Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2006, Side 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. mars 2006
Þ
að er tæpast ofsögum sagt –
og ekki á neinn hallað – þótt
því sé haldið fram að Jón
Nordal sé eitt mesta tón-
skáld sem Ísland hefur átt.
Í Jóni kristallast straumar
og stefnur 20. aldarinnar.
Ævi hans og tónsmíðaferill
er samofinn íslenskri tónlistarsögu. Jón var
einn af forvígismönnum módernismans á Ís-
landi gegnum Musica Nova – hann var fyrsti
formaður félagsskap-
arins 1959 – og stýrði
æðstu stigum tónlistar-
kennslu á Íslandi sem
skólastjóri Tónlistarskólans í Reykjavík 1959–
92, með innsæi sem ekki er öllum gefið. Hann
hefur sameinað hið „þjóðlega“ og „alþjóðlega“ í
tónlistinni, háð glímuna við stílinn og að lokum
fundið sína eigin leið. Tónlist Jóns er innhverf
og djúphugul, og hún þekkist á örfáum töktum.
Helsta einkenni hennar er hægfara tónferli þar
sem þykkir og litskrúðugir hljómar eru í for-
grunni. Hljómarnir eru safaríkari en gerist og
gengur, og Jón fer undurmjúkt og fyrirhafn-
arlaust úr einum í annan, byggir upp spennu
sem magnast með hverju slagi og leysist svo á
hárréttu augnabliki. Í þessari tónlist er engu
ofaukið. Hún er fyrst og fremst persónuleg
tjáning, laus við allar fánýtar brellur og inn-
antóma tískustrauma. Og hún er íslensk. Hún
stendur föstum rótum í íslenskri sögu og menn-
ingu, sækir innblástur sinn til landsins bestu
skálda, fegurstu náttúru og elstu þjóðlaga. Ís-
lendingar skynja þessar djúpu rætur og tengj-
ast þeim skilyrðislaust. Lög eins og Hvert ör-
stutt spor eða Smávinir fagrir eru löngu orðin
hluti af þjóðarsálinni og vandséð að á því verði
nokkur breyting, hvorki í bráð né lengd.
Þjóðlegar rætur
Hið þjóðlega hefur ávallt átt djúpar rætur í
Jóni, enda ólst hann upp á miklu menningar-
heimili þar sem íslensk fræði voru í hávegum
höfð. Fyrstu tónverk Jóns eru í lýrískum stíl
með sterkar vísanir í þjóðleg einkenni. Jón lá
yfir íslenskum þjóðlögum á unglingsárum sín-
um og áhrif þeirra má m.a. heyra í verkinu
Systur í Garðshorni fyrir fiðlu og píanó (1944).
Fyrstu straumhvörfin á tónskáldaferli Jóns
urðu þegar Jón Þórarinsson sneri aftur til
landsins árið 1947 og hóf tónsmíðakennslu við
Tónlistarskólann í Reykjavík. Hann hafði
stundað meistaranám í Bandaríkjunum hjá
Paul Hindemith, sem var eitt fremsta tónskáld
Þýskalands á þriðja áratugnum en neyddist til
að flýja land við valdatöku nasista. Hindemith
samdi tónlist í fremur hefðbundnum nútímastíl
og þróaði stranga en áhrifaríka tónsmíðaaðferð
sem hann miðlaði áfram til nemenda sinna. Þeg-
ar Jón Þórarinsson sneri aftur til Íslands varð
því ekki lengur hjá því komist að landinn tækist
á við módernismann, og í kjölfarið tóku nýir og
ferskari vindar að blása um íslenskan tónskáld-
skap. Gallinn við kerfi Hindemiths var þó eink-
um sá að það máði burt séreinkenni hvers tón-
skálds fyrir sig; allir þeir sem semja tónlist eftir
Hindemith-kerfinu eiga það til að hljóma nokk-
urn veginn eins og Hindemith sjálfur. Jón Nor-
dal fór ekki að öllu leyti varhluta af þessu. Hin-
demith-áhrifa í tónlist Jóns gætir helst í
verkum frá lokaárum þess síðarnefnda við Tón-
listarskólann í Reykjavík, t.d. Tríói fyrir blásara
(1948) og Konsert fyrir hljómsveit (1949).
Haldið út í heim
Að loknu lokaprófi úr Tónlistarskólanum í
Reykjavík var haldið út í heim og stefnan fyrst
tekin á Zürich. Þar lærði Jón undir leiðsögn
Willy Burkhard, sem var afkastamikið tónskáld
og þótti semja sérlega áhrifamikil söngverk. Nú
fór sjóndeildarhringur Jóns víkkandi. Verkin
sem hann semur næstu árin eru fjölbreytt að
inntaki, en bera það öll með sér að hann er enn
að leita að sinni eigin rödd. Áhrifin komu víða
að. Tólftónamúsík í anda Schönbergs skýtur
fyrst upp kollinum í Fiðlusónötu Jóns (1952), en
í sprellfjörugum Píanókonserti sínum (1956)
leikur Jón á als oddi, með hröðum tónarunum
og skörpum hrynmynstrum sem minna stund-
um á Bartók eða Stravinskí.
Árið 1957 hélt Jón til mekku módernískrar
tónsköpunar á eftirstríðsárunum: Darmstadt í
Suður-Þýskalandi. Þar höfðu menn eins og
Pierre Boulez og Karlheinz Stockhausen pré-
dikað yfirburði seríalismans svokallaða um
nokkurra ára skeið – krafa dagsins var að allt
skyldi lúta fyrir fram ákveðnu kerfi sem byggð-
ist á algjöru jafnræði allra tóna. Dvölin í Darm-
stadt hafði geysileg áhrif á Jón. „Mér finnst ég í
raun og veru aldrei hafa orðið sami maður eftir
þetta. Þetta breytti öllum mínum viðhorfum.
[…] Ég hef aldrei samið neitt síðan sem á ekki
einhverjar rætur í þessu,“ sagði hann í útvarps-
viðtali árið 1979. Jón lá nú undir feldi í nokkur
ár. Hann þurfti tíma til að vinna úr því sem
hann hafði kynnst af róttækustu tónlist samtím-
ans. Áhrifin komu fyrst fram árið 1962 í hljóm-
sveitarverkinu Brotaspil. Jóni fannst að með
Brotaspilum hefði hann „afgreitt eitthvað“ sem
hefði setið í sér lengi, en hann var ekki fyllilega
sáttur við útkomuna. Enn liðu fjögur ár áður en
Jón lét aftur til skarar skríða, og útkoman var
tímamótaverk. Með Adagio fyrir flautu, píanó,
hörpu og strengi (1966) fann Jón sína eigin rödd
í tónlistinni, orðinn fertugur að aldri. Nú var
eins og flóðgáttir opnuðust. Á árunum 1970–83
samdi Jón tíu hljómsveitarverk sem eru meðal
hápunktanna á sköpunarferli hans. Öll einkenn-
ast þau af skýrri framsetningu, vandlega mót-
uðum hendingum og þéttum hljómum. Í sumum
verkanna gægjast fram íslensk þjóðlög í sinni
upprunalegu mynd eða því sem næst, þótt hitt
gerist oftar að Jón vísi í þjóðleg einkenni á
óbeinan hátt. Í Tvísöng, konsert fyrir fiðlu og
lágfiðlu frá 1979, notar Jón „þjóðlag“ sem raun-
ar er blanda af tveimur gömlum tvísöngslögum,
Ljósið kemur langt og mjótt og svokallaðri
Vatnsdælastemmu. Í hljómsveitarverkinu Cho-
ralis (1982), sem Jón samdi fyrir Þjóðar-
hljómsveit Bandaríkjanna (National Symphony
Orchestra) og Mstislav Rostropovítsj, notar Jón
eitt sérkennilegasta íslenska þjóðlagið, Lilju-
lagið svonefnda. Lagið heyrist aldrei í heild í
verkinu, en hendingar þess eru stöðugt gefnar í
skyn. „Þetta lag er einhvern veginn hluti af
sjálfum mér,“ segir Jón. „Ég man að ég upp-
götvaði það svona um fermingu og það hafði
mikil áhrif á mig.“ Jón segist raunar ekki hafa
fengið hugmyndina að flétta þjóðlagið inn í Cho-
ralis fyrr en nokkuð langt var liðið á sköp-
unarferlið. Samt fellur lagið fullkomlega að
heildarsvip verksins, enda er höfuðeinkenni
þess – sérkennilega þverstæð krómatík – eitt
helsta stílbragð Jóns í tónlistinni.
Skipt um stefnu
Árið 1966 markaði tímamót á ferli Jóns, en upp
úr 1983 skiptir hann enn um stefnu. Ekki þó
hvað varðar tónmálið sjálft, heldur miðilinn. Nú
vék hljómsveitin fyrir kammer- og kórtónlist,
sem átti hug Jóns allan í tónsmíðavinnunni í
tæpa tvo áratugi. Með tveimur mögnuðum kór-
verkum, Umhverfi og Kveðið í bjargi (bæði
samin 1978), skipaði Jón sér í hóp okkar
fremstu kórtónskálda. Kannski nýtur hinn
margslungni hljómavefur Jóns sín hvergi betur
en í kórsöng. Textinn kemst til dæmis óvenju-
lega vel til skila, þar sem Jón lætur yfirleitt allar
raddir hreyfast á sama tíma. Það er þó ekki síst
inntak verkanna sjálfra sem ræður úrslitum.
Jón hefur næma tilfinningu fyrir ljóðum, eins og
sést raunar af því að mörg hljóðfæraverk hans
bera yfirskriftir sem fengnar eru að láni úr
tímamótaverkum í íslenskri ljóðagerð. Þegar
best tekst til verður útkoman fullkomlega upp-
hafin, ekki síst þegar textarnir hafa trúarlega
tilvísun eins og oftast er raunin í kórverkum
Jóns. Óttusöngvar á vori (1993) eru viðamesta
kórverk Jóns, og hér sameinar hann enn á ný
hið þjóðlega og alþjóðlega í tónlist sinni. Í kring-
um latneska messutexta fléttast Sólhjartarljóð
Matthíasar Johannessens og brot úr Sólar-
ljóðum frá 13. öld. Verkið vísar í ótal áttir: í mið-
aldasöng kaþólsku kirkjunnar með tilheyrandi
klukknahringingum, í þjóðlögin, söguna, landið
sjálft. Um þetta verk segir Atli Ingólfsson tón-
skáld í geisladisksbæklingi: „Hér er nokkuð
sem við yngri tónsmiðirnir getum aðeins vonað
að list okkar nálgist einhvern tíma: Að vaðurinn
verði svo tryggur að við hættum að óttast um
hann og snúum okkur að lífinu sjálfu.“
Á síðustu árum hefur tónlist Jóns orðið jafn-
vel íhugulli og innhverfari en áður. Jón hefur
raunar ávallt verið maður hins knappa stíls, en
nú er eins og aðalatriðin séu honum jafnvel enn
ljósari en áður. Kannski getur einn tónn sagt
meira en hundrað hljómar ef farið er með hann
af alúð. Þessi naumhyggja tónskáldsins birtist
m.a. í klarínettukonsertinum Haustvísu, sem
Jón samdi fyrir Einar Jóhannesson árið 2000.
Nafngiftin segir sitt um andblæ verksins. Hend-
ingar einleikarans eru naktari en áður, oft jafn-
vel algerlega berskjaldaðar, en inn á milli
skiptast hljóðfæri hljómsveitarinnar á að styðja
við þær á nærgætinn hátt. Hið sama er uppi á
teningnum í kammerverkinu Grímu (2002).
Tónlistin er eins og samtal ólíkra hljóðfæra, eða
kannski öllu heldur eintöl sem hljóma í röð,
hvert á fætur öðru. Einar Jóhannesson talaði
eitt sinn um hina „mildu melankólíu“ í Haust-
vísu Jóns, og sú lýsing á ekki síður við um önnur
verk hans. „Ég hef alla tíð verið unnandi hausts-
ins, allt frá barnæsku,“ segir Jón sjálfur. Áhrif
þess eru alls staðar í tónlist Jóns, í hinni þenkj-
andi nærveru, í treganum og eftirsjánni. Tón-
arnir eru sterkir, ferskir og tærir, rétt eins og
íslenska haustið. Og litbrigðin óendanleg, hvert
sem litið er.
Hin milda melankólía
Morgunblaðið/SigurgeirJón Nordal Tónlist Jóns er innhverf og djúphugul og hún þekkist á örfáum töktum.
Jón Nordal tónskáld fagnaði áttræðisafmæli
sínu mánudaginn 6. mars sl. Sinfóníu-
hljómsveit Íslands helgaði tónskáldinu tón-
leika sína á fimmtudagskvöld og hér er litið
yfir feril listamannsins og skoðuð helstu ein-
kenni tónsmíða hans.
Eftir Árna Heimi
Ingólfsson
arniheimir@lhi.is
Höfundur er dósent í tónlistarfræðum við Listaháskóla
Íslands.