Tíminn - 12.11.1994, Blaðsíða 7

Laugardagur 12. nóvember 1994
9tmtom
7
Fjöldagjaldþrot blasir vib í Þykkvabœnum verbi ekki brugbist skjótt vib vanda kartöflubœnda:
Frelsiö sem breyttist í helför
Sigurbjartur Pálsson, bóndi í
Skarbi í Þykkvabæ, og for-
mabur Landssambands kart-
öflubænda, segir kartöflu-
bændur sammála um ab
„frelsib" sé ab sliga þá. Núver-
andi ástand gengur af bænd-
um daubum, sumir segja inn-
an nokkurra daga, abrir innan
nokkurra vikna. Sigurbjartur
segir ljóst ab fjöldagjaldþrot
blasi vib innan tíbar vib
óbreytt ástand.
„Eitt af því sem er uppi er ab
festa lágmarksverð til bænda,
eba sexmannanefndarverb eins
og var hér í eina tíb," sagði Sig-
urbjartur er blabamabur Tímans
hitti hann í Þykkvabænum í
gær. „Landssamband kartöflu-
bænda hefur reyndar samþykkt
ab bibja um opinbera verblagn-
ingu. Þab er ein abferbin og
kannski virkar hún, þó var þab
reyndin hér ábur fyrr ab þab
hélt ekki, en þab er ekki útilok-
ab ab þab geri þab núna."
Vandinn sem kartöflubænd-
ur standa frammi fyrir nú er
hins vegar sá ab þab er allt of
mikib til af kartöflum í landinu.
Bændur eru illa settir eftir upp-
skerubrest síbastlibin þrjú ár, en
verb kartaflna hækkabi ekki
þrátt fyrir litla framleibslu. Þetta
á sér í íagi vib um Þykkvabæinn,
en þar eru um 40 bændafjöl-
skyldur sem hafa lífsviburværi
sitt af kartöflurækt. Sigurbjartur
segir ab þab.sem sé brýnast nú
sé hvernig ná megi offramleiösl-
unni út af markaönum. Þar
horfa menn til útflutnings.
„Núna er staöan í Evrópu
ööruvísi en hún hefur veriö oft
áöur,"' segir hann. „Þab stór-
vantar kartöflur í Evrópu. Þaö er
talsvert um fyrirspurnir frá
þeim hvort vib getum selt þeim
kartöflur. Þetta strandar hins
vegar á heilbrigbisreglugerbum.
Þab er ekki algerlega útilokaö,
en vegna þess ab hérna kom
einu sinni upp hringrot er erfiö-
ara ab flytja út til landa Evrópu-
sambandsins."
-Eru einhver lönd utan Evr-
ópusambandsins sem koma til
greina?
„Noregur er ennþá fyrir utan
og þeir sýna heilmikinn áhuga."
Veröib er lágt — 15-20 krón-
ur — en fer hækkandi vegna
skorts á kartöflum. Hugmyndir
eru uppi um aö í framtíöinni
myndi framleiöendur sjóö til
þess aö greiöa nibur útflutning-
inn í góöærum. Nú eru hins
vegar engir peningar til og þá er
hugmyndin ab leita til stjórn-
valda og opinberra sjóöa.
„Okkur finnst ekki óeölilegt
ab bæöi kartöflubændur og
grænmetisframleiöendur hafi
aögang aö einhverju fjármagni
eins og þeir bændur sem njóta
beingreiöslna," segir Sigurbjart-
ur. „Þetta kemur upp annaö
slagiö og þá hrynur allt kerfiö."
Hafa lítinn tíma
Sigurgeir segir aö kartöflu-
bændum liggi á aö ná offram-
leiöslunni út af markaönum
sem fyrst.
„Viö höfum vobalega lítinn
tíma," segir hann. „Eins og
þetta lítur út núna blasir vib
öngþveiti strax um áramótin.
Menn skulda jafnvel áburöar-
kaup síöan í vor og þessa dag-
ana er Stofnlánadeild landbún-
aöarins aö senda út hvaö menn
eiga aö borga af lánum fyrir ára-
mótin. Ég sé ekki fyrir mér
hvaban þessir aurar eiga aö
koma. Þeir koma ekki fyrir af-
uröirnar í haust," segir Sigur-
geir.
Blaöamaöur Tímans fékk
Guðna Ágústsson, þingmann
Sunnlendinga, með sér í stutta
heimsókn í Þykkvabæinn í gær.
Guöni vakti athygli á vanda
kartöflubænda og grænmetis-
framleiðenda í umræðum utan
dagskrár á Alþingi fyrir nokkr-
um dögum. Umræðan varö til
þess aö varpa kastljósinu á
Þykkvabæinn sérstaklega, en
þar er lífiö kartöflur, eins og
oddvitinn Halla María Árna-
dóttir í Norbur-Nýjabæ komst
aö orði.
Forsaga vandans
Til þess aö átta sig á vanda
kartöflubænda þarf aö hverfa
nokkur ár aftur í tímann. Uppi
eru deildar meiningar um hver
orsökin nákvæmlega sé en þar
Sigurbjartur Pálsson: Landssamband kartöflubænda vill opinbera verb-
lagningu.
Ábur voru kartöflubændur stöndugir. Nú blasa vib fjöldagjaldþrot.
ir hamrinum. Fyrir kartöflu-
bændur hefur frelsið virkað aö
mestu leyti í aöra áttina. Þegar
offramboö er á innlendum kart-
öflum lækkar verðið jafnvel
niöur fyrir framleiðslukostnaö
eins og nú gerist en innflutn-
ingurinn kemur í veg fyrir að
veröið hækki sökum skorts á
kartöflum.
„Viö vorum fyrir löngu búnir
aö sérhæfa okkur í kartöflurækt-
inni," segir Ágúst Gíslason.
„Löngu áöur en framleiðslustýr-
ing og kvótakerfi var tekið upp í
landbúnaöi."
Fyrirtæki bænda
hún selst fyrir 12-15 milljónir."
Tryggvi á yfir 100 tonn af
kartöflum frá því í haust. Þetta
er góð vara, en... „Þaö er
kannski ljótt aö segja þab," seg-
ir hann, „en ég þakka fyrir
hvern dag sem ég er ekki beðinn
um kartöflur þessa dagana. Þaö
er ekkert nema skapraunin aö
vera aö selja þetta undir fram-
leiöslukostnaöi. Ég get ekkert
notaö þetta sem greiðslu, þaö
vilja allir fá peninga. Hér eru
margir orðnir blankir og eina
liðið sem virkilega man eftir þér
eru þeir sem senda þér gluggap-
óstinn. Þeir gleyma þér ekki það
er alveg pottþétt."
eru nefndar nokkrar ástæöur. Þó
vegur án efa einna þyngst, aö
allt frá árinu 1990 hafa kartöflu-
bændur veriö kauplausir.
í fyrra var uppskerubrestur
vegna næturfrosta í byrjun ág-
úst, þegar aöalsprettutíminn var
eftir. Viö það að grösin féllu
stöövaðist vöxturinn. Árið þar
áöur spratt illa sunnanlands
vegna kulda. Tvö ár þar á undan
var uppskerubrestur vegna
myglu í kartöflunum.
„Þaö hafði ekki komiö upp
mygla síðan 1953," sagöi Halla
María. „Menn áttuöu sig bara
ekkert á þessu, enda haföi eng-
inn séð þetta. Þeir sem eru
bændur í dag voru börn eöa
ófæddir þegar þetta kom upp
síðast. Seinna mygluáriö vom
allir tilbúnir meö mótefni og
úðuðu, en vegna reynsluleysis
kom í ljós þegar farið var aö taka
upp kartöflunar ab þaö haföi
veriö úöað of seint."
Togstreita á milli
bænda
Guöni Ágústsson ræddi ásamt
blaðamanni viö Ágúst Gíslason,
bónda í Suöur-Nýjabæ. Ágúst
ásamt fleirum benti á aö það
væri tæpast réttlætanlegt að
þeir sem fengju úthlutuðum
kvóta viö kjöt- og mjólkurfram-
leiöslu gætu framleitt kartöflur í
. samkeppni viö bændur sem
lifðu eingöngu af kartöflurækt-
inni. í þessu 'sambandi er tog-
streita á milli Eyfiröinga og
Þykkvabæjarmanna — en hinir
fyrrnefndu stunda í mörgum til-
fellum kartöflurækt meö kúabú-
skap. Þykkvabæingar viöur-
kenna að þeir geti að sumu leyti
sjálfum sér um kennt. Til dæm-
is hefur veriö nefnt að á meðan
kartöflubændur græddu, úreltu
þeir nibursetningar og upptöku-
vélar hratt og seldu öörum
bændum sem bættu við heildar-
framleiðsluna aö ári.
„Ástandiö er mjög, mjög
slæmt, þaö er ekki nokkur vafi,"
sagöi Ágúst. „Þaö er búiö aö vera
aö síga á ógæfuhliðina undan-
farin ár og margt hefur aflaga
farið undanfarin ár. Þaö hefur
veriö hreyfing á málinu síöan
vakin var athygli á því, en okkur
vantar miklu meira. Okkur
vantar snögg viöbrögö og aö
mínu mati þarf aö festa lág-
marksverbið."
-Þaö eru vikur sem skipta
máli, eöa eru þaö dagar? spyr
Guðni.
„Ekki vikur, það eru dagar,"
svarar Ágúst. „Ástandið er háal-
varlegt."
-Þaö er búið að skuldbreyta
hjá mönnum og lengja lán og
menn komnir alveg á ystu nöf
en samt fáiö þiö engin afuröa-
lán? spyr Guöni.
„Nei, afurðalán fáum viö
ekki," svarar Ágúst. „Hver lánar
út á þetta þegar enginn veit á
hvaö uppskeran selst. Okkur
vantar fast framleiðendaverö,
sem opinberir aöilar gefa út og
einhverja reglugerö til þess aö
fylgja því eftir. Þetta er þaö sem
' okkur vantar núna. Síöan er
hægt aö tala um eihverjar fram-
tíöarlausnir, en nefndir á nefnd-
ir ofan er ekki þaö sem vib þurf-
um á að halda núna."
Þykkvibærinn er nánast und-
keyra þá í þrot
Guöni spyr Ágúst hvort hluti
af þeirra meini sé ekki aö sölu-
samtök og afurðarstöðvar kart-
öflubænda eigi í taumlausri
samkeppni innbyröis.
„Jú, þaö er sorglegt til þess aö
vita að þaö séu flest sölusamtök
bænda sjálfra, sem eru aö keyra
þá í þrot," segir Ágúst. „Þessir
stóru söluaðilar eins og Bónus
og fleiri þeir spila bara á þetta."
Þeir bændur sem rætt var við
í Þykkvabænum voru sammála
um aö ástandiö væri farib aö
setja verulega svip sinn á mann-
lífiö þar. Menn væru svartsýnni
og vonlausari en áöur. Þeir sem
aka í dag um þessa þéttbýlu
sveit þurfa ekki aö líta langt til
þess að sjá aö hún má muna fíf-
il sinn fegurri. Eitt sinn voru
bændur í Þykkvabæ efnaðir o§
taldir vel stæöir á landsvísu. I
dag eru þeir flestir fátækir og
þeir sem áttu skuldlaus bú
ganga nú á eigur sínar. Vib-
haldsleysi tækja og mannvirkja
er sýnilegt og skýrt dæmi um
þetta.
„Þaö sem skiptir máli er aö
hér býr haröduglegt og sam-
viskusamt fólk," segir Tryggvi
Skjaldarson, bóndi í Norður-
Nýjabæ og eiginmaður Höllu
Maríu oddvita. „Sumir eru
ágætlega settir, en mjög margir
eru bara komnir alveg upp í
topp og bankinn segir bara,
hingaö og ekki lengra viö getum
ekki meira. Og maður veröur að
viðurkenna það. Maður getur
ekki sagt, þessi jörö er metin á
30 milljónir samkvæmt bruna-
bótamati og ég á 5% af Þykkva-
bænum, því ég má þakka fyrir ef
Allt farib
Tryggvi líkir ástandinu í sölu-
málunum viö dómínókubba. Ef
einn byrjar undirboö þá hrynur
allt kerfiö. Hann segist geta rú-
stað markaönum með því aö
senda út fax meö undirboði á
stærstu söluaðilana á kartöflum.
Söluaöilinn myndi hringja í þá
sem selja honum kartöflur og
segja þeim frá tilboðinu og
bjóða þeim að jafna eða kaupa
ekki af þeim ella. „Ástandiö hjá
bændum í dag er þannig aö þeir
jafna. Hver einasti," segir
Tryggvi. Saga hans er gott dæmi
um hvaöa afleiðingar atburöar-
rásin hefur haft í för með sér.
Blaðamaður spyr hann hvort
menn séu ekki margir komnir
að fótum fram?
„Jú og í þessum bransa getur
það gerst hratt þegar skriöan fer
af staö," svarar hann. „í mörg-
um tilfeilum gætu menn verib
búnir aö vera ef vandinn væri
ekki svona almennur. Banki
hikar ekkert viö aö taka einn og
einn mann og koma honum út
af kortinu til að laga hjá sér.
Menn standa líka frammi fyr-
ir því. Hvaö eiga þeir aö eyöa
mörgum árum af æfi sinni og
sjá ekkert út úr þessu. Þetta er
fyrir marga spurningin um þab
aö viburkenna þetta fyrir sjálf-
um sér. Mabur á bara ekki neitt.
Allt sem maður er búinn aö vera
aö byggja upp frá tvítugsaldri á
tuttugu ára búskapartíð — þetta
er bara fariö. Hvernig sem þetta
fer og hvaða lífsskoðanir sem
menn hafa, veröa þeir aö viður-
kenna aö þessi útgáfa af frelsi er
ekkert annab en helganga."