Tíminn - 28.02.1996, Qupperneq 5

Mi&vikudagur 28. febrúar 1996
stfmftm
5
Götur Bjöms frá Sveinsstöðum
Björn heitir maöur og er Egils-
son, fæddur aö Sveinsstööum í
Lýtingsstaöahreppi í Skagafiröi
7. ágúst 1905. Hann dvaldist
meö foreldrum sínum á Sveins-
stööum, þeim Agli Benedikts-
syni og Jakobínu Sveinsdóttur,
fram yfir fermingu. Síöan fór
hann aö Mælifelli og dvaldist
þar í 5 ár viö nám og störf hjá
merkisprestinum séra Tryggva
Kvaran.
Björn mun hafa byrjaö bú-
skap á Sveinsstööum 1932 og
bjó þar fram yfir 1970, en segir
sig hafa skort dug „og þó miklu
fremur fjármálavit" til þess aö
græöa á búskap. Sveitungar
Björns höföu þó ekki minni trú
á fjármálaviti hans en svo, að
þeir geröu hann aö hrepps-
nefndaroddvita, muni eg rétt.
Veit eg ekki betur en honum
hafi farist þaö vel úr hendi,
enda þótt hann segi sjálfur svo
frá, að eitt sinn er hann sendi
Haraldi hreppstjóra á Völlum í
Seyluhreppi reikning til endur-
skoðunar, þá hafi Haraldur sagt
þaö venju í Seyluhreppi „að
tvisvar fjórir væru átta, en þaö
væri ekki hjá mér".
Áriö 1973 fluttist Björn til
Sauðárkróks. Þar hlaut hann
þaö embætti aö veröa meö-
hjálpari og kirkjuvörður, þar til
það óhapp henti aö „eg var
steinsofandi þegar eg átti að af-
skrýða prestinn".
Þegar á leið ævina og umsvif
minnkuöu, tók Björn að safna
fundargerðabókum og öörum
sögulegum fróöleik vítt og
breitt um Skagafjörö og afhenti
Héraösskjalasafni Skagfirðinga
til varðveislu. Munu vart aðrir
hafa dregiö þar drýgri hlut aö
boröi en Björn. Fyrir þetta
ómetanlega starf var Björn
kjörinn heiðursfélagi Sögufé-
lags Skagfiröinga, er hann varð
áttræöur 7. ágúst 1985, og er
nú einn á lífi þeirra, sem hlotiö
hafa þann heiður.
Björn Egilsson.
Björn var snemma hneigður
til ritstarfa. Fyrsta blaðagrein
hans birtist í Tímanum 4. maí
1944 og fjallaði hún um „Vega-
mál í Lýtingsstaðahreppi". Frá
þessum fyrstu skrefum hefur
Björn veriö á meira og minna
róli um ritvöllinn. Hann hefur
samið mergö blaðagreina um
margvísleg efni, auk fjölda
sagnfræði- og mannfræðilegra
þjóölífsþátta. Mikið af þessu
efni hefur birst í blöðum og
tímaritum, en annað liggur
óbirt í handriti.
í Héraðsskjalasafni Skagfirð-
inga er varðveitt svohljóðandi
yfirlýsing frá Birni, rituö 6. maí
1983:
„Ef til þess kemur, aö eitt-
hvaö veröi gefið út eftir minn
dag af því, sem eg hef skrifað,
óska eg þess eindregið, aö þeir
Kristmundur Bjarnason, fræði-
maður á Sjávarborg, og Hannes
skáld Pétursson, Alftanesi, sjái
um útgáfuna, velji og hafni úr
skrifum mínum, sem eru eign
Héraösskjalasafns Skagafjarðar-
sýslu."
Líöur nú og bíður og allt í
einu er Björn oröinn 90 ára. Er
fáum einum gefiö aö ná svo há-
um aldri. Mætti segja mér aö
þaö væri ekki hvaö síst aö
þakka fjallaloftinu, sem Björn
teygaði svo ótæpilega að sér hér
á árum áöur. Og á þessum tíma-
mótum í ævi Björns þótti for-
ráðamönnum Sögufélags Skag-
firðinga við hæfi aö efna til út-
gáfu á einhverju af ritverkum
hans. Kom þá til kasta þeirra
vina Björns, Kristmundar og
Hannesar, aö velja efnið í bók-
ina. Hefur þaö varla veriö auð-
velt verk, því úr mörgu góöu
var aö moða.
Og nú er bókin komin út
með 22 þáttum „um persónu-
sögu og staðfræði".
Heiti þáttanna eru þessi: Eft-
irleit á Nýjabæjarafrétti 1912.
Viö Grænutjörn. Ólína Sveins-
Háskólaútgáfan hefur nú í sam-
vinnu við Landvernd gefið út
bókina Umhverfisréttur — Vernd-
un náttúru íslands eftir Gunnar G.
Schram.
í þessu nýja riti er aö finna
heildaryfirlit um öll lög og reglur
sem hér á landi gilda um nátt-
úruvernd og verndun landsins
og lífríkis þess gegn mengun og
öðmm umhverfisspjöllum. Fyrir
alla þá, sem áhuga hafa á þessum
málum, hefur bókin því mikið
upplýsingagildi.
I bókinni er fjallað í ljósu og
glöggu máli um öll ákvæði laga
um náttúruvernd, mengun láös
og lagar, veiöar fiska og dýra og
skipulagsmál í þéttbýli og á miö-
hálendinu.
Jafnframt er í fyrsta sinn gerð
grein fyrir skuldbindingum ís-
lands í umhverfismálum sam-
kvæmt EES-samningnum og allir
alþjóöasamningar skýröir sem ís-
BÆKUR
MAGNÚS H. GÍSLASON
dóttir, Litluhlíö. Harðræöi við
Héraðsvötn. Bergþór í Litlu-
hlíð. Því gleymi eg aldrei. Gísli
Björnsson á Skíðastöðum. Fjár-
skaði í Ölduhrygg. Villa á Geit-
húsmelum. Hrólfur Þorsteins-
son á Stekkjarflötum. Jóhannes
Guðmundsson í Ytra- Vall-
holti. Eftirleit á Hofsafrétt
1912. Leiði Dalaskáldsins er
týnt. Suður Kjöl 1923. Atburðir
við Stafnsrétt. Hjörleifur Sigfús-
son — Marka-Leifi. Minningar
frá 1942. Fyrsta sinn í Vest-
flokksgöngum. Hún hét María.
Hvíta vorið. Yfir Nýjabæjarfjall.
CunnarC. Schram.
Fréttir af bókum
— Hygg eg að þessi kaflaheiti
gefi nokkra hugmynd um efni
bókarinnar.
í upphafi hennar rifjar Björn
upp „minningabrot", er hann
nefnir „Að leiðarlokum" og eru
niðurlagsorðin þessi: „Um ára-
tuga skeið hef eg haft sérstaka
ánægju af ab feröast á fjöll og
smala fé. Nú horfi eg til hinstu
leita."
Aðfaraorð ritar Hjalti Pálsson,
en eftirmála þeir Hannes Pét-
ursson og Kristmundur Bjarna-
son. Þá er í bókinni skrá yfir
fjöldamarga aöila, sem senda
Birni heillakveðjur, manna- og
staðarnafnaskrá og skrá yfir
ljósmyndir, en þær skipta tug-
um. Þetta er í senn fróðleg bók
og skemmtileg.
íslands
land er aðili að í þeim efnum.
Sérstakur kafli fjallar um al-
þjóðlegan umhverfisrétt.
Bókin er mikilvægt upplýs-
ingarit fyrir alla áhugamenn um
náttúmvernd, en einnig nauð-
synleg handbók fyrir alla þá sem
starfa að umhverfismálum hér á
landi.
ítarleg laga- og atriðisorðaskrá
er í bókarlok.
Gunnar G. Schram er prófessor
í þjóðarétti og stjórnskipunar-
rétti við Háskóla íslands. Hann
var formaður undirbúnings-
nefndar íslands fyrir ráðstefnu
Sameinubu þjóðanna 1992 í Ríó
um umhverfis- og þróunarmál
og hefur m.a. gefiö út bækurnar
Vemdun hafsins og Framtíð jarðar.
Bókin er 408 bls. að lengd,
kostar kr. 4.490 og fæst í öllum
helstu bókaverslunum.
Verndun náttúru
Hvers vegna Þjóöverjar hófu ekki smíöi
kjarnorkusprengju í síöari heimsstyrjöldinni
Heisenberg's War, eftir Thomas Powers.
Alfred A. Knopf, xii — 609 bls.
í síðari heimsstyrjöldinni
hófu Þjóðverjar ekki smíði
kjarnorkusprengju. Hvers
vegna? Þeirri spurningu öðrum
fremur leitast Thomas Powers
við að svara í bók sinni, Heisen-
berg's War, sem út kom í New
York 1993. í upphafi styrjaldar-
innar var Werner Heisenberg
álitinn fremstur kjarnorkuvís-
indamanna Þjóðverja. „Heisen-
berg hafði hlotið Nóbelsverð-
laun 1932 og verið skipab á
bekk með miklum vísinda-
mönnum sakir hlutar síns að
byltingu í eðlisfræði á þribja og
fjórða áratugi aldarinnar —
uppgötvun „quantum mechan-
ics" og „meginreglu óvissu"
(bls. 3).
„Á síðustu áratugum 19. aldar
héldu margir eðlisfræðingar, og
sögöu það nemendum sínum,
að vísindi þeirra væru komin á
leiðarenda: Grundvallarlögmál
þeirra væru kunn. ... En nýtt
tímaskeið í sögu vísinda þeirra
hófst jafnvel fyrir aldamótin
fyrir sakir tilrauna, sem opnuðu
skjá ab atóminu með mæling-
um á verkan þess — röntgen-
geislum, sem þýski eðlisfræð-
ingurinn Wilhelm Röntgen
uppgötvaði 1895, og geisla-
virkni (er í fyrstu gekk undir
öbru nafni), sem franski vís-
indamaöurinn Antoine-Henri
Becquerel uppgötvaði aöeins
mánuði síðar. ... í París 1897 af-
réð ungur pólskur eðlisfræðing-
ur, Marie Curie, að semja dokt-
orsritgerð sína um geislavirkni
og vann síðan alla ævi að rann-
sóknum á henni.... Curie fetabi
sig fram eftir lotukerfinu og gat
brátt sýnt fram á, að af þá kunn-
um frumefnum væru aðeins úr-
aníum og thoríum geislavirk, en
síðar uppgötvaði hún ný frum-
efni, póloníum (nefnt eftir ætt-
landi hennar) og radíum." (Bls.
24)
II
í menntamálaráðuneytinu í
Berlín í apríl 1939 var upp tekið
heitið „Uranverein" á því litla
samfélagi eðlisfræbinga og efna-
fræðinga, sem kusu, eða voru
skikkaðir til, að vinna að
„nuclear fission". ... Að einum
eöa öörum hætti var „Uranve-
rein" aö og kom saman öll
stríðsárin, en þeir, sem að rann-
sóknunum unnu í Þýskalandi,
heyrðu aldrei undir eina yfir-
stjórn. ... Rannsóknir fóru fram
í Berlín, Hamborg, Heidelberg,
Leipzig og á ýmsum öðrum
stöðum. ... Þýskir herforingjar
gerðu sér vonir um, að kjarn-
orkusprengja yrði afrakstur af
starfi „Uranverein" (BIs. 79).
„í næði var Heisenberg við
kennslu og rannsóknir (frá
stríbsbyrjun fram til 1942), að
öðru leyti en því, að hann fór
vikulegar ferðir til „Uranverein"
í Berlín. ... Heisenberg hafbi lítt
á orði þær hugsanir, sem á hann
sóttu. Tilraunum hans var
Fréttir af bókum
þröngur stakkur skorinn; lítið
var um þungt vatn — 8 lítrar
1940, og innan við 40 lítrar í
árslok 1941, þegar tonna hefði
verið þörf við virkan kjarna-
kljúf." (Bls. 110-112) ... Þegar
verið er að leiða hugann ab
ráðagerðum Þjóbverja um sam-
setningu kjarnorkusprengju
vorið 1942, þarf þess að minn-
ast, að sex hópar ab minnsta
kosti áttu hlut ab máli og
reyndu að ráða því, sem gert
var." (Bls. 131). ... Allir þessir
sundurleitu hópar höfðu skiln-
ing á, að smíöi feiknamikillar
sprengju væri að sönnu mögu-
leg. Þá greindi á um, hvort sá
möguleiki réttlætti firnamiklar
iðnaðarlegar og vísindalegar að-
gerðir á stríðstíma. ... Með vissu
verður ekki sagt til um, hvenær
bölsýnin varð ríkjandi (BIs.
132). ... Heisenberg var loks
skipaður forstöðumaður Berlin-
Dahlem eðlisfræðistofnunar-
innar 24. apríl 1942. ... (Bls.
135)
m
Á fundi Rannsóknarráðsins
26. febrúar 1942 hafði Heisen-
berg ásamt sjö öðrum ræbu-
mönnum gert grein fyrir horf-
um á nýtanlegri kjarnorku og
kjarnorkusprengju. ... Meðal
annarra orða, eða því sem næst,
vék Heisenberg ab „nýju efni"
(plútóníum) og aö því, aö
„miklu auðveldara væri aö skilja
það frá úraníum heldur en U-
235." Þetta var „opna leiðin" til
sprengju. ... Þegar Heisenberg
flutti fyrirlesturinn hafbi eng-
inn í Þýskalandi enn litið U-235
eba plútóníum; satt að segja
hafði þá einungis örlítiö magn
af því verið unnið í Bandaríkj-
unum." (Bls. 138- 140)
„... Albert Speer kom í Harn-
ack Haus síðla dags 4. júní 1942.
... Á meðal viðstaddra vísinda-
manna voru forsvarsmenn
rannsókna varðandi samsetn-
ingu kjarnorkusprengju og há-
skólamenn. ... Það féll í hlut
Heisenbergs, helsta hugmynda-
smiðsins við sprengjurannsókn-
ir, að greina frá því, sem fram-
undan væri í þeim efnum. Texti
fyrirlesturs hans hefur ekki
varðveist, og svo virðist sem
engin fundargerð hafi verið
skráð. í frásögn Speers, sem birt
var 1969, er heldur ekki getið
um plútóníum, og svo virðist
sem aöeins óljósum orðum hafi
veriö vikið að tilvist þess og
meginhlut þess í undirbúningi
að sprengju. ... Að sögn Speers
„lýsti Heisenberg vissulega yfir,
að vísindaleg lausn hefði fund-
ist og í fræðilegu tilliti væru
engin vandkvæði á samsetn-
ingu slíkrar sprengju. En það
tæki nokkur ár aö búa tæknileg
skilyrði til gerðar hennar, að
minnsta kosti tvö, jafnvel þótt
fyllsti stuðningur væri veittur"
(Bls. 143).
I Physics and Beyond er Heisen-
berg furbulega fáorbur um
þennan fund hans og Speers.
Hann reit: „Ríkisstjórnin ákvab
í júní 1942, aö vinnu að kjarna-
kljúf yrði haldið áfram, en inn-
an hóflegra marka. Engin skip-
un var gefin um smíöi kjarn-
orkusprengju...." (Bls. 149) ■