Tíminn - 23.03.1996, Blaðsíða 4

4
Laugardagur 23. mars 1996
STOFNAÐUR 1 7. MARS 1 91 7
Útgáfufélag: Tímamót hf.
Ritstjóri: |ón Kristjánsson
Ritstjórnarfulltrúi: Oddur Olafsson
Fréttastjóri: Birgir Gu&mundsson
Ritstjórn og auglýsingar: Brautarholti 1, 105 Reykjavík
Sími: 563 1600
Símbréf: 55 16270
Pósthólf 5210, 125 Reykjavík
Setning og umbrot: Jæknideild Tímans
Mynda-, plötugerb/prentun: ísafoldarprentsmiója hf.
Mánabaráskrift 1550 kr. m/vsk. Verö ílausasölu 150 kr. m/vsk.
Sjúbbidúa og
íslensk menning
Stjarna Evrópusöngvakeppninnar á íslandi hefur oft skinið
skærar en nú undanfarin ár. Má eflaust um kenna aö aflagöar
eru forkeppnir viö val á framlagi íslands auk þess sem mesta
nýjabrumiö er fariö af þátttöku okkar. Hvaö svo sem annars
má segja um menningarlega stööu slíkrar dægurlagasöng-
keppni, þá voru íslensku forkeppnirnar talsverö vítamín-
sprauta fyrir íslenska tónlistarmenn og vettvangur og tilefni
til að láta til sín taka.
En nú þegar söngvakeppnin siglir inn í öldudal tilvistar-
kreppunnar viröist þó sem hún hafi aö sumu leyti valdið öör-
um, kannski óvæntum, boðaföllum í menningarlífinu og í
menningarumræðunni. Þaö var einmitt afstaöan til Evrópu-
söngvakeppninnar sem varö til þess aö dagskrárstjóri inn-
lendrar dagskrárdeildar hjá Ríkissjónvarpinu sagöi upp starfi
sínu og lýsti því yfir aö uppsögnin væri tileinkuö íslenskri
menningu, vexti hennar og viögangi. Dagskrárstjórinn haföi
áhuga á aö nota fé þaö sem variö er til Evópusöngvakeppninn-
ar af íslands hálfu til þess búa til annaö og „merkilegra" inn-
lent dagskrárefni. í viötali viö blaöiö „Land og synir" viörar
Sveinbjörn I. Baldvinsson einmitt skoðanir sínar á dagskrár-
geröarstefnu sjónvarpsins. Þar segist hann telja aö sjónvarp-
inu hafi tekist aö mörgu leyti vel aö ná sambandi viö áhorf-
endur sína og ná athygli þjóðarinnar. Hins vegar sé „hinn fót-
urinn, sem snýr ab leikna efninu, aftur á móti óhreyfður."
Sveinbjörn segir hvergi nærri nógu mikla áherslu vera lagba á
leikiö efni og aö kaupa bíómyndir og stuttmyndir. „Mér finnst
meö ólíkindum, þegar framboö eykst stöðugt á erlendu efni,
að engar áherslubreytingar skuli verða hjá Ríkisútvarpinu og
ég bara treysti mér ekki til aö vera þátttakandi í því viðbragða-
leysi," segir Sveinbjörn í þessu viðtali.
Þaö má því eiginlega Segja aö hin „ómenningarlega" Evr-
ópusöngvakeppni hafi náö — í gegnum fráfarandi dagskrár-
stjóra — aö ýta við mjög þýðingarmiklu máli, sem er aö hve
miklu leyti flóði erlends efnis er mætt meö innlendri dagskrár-
gerö. Þar er greinilega þörf á talsverðri stefnubreytingu og sú
breyting næst ekki endilega meö því aö hætta við þátttöku í
Evrópusöngvakeppninni, eins og dagskrárstjórinn virðist hafa
viljaö. Hún þarf að vera mun umfangsmeiri en svo — eins og
raunar dagskrárstjórinn er vel meðvitaöur um, þó svo hann
virðist nokkuð mikiö upptekinn af leiknu innlendu efni.
Þátttakan í Evrópusöngvakeppninni gæti þvert á móti verib
ágætis viönám við flæði erlends efnis yfir íslenska áhorfendur,
eins og dæmiö um íslensku forkeppnina sýndi og sannaöi
meb gagnmerkum hætti. í þeirri forkeppni varð til mikið af
góöri (og slæmri líka), vinsælli íslenskri tónlist, sem sungin
var á íslensku og óx og dafnaöi í íslensku menningarumhverfi.
Um leiö var þetta vinsælt sjónvarps og útvarpsefni.
En eins og ástandiö er í dag virðist þátttaka okkar nokkuö
átakanlega styöja orö dagskrárstjórans. Nafn íslenska lagsins
— á íslensku — segir allt sem segja þarf: „Sjúbbídúa". Sann-
leikurinn er sá ab þaö er nánast ekkert íslenskt viö framlag ís-
lands annaö en höfundur og flytjandi. Flytjandinn, hin ágæta
söngkona Anna Mjöll Ólafsdóttir, segir í viðtali við Tímann í
gær aö texi lagsins hafi vísvitandi verib gerbur einfaldur og
meö erlendum slettum til þess aö útlendingar ættu auðveldara
meb að hlutsa á hann. Þannig væru sigurlíkur íslands í Noregi
auknar til muna. Lagib sjálft er samið með svipuöum for-
merkjum. Þetta er stefna undanhalds og jafnvel þó lagiö
kunni að klára sig í keppninni þá er til þess stofnaö á röngum
forsendum. Dagskrárstjórinn hefur rétt fyrir sér, þaö er ekki
hlutverk ríkisstjórnvarpsins aö efla einhverja sjúbbídúamenn-
ingu. Þaö á að efla íslenska menningu.

Siguröur Steinþórsson:
Er vit í vísindum?
Nýlega var ég á fundi í Bandaríkj-
unum, þar sem margir fyrirlesarar
lýstu áhyggjum sínum yfir bágri
vísindamenntun bandarísku þjóð-
arinnar: könnun hafði sýnt aö
helmingur landsmanna trúir því
að jöröin sé yngri en 10.000 ára;
menn í valdastööum — þ.ám. for-
maður fjárveitinganefndar þings-
ins og a.m.k. sumir forsetafram-
bjóðendur repúblíkana — eru „cre-
ationistar", þ.e. þeir trúa sköpunar-
sögu Biblíunnar. Hvernig, spuröu
menn, getum við búist viö velvilja
svo illa upplýstra manna viö nauð-
synlegar vísindarannsóknir í land-
inu?
En hvernig er staðan hér á landi?
Nýverið lauk fyrirlestraröb á veg-
um félags sálfræðinema sem sögð
var vera um vísindi — „Er vit í vís-
indum?" hét hún. Þar fjölluðu sex
spakvitringar um efni eins og hvað
er sannleikur?, eru niðurstöður vís-
indanna og heimsmynd sannleik-
ur eða skáldskapur?, eru vísinda-
lögmál sönn eða sannanleg?
o.s.frv. Bæjarbúar sýndu þessu lofs-
veröa framtaki verðskuldaðan áhuga og fylltu sali
Háskólabíós laugardag eftir laugardag. Svona erum
við vísindalega upplýst.
ímyndub vísindi
Sannleikurinn er hins vegar sá, aö svona hjal kem-
ur vísindum ekki meira viö en bíladella kemur bif-
reiðaverkfræði viö — erindin voru ekki vísindi, held-
ur rabb um ímynduð vísindi. Því vísindamenn hugsa
ekki mikib um spurningar eins og þarna var spurt.
Þeir eru yfirleitt „pragmatistar": fyrir þeim er sú
kenning best sem mest notagildi hefur, sem fer næst
því aö skýra fyrirliggjandi gögn og
hefur best forspárgildi. Eöa eins og
Nóbelsmaðurinn Peter Medawar
segir: „Science is the Art of the
Soluble" — vísindin eru list hins
leysanlega (á sama hátt og stjórn-
mál eru sögö vera list hins mögu-
lega). Fáir ímynda sér að þeir hafi
öölast endanlegan sannleik þótt
endurbætt eða ný kenning leysi
aðra af hólmi - - aö öllum líkindum
á hún eftir aö víkja fyrir annarri
betri.
En það þarf ekki aö fara alla leið
til Bandaríkjanna til ab finna skammsýna stjórn-
málamenn og vonda ráögjafa í vísindamálum. Til-
lögur um að bjóöa út grundvallarrannsóknir á frjáls-
um markaði eru um þaö bil eins heimskulegar og
ábyrgðarlausar og verið getur. Því opinber fyrirtæki
eiga aö hafa almannaheill að leiðarljósi, en einkafyr-
irtæki gróöa eigenda sinna. Einkamarkaöurinn hæl-
ist einmitt yfir því hve skilvirkur hann sé — hann
eyðir að sjálfsögðu ekki krónu meira í „rannsókn" en
þarf til aö komast ab tiltekinni, oftast þekktri niður-
stöðu. Þannig vinna heitir reyndar tækniþróun en
ekki vísindarannsóknir. Og þegar slíkt kerfi er komið
á, má búast við ab við verðum ennþá frekar en oröið
er leiksoppar auglýsingamanna sem kaupa rann-
sóknaniburstööur á markaði, á sama hátt og menn
nú leigja sér lögfræöing eða hagfræbing til að búa í
umbúbir og flytja fyrirfram ákveðinn sannleika.
..Vísindaleqa sannabar nibur-
stöbur''
Það varðar þjóöarheill að öflug vísinda- og rann-
sóknastarfsemi fari fram á vegum hins opinbera til
þess að þjóðin dragist ekki aftur úr á mikilvægum
sviðum, og til aö sannreyna fyrir sjálfa sig „vísinda-
lega sannaðar niðurstöður" sem alltaf er veriö ab
halda ab okkur — og sem flestar hafa með að gera
hræbilegu sjúkdómana þrjá: krabbamein, hjartaslag
og getuleysi til kvenna.
Tökum dæmi: Fyrir tveimur áratugum eða svo var
„sýnt vísindalega fram á þab" aö asbest-ryk valdi
lungnakrabba, og skömmu síðar var asbest-einangr-
un bönnub. í Bandaríkjunum einum hefur 10 millj-
örbum dollara verib eytt á ári hverju sl. áratug í þab
að rífa asbest-einangrun úr húsum og setja annars
konar efni í staðinn — þessi upphæð jafngildir sem
næst allri fjárveitingu Bandaríkjamanna til heil-
brigöismála. Hvort „samkeppnin" pantaöi þessa nið-
urstööu skal ósagt látið, en sannleikurinn mun vera
sá, aö 95% af öllu asbesti í Bandaríkjunum er chrý-
sótýl (trefjótt serpentín) sem er fullkomlega skað-
laust.
Fyrir 20 eða 30 árum opinberaöist sú vísindalega
niburstaba ab smjör og önnur dýrafita valdi æða-
kölkun og hjartaslagi, og fagnaöarerindi smjörlíkis-
ins var ákaft flutt. Mjög fljótlega var sýnt fram á það,
m.a. í skýrslu frá Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins,
að meira er af þeim efnum sem óæskileg voru talin í
smjörlíki en í smjöri — smjörlíki er hert olía — auk
annarra sem eru stórum hættulegri og aðeins eru í
hinni „ónáttúrlegu" afurð. Hvers vegna heilbrigöis-
yfirvöld gripu ekki í tauma veit ég ekki, en hitt er satt
að oft skortir á aö upplýsingastreymi sé nægilega
greitt milli rannsóknastofnana og þjóðfélagsins. Auk
þess sem hér eru miklir hagsmunir í húfi.
Heimsfrægur doktor
meb ítölsku nafni
Nýlega var frá því skýrt að hóp-
ur vísindamanna undir stjórn
heimsfrægs doktors meö ítölsku
nafni heföi komist aö því meö vís-
indarannsókn aö pasta-át, og sér-
staklega tómatsósan, auki mjög
kyngetu manna. Hver skyldi hafa
pantað þessa niðurstöbu?
Hvað þá með hvarfakútana sem
Alþingi hefur lögleitt fyrir alla
nýja bíla? Sennilega til að minnka koltvísýrings-
mengun og vinna þannig gegn gróðurhúsaáhrifum!
Vitað er að hvarfakútar auka bensíneyðsluna tölu-
vert, og þar með koltvísýringsútblásturinn, en hins
vegar var ástæða til þess áður en þeir voru lögleiddir
að sannreyna með íslenskri rannsókn hvort kútar
þessir virka yfirleitt í köldu loftslagi eins og hér, og
hvort þeir framleiða aðrar gufur ennþá eitraöri en
kolmónoxíð, eins og haldið er fram.
Og fyrst minnst er á gróburhúsaáhrifin, koltvísýr-
ing og hlut okkar í hinu stóra samhengi hlutanna,
þá sakar ekki aö benda á mælingar sem Sigurður R.
Gíslason á Raunvísindastofnun hefur nýlega lýst og
benda til þess að náttúrleg veðrunarferli á íslandi
geri betur en ab binda allan þann koltvísýring sem
hér losnar út í andrúmsloftib, hvort sem er úr jarb-
hitasvæðum, eldfjöllum, bílum, flugvélum eöa skip-
um. Slík niðurstaða, reynist hún rétt, ætti aö hafa
áhrif á gerðir og málflutning stjórnmálamanna vorra
í þessum efnum.
Upplýsingasamfélagib
Og svo má endalaust telja. „Upplýsingasamfélag-
iö" margnefnda og marglofaöa hefur ekkert með Int-
ernetið að gera - það flokkast undir skemmtanaiðn-
að - heldur með framþróun vísinda og tækni. Það
hefur meö þaö aö gera aö láta ekki ljúga að sér og
pranga inn á sig þarfleysu í nafni falsaðra eða lélegra
rannsókna. Enda mun hver eyrir, sem til rannsókna
er lagbur, ávaxta sig hundrabfalt. Þab gildir jafnt um
jarðhitarannsóknir sem grunnvatnsrannsóknir, um
snjóflóðarannsóknir sem jöklarannsóknir, um stein-
steypurannsóknir sem malbiksrannsóknir og um
1000 aðra hluti sem ekki er tóm til að nefna. Ef við
viljum nýta eigin orku sem best, verba stór í þróun
hugbúnaöar, ná hámarks afrakstri af fiskimiöunum,
klæba landið uppá nýtt, lifa glöb og reif til 100 ára
aldurs, þá er abeins til eitt svar - meiri rannsóknir,
meiri vísindaþekkingu.
Auðvitab er vit í vísindum. Af ávöxtunum skuluð
þér þekkja þau. ■