Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Blaðsíða 9

í hverjum grunnskóla eru verðandi rafvirkjar
svo fáir að það yrði dýrt að halda uppi kennslu
fyrir þá eina. Skil milli grunn- og framhalds-
skóla verða þegar leiðir jafnaldra greinast
vegna ólíkrar sérhæfingar. (Ef aðeins væri
einn grunnskóli í landinu þá þyrfti ekki að að-
greina grunn- og framhaldsskólastig. Allir
verðandi rafvirkjar væru hvort sem er á sama
stað allan tímann.)
Fjögurra ára stúdentsnám mótaðist þegar
aðeins einn eða tveir skólar í landinu braut-
skráðu stúdenta. Þá voru nemendur sem ætl-
uðu í háskóla saman í örfáum bekkjum og þorri
þeirra á leið í akademískt nám. Nú er stór hluti
þeirra á leið í háskólanám í greinum sem þá
voru kenndar að öllu leyti á framhalds-
skólastigi. Hópurinn sem tekur stúdentspróf
nú er miklu sundurleitari en hann var þegar sú
hefð mótaðist að stúdentsnám tæki fjögur ár.
Á næstu árum verður stúdentahópurinn
vonandi enn sundurleitari, því það hlýtur að
vera keppikefli að stærri hluti hvers árgangs
fari í háskóla. Og rétt eins og háskólar nú-
tímans eru margvíslegri en háskólar voru, þeg-
ar ’68-kynslóðin var ekki orðin alveg eins
íhaldssöm og hún er í dag, verða háskólar
framtíðarinnar væntanlega enn sundurleitari
en háskólar nú eru.
Andstaða gegn áformum um styttingu náms
til stúdentsprófs er mest í bekkjaskólum sem
mótuðust meðan stúdentsnám var enn á svo
fáum stöðum að skil milli framhaldsskóla og
háskóla skiptu minna máli en nú. Mér sýnist að
þeir sem andmæla styttingunni hvað ákafast
vilji halda til streitu að sérhæfa stúdentsefni
þannig að þau séu sérstaklega búin undir nám í
nokkrum háakademískum háskóladeildum. Sá
undirbúningur hentar aðeins litlum hluta af
þeim sem útskrifast með stúdentspróf og það
hlutfall fer lækkandi jafnframt því sem stúd-
entum fjölgar. Hann á því einfaldlega að flytj-
ast úr framhaldsskólum í umræddar há-
skóladeildir. Þetta hefur nágrannaþjóðum
okkar skilist og þetta ættu íslenskir skólamenn
líka að geta skilið.
Þessi þriðju rök fyrir því að stytta námið má
draga saman á þá leið að stúdentsefni mynda
margbreytilegri hóp nú en þegar fjögurra ára
stúdentsnám mótaðist og því sundurleitari sem
nemendur eru því fyrr skilur leiðir þeirra í
náminu.
Sá tími er löngu liðinn að allir verðandi há-
skólaborgarar séu saman í einum eða tveimur
menntaskólum. Þeir sem vilja halda í náms-
skipan frá þeim tíma og sjá eftir liðinni „gull-
öld“ eru í raun að biðja um að menntamenn
verði, eins og þá, aðeins lítill hluti af hverjum
árgangi.
Höfundur er aðstoðarskólameistari Fjölbrautaskóla
Vesturlands.
Morgunblaðið/Arnaldur
menntirnar gjarna sem grunn í umræðum um
þverfagleg efni.
Flestir nemendur, frá grunnskóla til háskóla,
kjósa upplifun fremur en túlkun. Á þá að kenna
bókmenntir í móðurmálstímunum? Á ekki bara
að leyfa börnunum að lesa sér til yndis og
ánægju til að ala upp framtíðarlesendur og
nota svo ýmiss konar texta í önnur verkefni.
Eigum við ekki að láta okkur nægja að kenna
með hjálp bókmennta í stað þess að kenna bók-
menntir? Á að kenna sérstaka túlkunarhæfni?
Er lestrarhæfnin ekki nóg?
Þessar spurningar og andstæður eru í raun
ómögulegar. Enginn lestur er bara yndislestur
laus við túlkun – andstæðan á milli upplifunar
og túlkunar er fölsk. Hins vegar er það reynsla
Dana að því meiri faglega menntun sem bók-
menntakennarinn hefur þeim mun líklegri er
hann til að hafa gaman af því að miðla nýjum
hugmyndum til nemenda og fá þau til að stíga
út úr sínum eigin heimi og skoða heima ann-
arra. Ef kennaranum finnst kröfur námskrár-
innar of miklar eða ósanngjarnar verða bók-
menntirnar hins vegar byrði á bæði kennurum
og nemendum.
Það er ekki auðvelt verk að kenna unglingum
bókmenntasögu og fornbókmenntir. Á hverju á
námskráin að byggja og að hverju á kennarinn
að laga sig? Ef nemendur eiga að skilja bók-
menntir eldri tíma að einhverju gagni verður
að setja þær í bókmenntasögulegt samhengi.
Það byggir brýr milli nútíðar og fortíðar og ef
vel tekst til getur hin bókmenntalega fortíð
verið sá ókunnugi heimur sem hægt er að nota
til að sýna unga fólkinu öðruvísi mannlíf og
kenna því að virða forsendur þess. Bókmennta-
sagan getur þannig sameinað öll þrjú hlutverk
bókmenntakennslunnar: menningu, sögu og
samskipti.
Hvað á undan að láta?
Ég hef um árabil kennt erlendum stúdentum
við Háskóla Íslands bókmenntir og af 90 ein-
ingum til BA prófs taka þau 20 einingar í bók-
menntum. Oft – og skiljanlega – hafa þessir
nemendur spurt hvers vegna þeir þurfi að lesa
svo mikið af bókmenntum þegar þeir hafi mest-
an áhuga á að læra tungumálið til að bjarga sér
á íslensku. Þessu höfum við svarað þannig að
bókmenntirnar séu hluti af tungumálinu, þau
geti ekki skilið vísanir og viðmiðanir, orða-
tiltæki, brandara og hátíðaræður án þess að
hafa bókmenntirnar. Þau muni ekki hafa for-
sendur menntaðra Íslendinga ef þau hafi enga
innsýn í bókmenntir okkar og hafi ekki spreytt
sig á þýðingum og túlkunum. Það hefur verið
mitt hlutverk meðal annars að hjálpa þeim til
að byggja upp þennan grunn sem íslenskir
menntaskólanemar eiga að hafa eftir stúdents-
próf. Þegar ég kenni íslenskum stúdentum geri
ég hins vegar ráð fyrir að þau hafi þennan
grunn og vísa til hans. Oft hef ég þá blessað
kollega mína í framhaldsskólum og grunn-
skólum þessa lands. Það er að vísu farið yfir ís-
lenska bókmenntasögu í B.A.-náminu í ís-
lensku við Háskóla Íslands en sú yfirferð tekur
líka til rannsóknarsögunnar og byggir ofan á
það sem nemendur koma með með sér.
Í drögum að námskrá stytta stúdentsnáms-
ins er hinni bókmenntasögulegu skiptingu
haldið úr fyrri námskrá. En þar sýnist mér efni
átta námskeiða í núverandi kerfi: sex kjarn-
anámskeiða og tveggja valnámskeiða, dreift á
fjögur námskeið þar sem líka á að kenna setn-
ingafræði og málnotkun, lestur og frásögn,
hlustun og áhorf, lestur bókmennta og ritun.
Það hefur verið hlaðið æ meira inn í nám-
skeiðin frá námskrá til námskrár og mér er það
mjög til efs að kennarar geti komist yfir allt
þetta – eitthvað verður undan að láta og hvað á
það að vera? Ef það er raunverulega vilji þjóð-
arinnar og fulltrúa hennar að stytta nám ís-
lenskra ungmenna um heilt ár verður að for-
gangsraða og eitthvað verður að fara út úr
þeirri menntun sem unga fólkið fær í íslensku.
Á að skera niður þjóðernisþáttinn og hinn sam-
eiginlega menningargrunn? Á að skera niður
þjálfun í samvinnu, rökræðum og umburð-
arlyndi? Á að skera niður í fagurfræðilegri
þjálfun og hæfni til að njóta listar og menning-
ar? Í drögunum taka höfundar enga afstöðu til
niðurskurðar á námsefni framhaldsskólanna en
reyna að þjappa því saman. Það gengur held ég
alls ekki.
Færist sérhæfingin upp?
Verði niðurskurðarleið farin og íslenskumennt-
unin skert – hvað getum við þá reiknað með að
nemendur, sem koma upp á háskólastigið að
loknu námi í nýja kerfinu, kunni? Munum við í
íslenskuskor Háskóla Íslands þurfa að byrja á
að byggja upp þann almenna bókmennta-
sögulega grunn sem nemendur hafa haft fram
að þessu og hvað þurfum við þá að skera niður
á móti í þeirri sérmenntun og þjálfun sem við
höfum veitt? Færist sérhæfingin sem nú er á
M.A.-stigi alveg upp í doktorsnám? Ef menn
vilja koma til móts við einhverjar af þessum
spurningum er það himinljóst að það þarf að
ætla þessum breytingum minnst þriggja ára
undirbúningstíma í viðbót.
Og að lokum – ég er ekki „hagsmunaaðili“ að
þessu máli í þeim skilningi að það varði vinnu
mína eða stöðu en ég gengst fúslega við að mér
finnst íslenskt mál og bókmenntir feikilega
dýrmæt og ég vil að börnin okkar fái að læra
hvort tveggja frá upphafi skólagöngu til stúd-
entsprófs. Í þeim skilningi finnst mér það mikl-
ir „hagsmunir“ að hinn fyrirhugaði nið-
urskurður á íslenskunáminu verði ekki að
veruleika.
ekki að kenna?
Höfundur er prófessor í íslenskum bókmenntum við
Háskóla Íslands.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006 | 9
Þ
egar ég heyrði fyrst af títt-
nefndum áformum yfirvalda
menntamála um breytingar
á námi til stúdentsprófs
þótti mér tvennt sérstaklega
óskynsamlegt; sú skoðun
hefur ekki breyst síðan.
Í fyrsta lagi brást ég svona við: „Ný
námskrá tók gildi árið 1999. Lítil reynsla
er komin á hana. Það hlýtur að vera of
snemmt að stokka hana upp og skera nið-
ur núna.“ Við sem kennum íslensku í Há-
skóla Íslands eigum reynd-
ar ekki auðvelt með að fá
yfirsýn yfir þær breytingar
sem urðu þá á íslensku-
kennslunni. Við sjáum ekki af námskránni
sjálfri hvaða kennsluefni fylgir hverjum
áfanga sem þar er lýst og vitum ekki held-
ur hversu nákvæmlega námskránni er
fylgt í framhaldsskólunum.
Í öðru lagi sagði ég við sjálfa mig: „Ef
eitthvert námsefni verður flutt frá fram-
haldsskólastigi niður í grunnskóla, verða
framhaldsskólakennarar að sjá um þá
kennslu.“ Eins og allir vita stendur það
ekki til. Ég tek undir þá útbreiddu skoðun
að brýnt sé að auka menntun grunnskóla-
kennara í kennslugreinum, en ég tel von-
lítið að starfandi grunnskólakennarar
standi jafnfætis framhaldsskólakennurum
eftir 15 eininga viðbótarnám. Þótt Kenn-
araháskólinn ætli sér að lengja kenn-
aramenntunina í fjögur eða fimm ár, tekur
langan tíma að endurmennta og end-
urnýja kennarastéttina. Ef framkvæmdir
menntamálaráðuneytisins eiga að bæta
menntunina, má ekki ráðast í þær áður en
ljóst er að íslenskir skólar ráði við þær.
Um móðurmálið var ekkert val
Þótt ég ætli ekki að halda því fram að allar
breytingar á móðurmálskennslu und-
anfarna áratugi hafi orðið til ills og bölv-
unar, er auðvelt að minna á eina grund-
vallarbreytingu á stöðu íslensku í
menntakerfinu sem ég held að skipti
miklu máli.
Áður fyrr var íslenska kennd fram að
stúdentsprófi. Stærðfræðideildarnem-
endur gátu valið að minnka við sig tungu-
málanám. Máladeildarnemendur gátu val-
ið að losa sig við stærðfræðina. En um
móðurmálið var ekkert val. Allir nýstúd-
entar höfðu fengið jafnmikla íslensku-
kennslu. Það þótti sjálfsagt að ekkert
skólamisseri frá barnaskóla til stúdents-
prófs væri íslenskulaust. Það voru skýr
skilaboð um að engin kennslugrein skipti
meira máli.
Þetta hefur breyst og breytist enn ef
áformin um breytingar á námi til stúd-
entsprófs ná fram að ganga. Ef skyldu-
áfangar í íslensku verða ekki fleiri en fjór-
ir (12 einingar) í framhaldsskólum, verður
hægt að hespa íslenskuna af á tveimur ár-
um. Þótt valáfangar verði líka skilgreindir
í námskrá, er óvíst að allir nemendur eigi
kost á þeim. Sá sem er „búinn með ís-
lenskuna“ 18 ára gamall – eða kannski 17
ára ef hann er snöggur – fær ekki rit-
þjálfun eftir það. Hann les ekki íslenskar
bókmenntir í skóla með augum tvítugs
manns og stundar ekki málfræðilega hug-
arleikfimi heldur með tvítugum heila.
Hann er ekki í neinu íslenskunámi síðasta
framhaldsskólaárið, þegar hann setur upp
hvíta kollinn og velur sér háskólagrein.
Einu sinni var Sveinbjörn Björnsson
fyrrv. háskólarektor spurður í viðtali
hvers vegna hann hefði valið eðlisfræði
sem háskólagrein. Hann svaraði á þá leið
að í 5. bekk í menntaskóla hefði hann haft
frábæran íslenskukennara. Ef sami maður
hefði kennt honum í 6. bekk hefði hann
örugglega lagt íslensk fræði fyrir sig. Það
varð því miður ekki, og þess vegna endaði
hann í eðlisfræðinni.
Hvað vill Háskóli Íslands að
nýnemar kunni í íslensku?
Það er rauði þráðurinn í þeim breytingum
á íslenskukennslu sem boðaðar voru í
skýrslu menntamálaráðuneytisins árið
2004 að leggja eigi aukna áherslu á ritun
og munnlega tjáningu. Þegar skýrslan var
kynnt á fundi í heimspekideild fylgdi sög-
unni að það væru m.a. tilmæli frá Háskóla
Íslands að auka þurfi málþjálfun bæði í
ræðu og riti. Það er auðvitað eðlilegt að
kennarar í lögfræði, læknisfræði, verk-
fræði – hvaða grein sem er – telji mikið
undir þessu komið. Það er líka skiljanlegt
að þeir kennarar kvarti undan misjafnri
ritfærni sem hafa kennt háskólanemum
um árabil; þeir hafa yfirsýn yfir tímabil
þar sem hlutfall þeirra sem ljúka stúd-
entsprófi og hefja háskólanám hefur farið
ört hækkandi. Við sem kennum íslensku í
Háskóla Íslands teljum að sjálfsögðu ekki
síður mikilvægt að nemendur okkar hafi
gott vald á íslensku máli, bæði töluðu og
rituðu. Hins vegar hljóta að vera tvær
hliðar á afstöðu okkar til þess hvernig
hlutföll milli efnisþátta eigi að vera í móð-
urmálskennslu framhaldsskóla.
Annars vegar tel ég auðvitað skipta
miklu máli hvernig íslenskir framhalds-
skólar búa stúdentsefni undir að beita ís-
lensku máli í háskólanámi og starfi og
hvað muni felast í þeirri almennu þekk-
ingu á íslenskum bókmenntum og máli
sem íslenskur nýstúdent hefur aflað sér.
Hins vegar ber ég sem háskólakennari
að nokkru leyti ábyrgð á því að íslenska
blómstri sem háskólagrein og óska þess að
framhaldsskólarnir stuðli sem best að því.
Þeir þurfa að vekja áhuga á háskólanámi í
íslensku og búa nemendur undir það. Því
miður sýnist mér líklegt að þær breyt-
ingar á íslenskukennslunni sem lagðar eru
til geri nemendur verr undir íslenskunám
í háskóla búna en nú er. Kjarninn í ís-
lensku verður minnkaður úr 15 einingum í
12, og lýsingar á áföngunum í drögum að
nýrri námskrá bera með sér að yfirgrips-
miklu efni eigi að gera skil á hverju miss-
eri. Vægi almennrar málþjálfunar verður
aukið á kostnað þátta sem eru beinn und-
irbúningur undir háskólanám í íslensku,
svo sem bókmenntasögu og bókmennta-
fræði. Það þýðir væntanlega að nýstúd-
entum framtíðarinnar verður síður ljóst
um hvað íslenskunám í háskóla snýst.
Yfirvöld menntamála halda því fram að
breytingarnar verði ekki til að rýra stúd-
entsprófið. Meðan Háskóli Íslands trúir
því, verða ekki teknar ákvarðanir um við-
brögð við rýrari stúdentum, en auðvitað
kann að fara svo að Háskólinn þurfi að
bregðast við breyttum aðstæðum. Það
getur hann gert með því að koma á fót sér-
stöku undirbúningsnámi, sem hlýtur að
kalla á útgjöld ríkissjóðs og lengja náms-
tíma stúdentanna. Það er líka hægt að
setja sérstök inntökuskilyrði í einstakar
háskólagreinar – krefjast þess t.d. að ný-
nemar í íslensku hafi lokið 15 einingum
eða meira í íslensku í framhaldsskóla – og
það er hægt að halda inntökupróf. Ef ein-
hver þessara leiða verður farin, verður
það yfirlýsing um að stúdentsprófið hafi
rýrnað.
Styttingin er skerðing
Ég og mínir jafnaldrar vorum í fjóra vetur
samfleytt í menntaskóla undir handleiðslu
íslenskukennara sem áttu nokkurra ára ís-
lenskunám í háskóla að baki. Þeir vissu
hvað íslenskunám í Háskóla Íslands var af
því að þeir höfðu verið þar sjálfir, og þeir
kenndu okkur fram að stúdentsprófi. Til
þess að frábæru framhaldsskólakenn-
ararnir geti verið nemendunum innblástur
og sent þá brennandi í andanum í há-
skólanám í greininni, þurfa þeir fyrst og
fremst nógan tíma með þeim – tíma fyrir
dýptina, tíma fyrir áhugann, tíma fyrir
gleðina. (Athugið að nú er ég að tala um
æviskeið, en hvorki fjölda kennslustunda
né skóladaga. Ég trúi því að það sé mik-
ilvægt að móðurmálskennsla standi yfir í
sem flest misseri og án þess að á henni
verði nokkurt rof.)
Tillögurnar um styttingu framhalds-
skólanáms skerða íslenskunámið. Þær
skera íslenskukjarnann niður um þrjár
einingar. Þær hafa það í för með sér að
unglingum framtíðarinnar verður ekki
tryggð íslenskukennsla nema í tvo vetur í
framhaldsskóla – hjá framhaldsskóla-
kennurum – á framhaldsskólaplani. Það er
skerðing. Það er hættumerki, hvort sem
litið er á almenna menntun hins almenna
stúdents eða undirbúning undir há-
skólanám í íslensku.
Að hespa
íslenskuna af
Höfundur er dósent í íslensku við Háskóla Íslands.
Eftir Guðrúnu
Þórhalls-
dóttur