að endast lengur en eitt eða tvö ár.
Almenningur þarf, ekki síður en fyrirtæki, að geta gengið að ákveðnum
leikreglum í þjóðfélaginu sem gefnum. Petta á ekki síst við um lög um skat-
ta og útsvar.
Skattlagabreytingar geta valdið verulegu umróti í þjóðfélagjnu og óvissa
í skattamálum hlýtur að kalla á skattsvik og verri heimtur skatta en verið
gæti.
Peirri ríkisstjóm sem nú situr verður að lærast það að skammtíma-
lausnir í þessum efnum sem öðrum em ekki af hinu góða. Það gildir einu
hvort um undanþágur eða lækkun virðisaukaskatts er að ræða eða töku
svonefndra „þjónustugjalda". Atburðir liðinna ára hafa gert það að verkum
að fólk er ekki ginnkeypt fyrir því að tjá sig um framtíðarsýn sína í
þjóðfélagsmálum. Það fríar stjómmálamenn samt ekki frá þeirri ábyrgð að
gera þegnum þessa lands grein fyrir því hvert þeir vilja stefna og hvemig þeir
sjá ísland morgundagsins fyrir sér.
Gildi jullveldisins
SIGURÐUR LÍNDAL
Orð mælt á aðalfundi Hins ís-
lenzka bókmenntafélags
11. desember 1993 þar sem
minnzt var 75 ára fullveldis-
afmælis íslands og þáttar
Bókmenntafélagsins í ferli
þjóðarinnar til sjálfstæðis.
Eru þau birt hér að ósk rit-
stjómar Tímans með
nokkrum breytingum.
Þess var minnzt 1. desember sl.,
að liðin vom 75 ár frá því að
ísland varð fullvalda ríki. Sá
atburður hefur verið talinn einn
merkasti áfangi í sögu þjóðarinnar
og því er ástæða til að staldra við og
huga að því hveiju hann hafi breytt.
Ekki verður séð að nein sérstök
þáttaskil hafi orðið í skipan mála
innanlands. Alþingi hafði fengið
löggjafarvald og fjárveitingarvald
1874. Æðsta framkvæmdaldið hafði
verið flutt inn í landið 1904 með
skipan innlends ráðherra sem sat í
Reykjavík og bar þingræðislega
ábyrgð fyrir Alþingi - og ríkisstjóm
hafði verið mynduð 1917. Enn var
þó æðsta dómsvaldið í höndum
Hæstaréttar Dana. í reynd má þó
segja að þjóðin hafi kosið Lómdsyfir-
réttinn sem æðsta dómstól landsins
með því að sárafáum málum var
áfrýjað til Hæstaréttar, enda naut
Landsyfirrétturinn vaxandi trausts.
Með stofnun Hæstaréttar var full-
veldið þó endanlega innsiglað.
Það sem hins vegar markaði tíma-
mót var breyting á stöðu landsins á
alþjóðavettvangi. ísland var ekki
lengur óaðskfljcinlegur hluti Dana-
veldis, einungis með sérstökum
landsréttindum, svo sem mælt var í
stöðulögum 1871, heldur fullvalda
rfld í samfélagi annarra - með viss-
um takmörkunum þó. Petta ger-
breytti stöðu þjóðarinnau'; íslending-
ar höfðu eignazt rflci sem skipaði að
formi jafnan sess og önnur fullvalda
rfld. í þessu fólust þau forréttindi að
réttskipaðir fulltrúar þjóðarinnar
fengu beinan aðgang að æðstu
mönnum annarra ríkja, þannig að
þjóðin fékk einstakt tækifæri til að
túlka málstað sinn og veija hags-
muni sína. Þessum sérstöku forrétt-
indum er tæplega sá gaumur gefinn
sem vert er þegar atburðanna 1918
er minnzL Fullveldið er þannig ein-
hver verðmætasta eign þjóðarinnar
ef svo má að orði komast og mér er
nær að halda að það hafi verið eins-
dæmi fyrir 75 árum að jafnfámenn-
ur hópur manna og íslendingar
næðu slíkri stöðu meðal þjóða
heimsins.
Þótt forystumenn íslendinga ættu
hér góðan hlut að máli verður að
gefa því gaum að margir samverk-
andi þættir stuðluðu að þessari
lausn. Má í því samhengi minna á
almenna þróun þjóðaréttarins, en
þar hafði meginreglan um sjálfsá-
kvörðunnarrétt þjóðanna náð við:
úrkenningn og meðal annars í skjóli
hennar öðluðust margar þjóðir full-
veldi 1917-1918: Finnland, Eist-
land, Lettland, Litháen, Pólland,
Ungveijaland og Tékkóslóvakía. Hér
áttu ekki minnstan hlut fræðimenn
á sviði þjóðaréttar sen sjaldan er get-
ið.
En undirstaða þessarar þjóðréttar-
legu skilgreiningar var þjóðemið og
lýðfrelsið. Því má nefna fleiri til
þessarar sögu - meðal annars það
félag sem hér heldur aðalfund sinn -
þann 177. eftir því sem næst verður
komist.
Eins og nokkrum sinnum hefur
verið vakin athygli á er Bókmennta-
félagið stofnað í anda upplýsingar-
innar og rómantísku stefnunnar. Á-
hrif þeirrar síðamefndu má marka
af því hversu mikla áherzlu for-
göngumenn þess lögðu á varðveizlu
íslenskrar tungu og tengsl við foma
menningu þjóðarinnar, en upplýs-
ingamenn gáfu þessum gildum
minni gaum. Forystumenn félagsins
horfu því til fleiri átta, fortíðar, nú-
tíðar, og framtíðar.
í þessu samhengi er vert að minna
á að félagið hafði starfað í 15 ár áður
en markvissra sjálfstæðishreyfinga
tekur að gæta. Verður varla véfengt
að útgáfustarf félagsins hafi búið í
haginn fyrir þann boðskap sem
frumheijar sjálfstæðishreyfingar-
innar fluttu um 1830. Með því má
ætla að félagið hafi skerpt sjálfsvit-
und þjóðarinnar, vakið með henni
sjálfstraust þannig að hún hafi talið
sig færari en ella til að taka við stjóm
eigin málefna.
Nítjánda öldin einkennist af sókn
til frelsis - þjóðanna til þjóðfrelsis og
landsfólksins til lýðfrelsis.
Framlag Bókmenntafélagsins til
þjóðfrelsisins var að tengja saman
fortíð og nútíð og sýna fram á sam-
hengi í þjóðarsögúnni, en þeirri vit-
und höfðu menn að mestu leyti
glatað þegar félagið hóf starf. Með
útgáfu Sturlungasögu 1817-1821
og Árbóka Espólíns 1821-1855
hafði þjóðin eignast nokkum veg-
inn samfellt yfirlit yfir sögu sína.
Pessu til viðbótar og fyllingar kom
útgáfa fombréfa í íslensku fom-
bréfasafni sem hófst árið 1857.
Framlag til lýðfrelsisins var öðm
fremur almenn fræðsla og upplýs-
ing. Hér má sévvrstaklega nefna út-
gáfu Jóns Sigurðssonar á Tíðindum
um stjómarmálefni íslands sem út
kom í þremur bindum á ámnum
1854 1874 og Skýrslur um lands-
hagi á íslandi sem komu út í fimm
bindum á sama tímabili. Tilgangu
Jóns Sigurðssonar með birtingu laga
og hagskýrslna var sá að upplýsa
þjóðina um gerðir stjómarinnar og
hag landsins þannig að hún væri
betur hæf til þátttöku í landsstjóm
en ella. Með þessu var hann að búa í
haginn fyrir skynsamlega umræðu
um þjóðmál þótt vafalaust megi
deila um hvem árangur það hefur
borið. En söm er gerð hans, og þetta
er forsenda lýðræðislegra stjómar-
hátta.
Hér hafði félagið forystu um út-
gáfu sagnarita og sögulegra heim-
ilda, laga og hagskýrslna. Með þessu
vom tengslin skerpt við fortíðina,
jafnframt því sem upplýst var um
nútímann.
Þetta hvorttveggja, stuðningur við
þjóðfrelsi og lýðfrelsi tengdist síðan í
þeirri viðleitni félagsins að kynna
þjóðinni það helsta sem gerðist í ná-
lægum löndum bæði á svið stjóm-
mála, atvinnumála og menningar-
mála. Þessu hlutverki gegndu ís-
lenzk sagnablöð frá 1817 - 1826 og
Skímir frá 1827 allt til þess að hon-
um var breytt og hann sameinaður
límariti hins fslenzka bókmenntafé-
lagsárið 1905.
Mér finnst á þessum tímamótum
ástæða til að minnast á þetta sljóm-
málahlutverk félagsins - og er þá
orðið stjómmál notað í mjög rúmri
merkingu - en þessum þætti hefur
raunar aldrei verið haldið sérstak-
lega á loft. Vissulega lögðu síðar
fleiri hönd á þennan plóg, en félagið
átti frumkvæði og gegndi framan af
forystu í því að styrkja með þessum
hætti gmndvöllinn undir fullveldi
íslendinga og viðgangi þeirra sem
fullvalda þjóðar.
Með þessum orðum vil ég hvetja
til þess að fullveldisviðurkenningin
1918 verði meðal annars skoðuð í
Ijósi þess hversu mikilvæg forrétt-
indi hún veitti íslendingum og
hverrug hún horfi nú við á vettvangi
þjóðaréttarins. Einnig sýnist mér
nauðsynlegt að skoða sögulegan
þátt málsins í víðara samhengi. Það
mætti þá um leið vera tilefni til að
huga nánar en gert er að stöðu ís-
lendinga í samfélagi þjóðanna.
1 ímiini
Ritstjðri:
Ágúst Pór Ámason
Aðstoðarritstjðri:
Oddur Ólafsson
Fréttastjóri:
Stefán Ásgrímsson
Útgefandi:
Mótvscgi hf
Stjómarformaður:
Gunnlaugur Sigmundsson
Skrifitofustjóri:
Hinrik Gunnar Hilmarsson
Ritstjóm og skrifitofur:
Hverfisgötu 33, Reykjavík
Fóstfang: PósthólfSHO,
125 Reykjavík
Aðalsími: 618300 Póstfax: 618303
Au0lýsin0asími:618322
Auglýsingafax: 618321
Setninq og umbrot:
Tæknideild Tímans
Prentun: Oddi hf.
Minaðaráskrift 1400 kr.
Verð ílausasölul23 kr.