Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2006, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. júlí 2006 | 3
H
ve kalt var kalda stríðið
svonefnda á Íslandi –
eða öllu heldur: Hve
grimmt var það?
Fyrst er að varast
þá freistingu sem
margir falla fyrir: Að
gera allt sem einfaldast
þegar þeir skoða pólitísk ótíðindi úr nokkurri
fjarlægð. Ég á við þá algengu hugmynd að
kalda stríðið hafði sveigt alla stjórnmálabaráttu
og menningarlíf undir tvískiptingu heimsins
milli risaveldanna tveggja – hafi þá loft allt ver-
ið lævi og hatri blandið og illa líft mörgum sak-
lausum.
Þessi skilningur er ekki út í hött en þó er
myndin rammskökk. Hún gleymir því til dæmis
að kalda stríðið var ekki langvinnt, óbreytt
ástand – það var harðast á árunum 1949–1956
og síðan gengu yfir ýmis hlýindaskeið. Því er
líka gleymt að margt það sem menn kjósa að
tengja við kalda stríðið er í raun mun eldra í ís-
lenskri umræðu.
Svo hættir mörgum – einkum yngra fólki – til
að rugla því saman sem hér gerðist og því sem
verst varð annars staðar. Á Íslandi ríkti aldrei
sannkallaður McCarthy-ofstopi þótt vissulega
sætu menn hér í valdasessi sem hugsuðu svipað
og sá bandaríski lýðskrumari sem sá komm-
únista í hverju horni og gekk hart fram í að
flæma hvern slíkan úr mannlegu félagi. Þótt
hér væru stundaðar símahleranir og persónu-
njósnir um sósíalista og aðra andstæðinga
bandarískra herstöðva á Íslandi þá væri út í
hött að tala um að hér hefði verið einhverskonar
lögregluríki. Síst eins og þau sem með herfi-
legri grimmd reyndu að útrýma hugsanlegum
andstæðingum Sovétríkjanna á nýjum áhrifa-
svæðum þeirra í Austur-Evrópu eftir stríð.
Voru allir eins?
Enn önnur algeng skekkja í ályktunum um ár
kalda stríðsins er sú að „þeir voru allir eins“ –
hvort þeir voru vinir Kana eða Rússa, stóðu til
hægri eða vinstri.
Þessi túlkun er gjarna studd með dæmum úr
pólitískum málflutningi þeirra ára, sem var ein-
att fullur af gífuryrðum og grimmum ásökunum
um landráð og annað illt og verra. Það er rétt að
þessi málflutningur var svipaður hjá flestum
sem til máls tóku um kaldastríðsmálefnin. En
nú er tvennu við að bæta. Í fyrsta lagi því, að
heiftarorðbragð er mun eldra í pólitískum deil-
um á Íslandi en kalda stríðið. Strax í sjálfstæð-
isbaráttu við Dani fyrir meira en hundrað árum
voru menn ósparir á að bregða andstæðingum
um landráð og svik og ortu níð um djöfullega
dáðlausan „danskan Íslending“. Hatur og níð
hefur líklega aldrei farið hærra en í deilum
Sjálfstæðismanna við Jónas frá Hriflu um 1930.
Í öðru lagi skal svo á það minnt að heift-
arskammir á pólitískum vettvangi segja ekki
nema hálfa sögu af veruleikanum. Hvað sem
þeim leið var töluverður samgangur og allt að
því vinskapur jafnvel milli pólitískra foringja
þótt andstæðingar væru. Það kom jafnan sælu-
svipur á Einar Olgeirsson þegar hann fékk til-
efni til að rifja upp fyrir sér sögur af viðskiptum
þeirra Brynjólfs Bjarnasonar við Ólaf Thors í
valdatíð Nýsköpunarstjórnarinnar.
Munum það líka að landráðaslúðrið sjálft
nægir ekki til að setja alla í sömu stöðu. Her-
stöðvaandstæðingar, sósíalistar og þjóðvarn-
armenn kölluðu það landráð að leyfa herstöðvar
á Íslandi á friðartíma og landsölu að græða á
bandaríska hernum. Menn geta vissulega talið
slíkar ályktanir rangar – en þær tengjast þó því
sem gerðist í raun og veru. Herstöðvasinnar
svöruðu hinsvegar með því að segja andstæð-
ingana hafa fullan vilja til þess að gerast land-
ráðamenn í þágu Sovétrússa ef þeir barasta
hefðu tækifæri til – en röksemdir þeirra gátu
aldrei verið annað en vafasamur líkindareikn-
ingur af uppákomum í allt öðrum samfélögum.
Að auki beittu til dæmis Morgunblaðsmenn fá-
gætri ósvífni í einbeittri viðleitni til að gera alla
sem efuðust um ríkjandi stefnu í utanrík-
ismálum að misindisfólki. Eins og þegar blaðið
réðist á séra Sigurbjörn Einarsson, síðar bisk-
up, frambjóðanda Alþýðuflokksins og formann
Þjóðvarnarfélagsins, og kallaði hann „hinn
smurða Moskvuagent“. Einna lakast við kalt
stríð á Íslandi var einmitt það ofstæki sem
bannaði mönnum að efast á sínum eigin for-
sendum um ríkjandi stefnu – erindrekar Stalíns
skyldu þeir allir heita, hvað sem það kostaði.
Atvinnuofsóknir
Þegar til eru nefndir þeir sem grátt voru leiknir
í köldu stríði minnast menn dæma eins og af
Sigurbirni Einarssyni, nýlega hefur verið talað
um börn stjórnmálaforingja sem urðu fyrir ein-
elti í barnaskóla og allra síðast um þá þing-
menn, verkalýðsforingja og herstöðvaandstæð-
inga sem sættu símahlerunum. Enn er
gleymdur stór hópur manna, flestra nafnlausra,
sem varð fyrir mjög áþreifanlegum hremm-
ingum í þessu stríði, en það voru þeir menn sem
sættu atvinnuofsóknum sem vinstrisinnar og
herstöðvaandstæðingar. Stundum var til þess
hvatt í ábyrgum málgögnum að útrýma skyldi
„áhrifum kommúnista“ í skólum og mennta-
stofnunum. Meira að segja í virðulegu bók-
menntariti eins og Félagsbréfum Almenna
Bókafélagsins (24 hefti, 1961) er það talið brýnt
framlag íslenska ríkisins til frelsisins að reka þá
sem menn vilja kalla kommúnista úr öllum slík-
um störfum. Slíka hvatningu hafa ýmsir menn
tekið alvarlega. Ég kann dæmi af góðum kunn-
ingja sem hafði látið að sér kveða við að skipu-
leggja Keflavíkurgöngur. Hann sótti um kenn-
arastarf í tveimur kaupstöðum norðanlands,
fékk meðmæli frá skólastjórum og var eini um-
sækjandinn – en heldur vildu skólanefndir eng-
an mann ráða en slíkan skaðræðismann, sem
reyndar hafði aldrei í Sósíalistaflokkinn komið!
Svipuð dæmi munu margir geta nefnt. Stund-
um var hér um pólitík frá æðstu stöðum að
ræða – á sjötta áratugnum var afar erfitt fyrir
róttæka kennara að fá ráðningu í lausar stöður.
Eða þá að menn sýndu eigið frumkvæði í útilok-
unarstefnu eins og þeir tveir íhaldssömu prest-
ar sem á sjöunda áratugnum höfnuðu sem
skólanefndarformenn herstöðvaandstæð-
ingnum fyrrnefnda sem vildi kenna unglingum í
þeirra plássum.
Pólitískar atvinnuofsóknir voru eldri en
kalda stríðið eins og allir vita sem vilja – bæði
hjá hinu opinbera og í einkafyrirtækjum – og
þær hverfa ekki þótt deiluefni kalda stríðsins
gufi upp. En þetta margnefnda stríð gerði illt
verra, hleypti lausri einhverri blöndu af tor-
tryggni og fólsku sem fór illa í hendi ýmissa
þeirra sem fóru með vald af einhverju tagi.
Stundum var útkoman næsta spaugileg. Við
bróðir minn vorum fyrir rúmri hálfri öld farnir
að rífa kjaft á málfundum í menntaskóla – og
einum ágætum krataforingja í Keflavík fannst
það tilefni til að kvarta yfir því við verkstjóra í
bæjarvinnunni að sá hefði tekið slíka kommad-
indla í vinnu við að grafa fyrir skólpi! Verkstjór-
inn, gamall sjálfstæðisjaxl, kjaftaði þessu í okk-
ur og var nokkuð ánægður með að kratablókum
væri stríðni í þessu.
Í þessu tilviki er ekki hægt að segja: „Hinir
hefðu ekki verið betri ef þeir hefðu haft aðstöðu
til.“ Enginn getur fullyrt neitt um það. Engum
var heldur skylt að sýna af sér ofstopa í manna-
ráðningum, og þeir sem í valdaflokkunum voru
eða þeim fylgdu voru náttúrulega misjafnir;
sumir eins og skroppnir út af námskeiði hjá
McCarthy, aðrir sómamenn sem létu sér fátt
um valdníðslu finnast. En það sem helst dregur
úr meinsemdum af þessu tagi og gerði kalt stríð
sársaukaminna hér en víða annars staðar er svo
vitanlega það, að íslenskt samfélag er lítið, ná-
vígi mikið, frændgarður reistur um hvern mann
og skólabræðralög.
Menningarstríðið
Spurt er líka: Var ekki stríðsástand í menning-
unni á þessum árum? Ef til vill – en ekki endi-
lega vegna kalds stríðs. Þegar deilt var af hörku
um atómskáldskap og abstraktlist þá tókust á
kynslóðir hefðarsinna og nýjungafúsra og þess-
ar deilur gengu þvert á allt sem hét vinstri og
hægri. Að vísu reyndu sumir að finna einnig á
þessum deilum pólitískan kaldastríðsflöt. Sumir
„borgaralegir“ töldu abstraktmyndir og rím-
lausan atómkveðskap kommúníska niðurrifs-
starfsemi – og sumir „kommar“ af eldri kynslóð
töldu að sömu fyrirbæri bæru vott um borg-
aralega úrkynjun og hnignun Vesturlanda.
Hvorutveggja var út í hött.
Algeng er sú trú að á þessum árum hafi
„kommúnistar“ haft ægivald yfir bókmennt-
unum og ofsótt „borgaralega höfunda“ af mikilli
grimmd. Þetta stenst ekki.1 Vissulega var al-
gengara á þeim tíma en nú að dómar manna um
skáldskap tækju ótvíræðan lit af pólitískri sann-
færingu hvers og eins. En þetta var ekki nýtt
kaldastríðsfyrirbæri heldur afleiðing af því að
lesandi menn ætluðu bókmenntum stærra og
miðlægara hlutverk í lífi sínu en nú gerist á
skoðanadaufum tímum. Og „ofsóknir“ höfðu í
reynd mest bitnað á mönnum eins og Halldóri
Laxness: Á fjórða áratugnum beindist að hon-
um mikil pólitísk heift, bæði þeirra sem tóku
nærri sér mynd hans af „athafnaskáldum“ eins
og Pétri þríhrossi og svo túlkun hans á lífi hins
íslenska kotbónda, Bjarts í Sumarhúsum. Al-
þingi skar niður skáldalaun Halldórs, sjálfur
Sigurður Nordal kvartaði á þeim árum yfir því
að reynt væri að þegja þennan snjalla höfund í
hel. Á tímum kalda stríðsins hljóp svo enn meiri
heift í umfjöllun um bækur og höfunda. Sum-
part var það næsta eðlilegt: Halldór Laxness
hafði gert málstað Stalíns að sínum í Gerska
ævintýrinu og fleiri skrifum og hlaut að fá á
baukinn fyrir það. Gunnar Gunnarsson hafði
eftir að heimsstyrjöldin síðari hófst lagt á sig
ströng ferðalög til að lesa upp, m.a. fyrir þýska
hermenn, um leið gekk hann á fund Hitlers og
lofaði hann í dönskum blöðum rétt áður en Dan-
mörk var hernumin – það gat heldur ekki farið
hjá því að þetta rifjaðist upp þegar rifist var um
frelsi og menningu. Hitt var svo út úr hverju
korti að íslenska utanríkisráðuneytið stóð í
leynimakki við kommúnistaveiðara í banda-
ríska sendiráðinu um að gera Halldóri Laxness
lífið sem leiðast og fjárhag hans sem erfiðastan.
Menningarlífi í köldu stríði verða því miður
ekki gerð hér skil sem vert væri. En það er víst
að hvergi á yfirskriftin „ekki er allt sem sýnist“
betur við en um þau efni. Gunnar Gunnarsson
til dæmis – hann fékk á baukinn fyrir að sýna lit
með Hitler, en um leið var sá rauði menning-
arpáfi, Kristinn E. Andrésson, atkvæðamikill
aðdáandi hans og Halldór Laxness þýddi verk
hans á íslensku. Kristmann Guðmundsson var
ekki saklaust fórnarlamb ofsókna heldur greip
hann tækifæri sem kalda stríðið bauð upp á til
að kenna alþjóðlegu kommúnistasamsæri gegn
sér um þverrandi gengi sitt meðal lesenda.
Gleymum heldur ekki skáldarígnum! Steinn
Steinarr var sá maður sem grimmastur var við
Davíð Stefánsson – en þar var ekki komma-
skáld að andskotast út í borgaraskáld í Þjóðvilj-
anum heldur byltingarmaður í ljóðlist að blása
gegn hefðarvini og þjóðskáldi í Alþýðublaðinu.
Sumt af því sem gerðist á þessum árum var
reyndar furðuþarft og skemmtilegt. Sovétmenn
héldu úti menningartengslafélaginu MÍR og
sendu hingað ágæta listamenn til að bæta sína
ímynd, og innan tíðar fóru Bandaríkjamenn að
herma eftir þeim. Íslendingar fengu að heyra
bæði í sellósnillingnum rússneska Rostropo-
vitsj og djassmeistaranum Louis Armstrong,
og það skondna var að dæmdur Nató-
andstæðingur og starfsmaður MÍR um tíma,
Jón Múli Árnason, var kynnir á tónleikum
beggja.
Vinum risavelda fækkar
Halldór Laxness segir í minningargrein um
Stein Steinarr árið 1958 að hann „hafði það af
að verða á móti öllum heimsveldunum og dó
glaður“. Halldór var þá sjálfur á sömu leið. Þró-
unin varð reyndar sú að eftir því sem á kald-
astríðstímann leið fækkaði virkum vinum
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna. Víetnam-
stríðið og afskipti Bandaríkjanna af valdarán-
um í Grikklandi, Chile og víðar grófu undan
trausti á þeim. Innrásin í Tékkóslóvakíu og
margvísleg mannréttindabrot heima fyrir
skáru jafnt og þétt utan af Sovéttrúnni sem svo
rík var meðal margra vinstrisinna fyrst eftir
stríðið gegn Hitler. Æ fleiri efldust til gagnrýn-
inna efasemda um þær svarthvítu einfaldanir
sem risaveldin höfðu á lofti í viðleitni sinni til að
neyða hvern og einn til að fylgja sér að málum –
annars væri sá hinn sami að leggja hinu illa lið
(kommúnisma, heimsvaldastefnu o.s.frv.) Svo
breyttist heimurinn. En ýmislegt úr arfi kalda
stríðsins mun lengi tóra – ekki síst hjá þeim
sem andspænis meiriháttar deiluefnum hafa
þörf fyrir að „djöfulgera“ andstæðinginn, sjá
samsæri í hverju horni sér til huggunar og hafa
vald og fé til að fylgja eftir tortryggni sinni út í
bein og óbein brot á mannréttindum.
 1 Um þetta efni hef ég skrifað ítarlega grein, „Ofbeldi komm-
únista við borgaralega rithöfunda“ í Tímariti Máls og menn-
ingar, 3. hefti, 2000.
Ekki er allt sem sýnist
Morgunblaðið/Ólafur K Magnússon
Alþingi um eða uppúr 1950 Bjarni Benediktsson og Ólafur Thors, ráðherrar, hlýða á ræðu Einars Olgeirssonar. Eins og fram kemur í greininni þá segja
heiftarskammir á pólitískum vettvangi ekki nema hálfa sögu af veruleikanum. Hvað sem þeim leið var tölverður samgangur og allt að því vinskapur jafn-
vel milli pólitískra foringja þótt andstæðingar væru. Það kom jafnan sælusvipur á Einar Olgeirsson þegar hann fékk tilefni til að rifja upp fyrir sér sögur af
viðskiptum þeirra Brynjólfs Bjarnasonar við Ólaf Thors á valdatíð Nýsköpunarstjórnarinnar.
Hversu kalt var stríðið?