Tíminn - 01.11.1995, Blaðsíða 5

Mi&vikudagur 1. nóvember 1995
5
Er kalda stríöinu lauk,
virtust margir gera
ráb fyrir stórauknu
vœgi S.þ. í heimsmál-
um. Nú viröast fáir í
alvöru búast viö miklu
frá heimssamtökum
þessum
Lífiö hefur því aðeins gildi ab
það sé til einhvers fyrir aðra.
Fyrir mig er það að lifa án
þess að vera til einhvers fyrir aðra
verra en dauði. Þessvegna verð ég
— í þessari miklu einsemd — ab
þjóna öðrum."
Þetta skrifaði Svíinn Dag Ham-
marskjöld, aðalframkvæmda-
stjóri Sameinubu þjóðanna 1953-
61, í dagbók sína 29. júlí 1958.
Margra mál er að virðing alþjóða-
samtaka þessara hafi vaxið undir
hans handleiðslu og trúlega aldr-
ei verið meiri. Meðal þess, sem
sagt er í óteljandi greinum í blöð-
um vítt og breitt af tilefni hálfrar
aldar afmælis S.þ., er að þau sið-
rænu markmið, sem Hammar-
skjöld setti samtökunum, hafi æ
síðan sett svip á þau eða a.m.k.
kröfur þær, sem margt fólk enn
gerir til þeirra, eba kannski frekar
vonir sem menn binda við þau.
Endurspeglun
valdatafls
Varla er nema eðlilegt að þessa
sé minnst, þegar hver greinarhöf-
undurinn af öbrum lætur í ljós
meira eða minna ákveðið að
flestir hafi orðib fyrir vonbrigð-
um, mismunandi sárum, meb
S.þ., og að fáir vænti sér í alvöru
mjög mikils af þeim í framtíð-
inni. Ef marka má skrif, gerbu
furðu margir fyrr á tíð sér vonir
um ab heimssamtök þessi myndu
tryggja heiminum frið og velferð.
Það hefur ekki gengið eftir. S.þ.
hafa aldrei verið sjálfstæbur aðili
i heimsmálum. Yfirlýsingar
þeirra og athafnir, sem og at-
hafnaleysi, hafa fyrst og fremst
verið endurspeglun valdatafls að-
ildarríkjanna og þess hvernig
styrkleikahlutföllin hafa verib í
heimsstjórnmálum hverju sinni.
Þab er sá kaldi raunveruleiki
heimsins.
S.þ. urðu til upp úr hernabar-
bandalagi sigurvegara heims-
styrjaldarinnar síðari og voru
stofnaðar til þess aö tryggja
heiminum þá skipan, sem þeim
sigurvegurum fannst, hagsmuna
sinna vegna, heppilegast ab á
honum yrði Jil frambúðar. Þar
réöu Bandaríkin mestu, þar næst
Sovétríkin. í samræmi við þab
tryggbu risaveldi þessi sér neitun-
arvald í öryggisráði S.þ.; þriðja
stórveldib, Bretland, fékk þar
einnig neitunarvald, sem og
Frakkland og Kína, sem talin
voru til stórvelda fyrir kurteisis
sakir.
Á bak við neitunarvald stór-
veldanna á að vera raunsæishugs-
un á þá leið, að með því sé sam-
tökunum tryggð viss kjölfesta;
nauðsynlegt sé að öll voldugustu
ríki heims standi saman um við-
urhlutamestu ákvarðanir. En, er
fyrir löngu farið að spyrja, hvers
vegna hafa þá Bretland og Frakk-
land neitunarvald, þegar Japan
og Þýskaland hafa það ekki eba
jafnvel Indland og Brasilía?
Sómalía, fyrrverandi
júgóslavía, Rúanda
Meðan kalda stríðið var, heyrb-
ist oft sagt að þaö setti S.þ. baga-
legar skorður, og 1989-90, þegar
margir þóttust merkja að nýir og
betri tímar væru að ganga í garb,
Fagnaðarlítib fimmtugsafmæli
BAKSVIÐ
DAGUR ÞORLEIFSSON
gerðust ófáir til að spá S.þ. auknu
vægi í heimsmálum. Stórveldin
höfbu við orð ab fá S.þ. hersveitir
til umráða. Talað var um að nú
yrbi ab leysa efnahagsvandræði
samtakanna og Bandaríkjastjórn
fór ab borga af skuld sinni til
þeirra, sem orðin var há. Engu
var líkara en menn væru í alvöru
farnir að gera sér vonir um að S.þ.
væri að veröa sjálfstæður aðili,
óhábur ríkjum, meira að segja
stórveldum. Sem slíkur aðili
skyldu S.þ. skerast í leikinn til að
stöðva og koma í veg fyrir stríð,
fjöldamorð, hungur, einnig þótt
valdhafar hlutabeigandi ríkja
væru því andvígir. Og vitaskuld
átti þetta allt að gerast í nafni
mannúðar, óháð hagsmunum
einstakra ríkja, rikjablokka og
stórvelda.
Nú er annab hljóð í strokkn-
um. S.þ. þótti takast illa til í Sóm-
aliu, þær komu sér í heldur vand-
ræbalega flækju í fyrrverandi
Júgóslavíu og höfðust lítt að, er
hálf eða heil milijón manna var
Barn í Suöur-Súdan: hversvegna hafa S.þ. ekki sent her þangab, eins og til Sómaiíu og Bosníu?
S.þ.-liöar sem standa á milli Crikkja og Tyrkja á Kýpur: nokkuö mun vera
til í því aö þær aögeröir samtakanna, sem vel heppnast, hverfi á bak viö
þœr sem takast miöur vel.
myrt í Rúanda. Þetta skyggir á
þær aðgerðir samtakanna, sem
þykja hafa heppnast frekar vel,
t.d. í Kambódíu og Makedóníu og
á Kýpur. Og ljóst er ab abgerðir
og aðgerðaleysi S.þ. stjórnast sem
fyrr af því hvaða ríki og ríkja-
blokkir eru öflugust í heiminum
eba í einstökum hlutum hans.
S.þ. hafast t.d. lítið eða ekkert ab
í Noröur-Kúrdistan, þar sem tyrk-
neski herinn hefur lagt þúsundir
sveitaþorpa í eyði og hrakið fólk
svo milljónum skiptir á vergang,
eða í Súdan, þar sem stjórnvöld
hafa í mörg ár háb útrýmingar-
stríð gegn þjóðflokkum í suður-
hiuta landsins.
Svæ&isbundin bandalög
taki vi&?
S.þ. háir þar að auki að margra
mál er að sumar stofnanir þeirra
séu athafnalítil og spillt skrif-
stofubákn. Þróunarstarf S.þ. og
t.d. Alþjóðlega heilbrigðismála-
stofnunin (WHO) og Matvæla-
og landbúnaðarstofnunin (FAO)
hafa í því samhengi sætt haröri
gagnrýni af hálfu óháðra aðila.
Varla er alveg óhugsandi að hér
sé um að ræða stofnanaveiki af
því tagi, sem birtist í því að aðal-
tilgangur stofnana verður ab
halda sjálfum sér við, vegna
hagsmuna og framavona þeirra
er við þær starfa. Þetta á sinn þátt
í að sum ríki tregðast við að borga
S.þ. það sem þau hafa skuldbund-
ið sig til ab láta þeim í té.
Meðal tillagna um framtíð S.þ.,
sem nú sjást á prenti, er að við-
leitni samtakanna til að varðveita
frib og koma á friði verði skipu-
lögð svæðisbundið, þannig að
svæðisbundin bandalög og sam-
tök taki þetta starf að sér í hinum
ýmsu heimshlutum, í umbobi
heimssamtakanna. NATO taki
t.d. ab sér að gæta friðar í Evrópu
og Einingarsamtök Afríku (OAU)
í þeirri álfu. En þar með er hætt
við þróun í þá átt að heimurinn
skiptist milli stórvelda og ríkja-
blokka og að vægi S.þ. minnki
enn frá því sem nú er. Og spurn-
ingar kunna að vakna í þessu
samhengi um, hversu mikið
traust sé berandi til svæðis-
bundnu bandalaganna. Afreka-
skrá OAU er ekki merkileg. Vera
kann ab NATO takist að koma á
friði í fyrrverandi Júgóslavíu, en
það gerir bandalagiö með því að
ganga í lib með tveimur stríðsað-
ilum gegn hinum þriðja, út frá
meintum hagsmunum Vestur-
landa í Evrópu- og heimsmálum.
Eðlilegt er ab spurt sé hvort sá
friður verbi til mikillar frambúð-
ar, takist að koma honum á. ■