Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2006, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. júlí 2006
U
ndanfarið hafa verið sýndir
þættir sem bera nafnið
Taka tvö, en þar ræðir Ás-
grímur Sverrisson við ís-
lenska kvikmyndaleikstjóra.
Í haust mun svo ný þátta-
röð af svipuðu tagi hefja göngu sína, en þar
mun ég ræða við íslenska einleikara úr
klassíska geiranum. Þættirnir, sem eru tólf
talsins og eru um
klukkustund að lengd,
munu skarta nýjum
upptökum í myndveri
Sjónvarpsins og eru þættirnir því töluvert
framlag til íslensks menningarsjóðs. Upp-
tökustjóri er Jón Egill Bergþórsson.
Þeir einstaklingar sem fram koma í þátt-
unum hafa allir verið mjög áberandi í ís-
lensku tónlistarlífi og litað það töluvert.
Þetta eru Áshildur Haraldsdóttir, Bryndís
Halla Gylfadóttir, Sigrún Eðvaldsdóttir,
Einar Jóhannesson, Guðný Guðmundsdóttir,
Gunnar Kvaran, Kolbeinn Bjarnason, Edda
Erlendsdóttir, Auður Hafsteinsdóttir, Sig-
urður Ingvi Snorrason, Anna Guðný Guð-
mundsdóttir, Halldór Haraldsson og Ásdís
Valdimarsdóttir. Einnig tek ég fjöldann all-
an af stuttum viðtölum við sérfræðinga úr
ýmsum geirum tónlistarinnar; Björk Guð-
mundsdóttur, Áskel Másson, Jón Nordal,
Egil Ólafsson og marga fleiri.
Sumt í þessum frásögnum tengist sögu-
legum atburðum, þróun Sinfóníuhljóm-
sveitar Íslands, stofnun Caputhópsins og
Tríós Reykjavíkur, frumflutningi íslenskra
tónverka, o.s.frv. Því má spyrja hvort þætt-
irnir séu gild sagnfræðiheimild. Í Bandaríkj-
unum hefur lengi verið hefð fyrir því að
styðjast við munnlegar frásagnir til að
varpa ljósi á sögulega atburði, svo við fyrstu
sýn mætti ætla að þættirnir mínir væru að
einhverju leyti sagnfræðilega mikilvægir. Í
þessari grein mun ég velta því fyrir mér
hvort þeir séu það í raun og veru og einnig
hversu mikið sannleiksgildi þættir af þessari
gerð og heimildarmyndir hafi yfirleitt.
Munnlegar frásagnir
Elsta hljóðupptakan á munnlegri frásögn til
að varpa ljósi á sögulega atburði er frá ní-
unda áratug 19. aldar. Þá þróaði Jonas
Bergen upptökutækni sem byggðist á upp-
finningu Edisons og notaði hana til að taka
viðtöl við eldri meðlimi þess samfélags sem
hann bjó í. Einnig eru til allmikil söfn af
viðtölum sem nítjándu aldar sagnfræðing-
arnir Hubert Howe Bancroft og Lyman C.
Draper tóku við landnema í Bandaríkjunum,
en sagnfræðingar seinni tíma hafa töluvert
sótt í þessi viðtöl.
Flestir kollegar þeirra Drapers og Banc-
rofts tóku þessari nýju aðferð þó ekki fagn-
andi. Um þetta leyti voru þeir almennt að
reyna að gera fag sitt „vísindalegra“, ritaðar
heimildir voru taldar mikilvægari en munn-
legar heimildir, og því urðu þær síðarnefndu
smám saman að hálfgerðu olnbogabarni og
voru settar á bás blaðamennsku og áhuga-
sagnfræði. Hins vegar tóku félagsfræðingar
þessa nýja aðferð upp á arma sína eftir að
Florian Znaniecki og W.I. Thomas höfðu
sýnt fram á notagildi munnlegra frásagna
með rannsóknum sínum á pólskum bændum
í Evrópu og Bandaríkjunum. Viðtölin voru
talin gagnleg til að skilja eðli félagslegra
vandamála og þróa lausn á þeim.
Sagnfræðingar á villigötum
Það var svo blaðamaður sem hóf munnlegar
frásagnir aftur til vegs og virðingar innan
sagnfræðinnar. Þetta var forseti Ameríska
sagnfræðifélagsins (Americal Historical
Association), Allan Nevins, en hann hafði
byrjað feril sinn sem blaðamaður snemma á
síðustu öld. Nevins áleit að sagnfræðingar
væru á villigötum með því að aðskilja fag
sitt frá málefnum þjóðfélagsins; sérfræðing-
arnir væru í engum tengslum við almenning
sem botnaði hvorki upp né niður í þungum
fræðitextum, ríkulega skreyttum með neð-
anmálsgreinum. Nevins taldi að með því að
taka viðtöl við lykilpersónur sem tengdust
sögulegum atburðum væri verið að varðveita
mikilvægar heimildir um það hvernig fólk
upplifði þessa atburði. Vissulega kæmu við-
tölin ekki í staðinn fyrir eldri, viðurkenndar
rannsóknaraðferðir, en þær væru nauðsyn-
leg viðbót við þær.
Tilfinningaleg viðbrögð
Munnlegar heimildir af þessu tagi eru ekki
af þeirri gerðinni sem birtast í þáttunum
mínum. Þvert á móti er um eins hlutlausa
skrásetningu að ræða og mögulegt er, viðtöl
sem sagnfræðingar geta notfært sér í fram-
tíðinni, yfirleitt margir klukkutímar af upp-
tökum. Sagnfræðingur sem skráir munn-
legar heimildir leitar eftir sögulegum
staðreyndum, ekki tilfinningalegum við-
brögðum; það er kafað miklu dýpra í það
sem er verið að rannsaka en í venjulegu
fjölmiðlaviðtali. Eitt slíkt verkefni getur
jafnvel verið nokkur ár í vinnslu.
Eins og nærri má geta þekkjast vinnu-
brögð sagnfræðinga sem taka upp munn-
legar frásagnir varla á fjölmiðlum. Gallinn
við framleiðslu útvarps- og sjónvarpsþátta
er að yfirleitt er lítill tími til að gera þá og
gjarnan er reynt að hafa viðtalið nógu
áhugavert fyrir hlustandann eða áhorfand-
ann. Það er því ekki mikið svigrúm til að
fara virkilega vel ofan í það sem viðmæland-
inn segir frá þótt auðvitað liggi oft töluverð
rannsóknarvinna að baki mörgum þáttum og
heimildarmyndum.
Blekkingar í heimildarmyndum
Krafan um krassandi efni litar líka stundum
það sem fram kemur í heimildarmyndum,
auk þess sem slíkar myndir eru á tíðum
unnar út frá ákveðnum kenningum um
manninn eða samfélagið sem eru á skjön við
staðreyndir. Þetta kom berlega í ljós þegar
breska dagblaðið The Guardian fór að draga
fram í dagsljósið ýmislegt sem betur hefði
mátt fara við gerð heimildarmyndarinnar
The Connection. Umfjöllunin var árið 1997,
en myndin hafði verið sýnd í sjónvarpi árinu
áður og fjallaði um það hvernig eiturlyfjum
var smyglað inn í Bretland frá Kólumbíu
eftir ákveðinni leið. The Guardian gat sýnt
fram á að mikið hafði verið um sviðsetn-
ingar í myndinni, jafnvel blekkingar. Upp úr
þessu hófst fjölmiðlafár um sannleiksgildi
heimildarmynda, ekki bara The Connection,
heldur allra heimildarmynda og jafnvel sjón-
varpsfrétta. Segja má að það hafi kristallast
í fyrirsögn dagblaðsins Daily Mail árið 1999,
en hún hljóðaði svo: „Getum við trúað ein-
hverju af því sem við sjáum í sjónvarpinu?“
Michael Moore
Svipað hafði gerst í Bandaríkjunum fáeinum
árum áður vegna heimildarmyndarinnar Ro-
ger and Me, sem Michael Moore gerði árið
1989. Hún sagði frá því þegar verksmiðju
General Motors var lokað í heimabæ Moo-
res á árunum 1986 og 1987 með þeim afleið-
ingum að 30 þúsund verkamenn urðu at-
vinnulausir. Í myndinni var efnahagsstefnu
Reagan-stjórnarinnar kennt um þessar
hörmulegu afleiðingar. Það mun þó ekki
vera sannleikanum samkvæmt eins og Brian
Winston bendir á í bókinni Lies, Damn Lies
and Documentaries. Myndin var harðlega
gagnrýnd fyrir sögufalsanir og rekur Win-
ston nokkur dæmi. Ferlið sem endaði með
lokun verksmiðjunnar byrjaði t.d. árið 1978
með niðurskurði hjá fyrirtækinu, þremur ár-
um áður en Reagan varð forseti. Atriði þar
sem Reagan sást hafa afskipti af verka-
mönnunum gerðist þegar hann var forseta-
frambjóðandi, ekki forseti, og sömuleiðis
beitti Moore blekkingum þegar hann sýndi
predikara á fjöldafundi að stappa stálinu í
verkamennina eftir að verksmiðjunni var
lokað. Sá fundur átti sér stað miklu fyrr,
eða árið 1982.
Heil Hitler!
Annað dæmi um áróður í heimildarmynd er
að finna í Sigri viljans (Triumph des Willen)
eftir Leni Riefenstahl. Myndin sýnir Hitler í
goðumlíku ljósi á landsþingi Nazistaflokks-
ins árið 1934 og er dýrð Þriðja ríkisins mál-
uð sterkum litum. Segja má að Riefenstahl
hafi hitt naglann á höfuðið þegar hún sagði:
„Foringinn hefur viðurkennt mikilvægi kvik-
myndagerðar. Hvar annars staðar í heim-
inum hafa möguleikar kvikmyndarinnar til
að skrásetja og túlka atburði samtímans
verið viðurkenndir á svo forsjálan hátt? …
Það að foringinn hafi hafið kvikmyndagerð
til slíkrar virðingar ber vitni um spámann-
lega vitund hans um ónýtta möguleika þessa
listforms til að hafa áhrif á hugsanir fólks.
Maður þekkir heimildarmyndir. Stjórnvöld
hafa pantað þær og stjórnmálaflokkar beitt
þeim í eigin tilgangi. En trúin á að sönn,
máttug upplifun heillar þjóðar gæti verið
tendruð með aðferðum kvikmyndarinnar,
þessi trú varð til í Þýskalandi.“
Gargandi snilld
Rétt eins og Riefenstahl upphafði Hitler þá
eru íslenskir popptónlistarmenn hafðir upp
til skýjanna í Gargandi snilld eftir Ara Alex-
ander, sem frumsýnd var árið 2005. Myndin
fjallar um dægurtónlist á Íslandi „í þúsund
ár“ eins og tekið er fram á kápu DVD-
útgáfu myndarinnar. Fjöldi viðtala er tekinn
við íslenskt tónlistarfólk, en inn á milli er
hérlend dægurtónlist, hvert lag öðru tilfinn-
ingaríkara. Mikið er um landslagssenur,
enda má lesa þann boðskap úr myndinni að
sú gargandi snilld sem hún kennir sig við
liggi í eðli Íslendinga. Íslensk tónlist sé sér-
stök vegna landfræðilegrar legu, vegna
smæðar þjóðfélagsins, vegna hrynjandinnar
í tungumálinu, vegna náttúrunnar; einfald-
lega vegna þess að við erum íslensk.
Ég vil taka það fram að ég er mjög hrif-
inn af Gargandi snilld, mér finnst hún ein-
staklega vel gerð og áhrifamikil. Þegar
Björk Guðmundsdóttir birtist á sviði í New
York í myndinni lá við að ég tárfelldi. Hins
vegar hefði ég viljað að tekið hefði verið
fram að ástæðuna fyrir gróskunni í tónlist-
arlífinu hér, sem vissulega er ótrúleg þegar
haft er í huga hve frumstæð við vorum fyrir
rúmri öld, megi rekja til erlendra tónlistar-
manna er hingað fluttust á fyrri hluta 20.
aldarinnar. Þetta voru menn eins dr. Franz
Mixa, dr. Victor Urbancic, dr. Róbert Abra-
ham, dr. Heinz Edelstein og sjálfsagt fleiri.
Þeir höfðu ákaflega mikið að segja varðandi
vöxt íslensk tónlistarlífs og það er ekki síst
þeim að þakka að við eigum núna afbragðs
sinfóníuhljómsveit, færustu einleikara og
einsöngvara, og heimsfrægt tónlistarfólk á
borð við Sigurrós og Björk.
Slíkir einstaklingar spretta ekki fram si-
svona heldur verða þeir að sækja sér
menntun á sviði tónlistar. Jafnvel þótt dæg-
urtónlist sé ekki „akademísk“ þarf yfirleitt
lágmarks kunnáttu til að geta eitthvað spil-
að á hljóðfæri eða samið lag. Björk lærði
t.d. í Tónmenntaskólanum, sem þá hét
Barnamúsíkskólinn, en hann var einmitt
stofnaður af dr. Edelstein og lýtur nú stjórn
Stefáns, sonar hans. Ef færir tónlistarmenn
hefðu ekki sest hér að, og ef ótalmargir ís-
lenskir tónlistarnemendur hefðu ekki sótt
nám í bestu erlendu tónlistarháskólum sem
völ er á, væri sennilega ekki mikil tónlistar-
menning á Íslandi. Hvað þá gargandi snilld.
Hversu meðvitaður er almenningur?
Af þessum dæmum er ljóst að horfa þarf á
heimildarmyndir með gagnrýnu hugarfari.
Heimildarmyndir eru listaverk, ekki heil-
agur sannleikur.
Þá hlýtur sú spurning núna að vakna
hvort almenningur sé sér nægilega meðvit-
andi um vafasamt sannleiksgildi heimild-
armynda. Umræðan í Bretlandi fyrir tæpum
áratug bendir til þess að menn hafi vaknað
upp við vondan draum; að fæstum hafi áður
dottið í hug að ekki væri allt sem sýnist í
sjónvarpinu.
Sama virðist hafa verið upp á teningnum
hér á landi, t.d. má lesa eftirfarandi í Gárum
eftir Elínu Pálmadóttur í Morgunblaðinu frá
þessum tíma: „En ætli fólk átti sig almennt
á því að engu síður er hægt viljandi eða
óviljandi að hagræða sannleikanum með
myndum, kvikmyndum og heimildarmyndum
í beinum frásögnum af atburðum? Eða að
viðtöl og ummæli í fréttum eru klippt til svo
blærinn á þeim getur gerbrenglast. Áhorf-
andinn segir þó: Ég sá hann segja þetta!
Hefur komið fyrir að menn urðu aldeilis
hissa á því hvað þeir voru að segja þegar
þeir sáu eða heyrðu í sjálfum sér. Í hrað-
anum og tímaskortinum hafði meiningin far-
ið forgörðum. Þannig er einfaldlega eðli
nýju tæknimiðlanna. Þess vegna er víða tal-
að um að nútímafólk þurfi að læra að lesa úr
myndefni ekki síður en lesefni. Þjálfun í því
sé að verða eitt af því sem brýnt sé að fólk
læri strax í barnaskóla. Að túlka það sem
þeir sjá og heyra eins og það er fram borið.
Leggja ekki meiri merkingu í það. Þörf sé á
aukinni vitund almennings um meðferð
þessarar tækni til að varast hugsanlegar af-
leiðingar hennar.“
Nýlegt dæmi um það hvernig viðtal getur
verið klippt og slitið úr samhengi er auðvit-
að þegar Svanhildur Hólm Valsdóttir kom
fram í viðtalsþætti Opruh Winfrey og gerði
flesta landsmenn ævareiða fyrir að segja að
íslenskar konr væru lauslátar og að við
borðuðum helst ekkert annað en hákarla og
hrútspunga. Af öllum fjöldanum af les-
endabréfum og aðsendum greinum sem
þetta viðtal orsakaði má álykta að fæstum
hafi dottið í hug að orð Svanhildar hefðu
verið slitin úr samhengi. Var það ekki fyrr
en Svanhildur sjálf kom fram fyrir skjöldu
og lýsti því sem fram hefði farið í þættinum,
að reiðiöldurnar hjöðnuðu.
Listgerving veruleikans
Eins og áður sagði þá eru heimildarmyndir
ekki heilagur sannleikur; þeim ber að taka
með fyrirvara. Í rauninni þarf að taka þeim
á jafn gagnrýninn hátt og bókmenntaverk-
um og skáldskap í bíómyndum. Á vissan
hátt eru heimildarmyndir listgerving veru-
leikans.
Orð Nietzche um Forn-Grikki koma upp í
hugann í þessu samhengi. Í bók sinni Tilurð
tragedíunnar úr anda tónlistarinnar sagði
Nietzche að Grikkirnir hefðu litið svo á að
lífið væri í eðli sínu hræðilegt en hefðu hafn-
að bölsýninni og umbreytt lífssýn sinni með
því að listgera hana. Lífið varð ásættanlegt
með því að nálgast það í gegnum listræna
upplifun. Eru heimildarmyndir ein af að-
ferðum nútímamannsins til að gera slíkt hið
sama?
Ég veit það ekki. Ég veit bara að þætt-
irnir sem ég stjórna og verða sýndir í haust
eru mín sýn á íslenskt tónlistarlíf. Vissulega
er ekki allt gott sem hér er borið á borð fyr-
ir tónlistarunnendur, en snilldin fyrirfinnst
líka, jafnvel gargandi snilld.
 Barnouw, Erik (1974, 1983): Documentary. A History
of the Documentary Film; Bergendal, Göran (1991): New
Music in Iceland; Copleston, Frederick (1965): A History
of Modern Philosophy, Volume 7, Part II; Dunaway, Dav-
id K. and Baum, Willa K., eds (1996): Oral History. An
Interdisciplinary Anthology; Nietzsche, Friedrich (1956):
The Birth of Tragedy and The Genealogy of Morals; Win-
ston, Brian (2000): Lies, Damn Lies and Documentaries.
Tíu fingur upp til Guðs?
Gargandi snilld „Ég vil taka það fram að ég er mjög hrifinn af Gargandi snilld, mér finnst hún ein-
staklega vel gerð og áhrifamikil. Þegar Björk Guðmundsdóttir birtist á sviði í New York í myndinni,
lá við að ég tárfelldi.“
Er eitthvað að marka heimildarmyndir?
Hvað með viðtöl við listamenn? Greinarhöf-
undur vinnur nú að gerð sjónvarpsþátta um
íslenska einleikara sem sýndir verða í Rík-
issjónvarpinu í haust. Af því tilefni veltir
hann fyrir sér heimildagildi slíkra þátta og
skoðar meðal annars mynd Ara Alexanders
Gargandi snilld, Roger and Me eftir Michael
Moore og Sigur viljans eftir Leni Riefenstahl.
Eftir Jónas Sen
sen@mbl.is
Höfundur er tónlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu.