Tíminn - 08.06.1995, Blaðsíða 8

8

Fimmtudagur 8. júní 1995
Roosevelt Banda-
ríkjaforseti vildi
heimsvaldastefnu og
fasisma feig, en taldi
oð tjónka mœtti viö
kommúnismann
s
Imikilli fjölmiblaumfjöllun
af tilefni hálfrar aldar af-
mælis loka heimsstyrjald-
arinnar síbari hefur þáver-
andi Ieibtoga stórveldanna,
sem öll voru stríbsabilar, bor-
ib mjög á góma, þ.á m.
Franklin Delano Roosevelt
(1882-1945), Bandaríkjafor-
seta frá 1933 til dánardægurs.
Gjarnan er sagt sem svo ab
hann hafi verib áhrifamesti
leibtogi bandamanna í stríb-
inu, þar meb oddviti annarra
leibtoga þeirra og abaland-
stæbingur Hitlers. Meb hlib-
sjón af því ab fyrir stríbib var
efnahagsleg geta Bandaríkj-
anna meiri en Þýskalands,
Bretlands og Frakklands sam-
anlagbra má segja ab skobun
þessi sé ekki út í hött.
Ættir er ab Roosevelt stóðu,
hollenskar og enskar ab upp-
runa, heyrðu til bandarísku
austurstrandarhástéttinni. Á
hans tíð fyrirfannst varla fólk,
sem var sannfærðara en sú stétt
um eigib ágæti framyfir allt fólk
annað. Þab sjálfsálit var of
grunnmúrað til ab þörf væri á
ofstæki því til viðhalds.
„Pólitísk menning"
Þýskalands
Roosevelt kynntist hryllingi
skotgrafahernabar fyrri heims-
styrjaldar, sem var eitthvab
álíka báðum megin, Frakka
megin og fékk út frá því andúb
á „pólitískri menningu" Þýska-
lands, eins og einn greinarhöf-
undur orbar þab, og sannfærbist
um að hún væri hætta sem
vofði yfir heimsmenningunni.
Hitler og nasisminn urðu í Ro-
osevelts augum staðfesting á því
að það álit væri pottþétt.
Miklu um afstöðu Roosevelts í
alþjóöamálum kvað hafa rábið
sú skoðun hans, að iðnvæddi
heimurinn ætti um fjórar fram-
tíðarbrautir að velja: „mann-
eskjulegan" kapítalisma (sem
bæri velferö almennings fyrir
brjósti), heimsvaldastefnu, fas-
isma og kommúnisma. Hann
taldi sem von var til fyrsttalda
valkostinn bestan og leit á
Bandaríkin undir sinni stjórn
sem höfuðfulltrúa hans. Um
heimsvaldastefnuna (höfuðfull-
trúi í Roosevelts augum Bret-
land) og fasismann (Þýskaland)
áleit forsetinn að ákjósanlegast
væri að þau hyrfu úr heimi,
kommúnismann (Sovétríkin)
taldi hann ab mætti tjónka við.
Hann náði markmiðum sín-
um gagnvart Þýskalandi og
Bretlandi, því fyrrnefnda meb
því að sigra þab í stríði og því
síbarnefnda með stuöningi,
sem varð dýrkeyptur fyrir það, í
sama ófriði. Vopn og aörar
birgðir, sem Bandarikin létu
Bretlandi í té og héldu uppi
stríösrekstri þess, fékk það ekki
nema gegn staðgreiðslu þangað
til þab var hætt að geta borgað.
Þar með var sjálfstæöi Bretlands
í efnahagsmálum gagnvart
Bandaríkjunum úr sögunni og í
stjórnmálum að miklu leyti
einnig. Efnahagslegur styrkur
Breta, gullforöi þeirra, innistæb-
ur og fjárfestingar erlendis,
höfbu verib grundvöllur heims-
veldis þeirra.
Áætlun sem ekki var
framkvæmd
Henry Morgenthau, fjármála-
ráðherra Bandaríkjanna 1934-
45 og vinur Roosevelts, hafði
fyrir sitt leyti á prjónunum end-
anlega lausn á „þjóðverjavanda-
málinu". Áætlun hans var að
iðnaöur Þýskalands yrði lagður
niöur mikið til og því breytt í
land smábænda. Cordell Hull,
þáverandi utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, sagði ab ef þetta
yrði gert, gætu „aðeins 60%
íbúa Þýskalands séð sér farborða
... en 40% myndu deyja." Ro-
osevelt sagði við Morgenthau
sumarið 1944: „Við verðum aö
vera harðir við Þýskaland og þá
á ég við þýsku þjóðina, ekki aö-
eins nasista. Annaðhvort verð-
um við að vana þýsku þjóðina
eða þab veröur að fara meb
hana þannig, að hún geti ekki
haldið áfram að geta af sér fólk
er vilji halda áfram á sömu
braut og sú þjóð hefur fetað
hingað til." Upplýsingar um
Morgenthau-áætlunina láku út
og andmæli gegn henni birtust í
bandarískum blöðum. Roose-
velt gerðist henni smámsaman
fráhverfur.
Áætlun þessi var og ekki fram-
kvæmd, sem kunnugt má vera.
Bandaríkjamenn vildu koma
Evrópu, sem stríbib haföi rú-
stað, á legg í efnahagsmálum á
Roosevelt heilsar Hjalmar Schacht, efnahagsmálarábherra Þýskalands 1934-37: gagnstœb vibhorf í vibskipta-
málum.
Aðalandstæðing-
ur Hitlers
BAKSVIÐ
DAGUR ÞORLEIFSSON
Frjáls verslun og
sjálfsþurftar-
búskapur
Nokkur ástæða er til að ætla
að gagnstæð viðhorf í efnahags-
og viðskiptamálum hafi valdið
einhverju um afstöðu Roose-
velts til Þýskalands Hitlers.
Rreppan mikla var mesta áfall,
sem Bandaríkin höfðu orðib fyr-
ir frá tíð borgarastríös síns. Þá
varð, að áliti vissra sagnfræð-
inga, ofan á í Bandaríkjunum
vibhorf á þá leiö, að þeim yrði
því abeins tryggö efnahagsleg
óháðast innflutningi.
Afdráttarleysi Roosevelts
gagnvart Þýskalandi kom skýrt í
ljós í Casablanca í janúar 1943,
er hann tilkynnti aö skilyrðis-
laus uppgjöf öxulríkjanna væri
stríðsmarkmið bandamanna.
Churchill og Stalín hafa varla
verið alveg eins eindregnir um
það atriði, en hlíttu í því efni
forystu Roosevelts. Líklegt er ab
þessi krafa hafi haft þau áhrif á
Þjóbverja að flestir þeirra —
burtséð frá því hver afstaða
þeirra til Hitlers var — hafi talið
þjób sína ekki eiga völ á neinu
betra en að verjast meðan kraft-
ar entust. Það geröu Þjóðverjar.
Sú viöureign hafði í för með sér
gífurleg manndráp og eyðilegg-
ingu fyrir Evrópu. Frekar mein-
ingarlítið er að reyna ab svara
velgengni aö þau ættu greiöan
aðgang að öllum heiminum
sem markabi og þá sérstaklega
Evrópu. Þriðja ríkið þýska, efna-
hagslega séð öflugasta ríki Evr-
ópu, aðhylltist hins vegar sjálfs-
þurftarbúskap, vildi verða sem
þeirri spurningu, hvort hjá ein-
hverju af því hefði verið hægt
að komast, t.d. hvort hægt hefði
verið ab bjarga einhverjum
•hluta þeirra gyöinga sem urðu
„endanlegri lausn" nasista á
„gyöingavandamálinu" að
bráð, hefðu bandamenn gefiö
óvinum sínum eitthvab meira
olnbogarými viðvíkjandi því ab
binda enda á stríðið. Menn hafa
vissa hugmynd um það sem
gerðist, en geta aðeins bollalagt
um það sem hefði getaö gerst.
Roosevelt sem abstobarflotamála-
rábherra ífyrri heimsstyrjöld:
kynntist hryllingi skotgrafanna.
ný, enda ljóst að hún aö öðrum
kosti yrði ekki arðvænlegur
markaður fyrir Bandaríkin. Erf-
itt var að sjá ab sú endurreisn
kæmist í kring án þess að hún
næði til Þýskalands. Og með
kalda stríöinu komu ný viðhorf.
Eftirmönnum Roosevelts
reyndist sem sé erfiðara að
tjónka vib Sovétríkin en hann
hafbi vonað. Áminnst trú
Bandaríkjanna á nauðsyn þess
ab allur heimurinn væri mark-
aður þeirra kann að hafa haft
áhrif í því samhengi. Stalín vildi
að sósíalismi hans „í einu landi"
yrði sem minnst hábur viðskipt-
um við heiminn utan ríkis
hans. Fyrir Bandaríkin tók við af
heitu stríði við Þjóðverja kalt
stríö við Rússa. Því síðarnefnda
lauk fyrst fyrir nokkrum árum.
Síðan virðast Bandaríkin eiga
erfitt með aö ráða við sig hvert
hlutverk þeirra í heiminum sé
— eins og kannski má eðlilegt
kalla eftir svo langa glímu sam-
fellt viö andstæöinga, sem voru
nógu geigvænlegir til þess að
önnur áhyggjuefni hyrfu á bak
viö þá.