Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2006, Blaðsíða 9

ting
nry Agueldo, ljósmyndari El Colombiano í Kólumbíu, fyr-
dd Heisler, ljósmyndari Rocky Mountain News, myndaði
ames Cathey er tekin úr flugvél á flugvellinum í Reno.
örku hlaut þriðju verðlaun í flokknum Fólk í fréttum fyrir
anum í Balakot í Kasmír.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 1. júlí 2006 | 9
Í
síðari Samúelsbók segir svo frá
Absalon, syni Davíðs konungs: „Í
öllum Ísrael var enginn maður eins
fríður og Absalon, og fór mikið orð
af því. Frá hvirfli til ilja voru eng-
in lýti á honum.“ Absalon var vin-
sæll og kjarkmikill höfðingi. Þegar Tamar
systir hans hafði verið svívirt af Amnon
hálfbróður þeirra lét Absalon menn sína
drepa hann í viðurvist
annarra hálfbræðra
sinna. Í kjölfarið var
hann dæmdur til
þriggja ára útlegðar og
þótt hann og Davíð konungur næðu sáttum
um síðir voru þær meiri í orði en á borði.
Absalon girntist ríki föður síns og fór svo að
hann náði Jerúsalem á sitt vald. En þegar
her Absalons kom að Efraímskógi gerðu
menn Davíðs gagnárás og fóru með sigur af
hólmi. Davíð hafði beðið þá að hlífa syni sín-
um, en þeir fylgdu ekki fyrirmælum hans.
Þegar Davíð fregnaði lát Absalons varð hon-
um mjög bilt. Viðbrögðum hans er lýst á
þessa leið: „Gekk hann upp í þaksalinn uppi
yfir hliðinu og grét. Og er hann gekk, mælti
hann svo: „Sonur minn Absalon, sonur minn,
sonur minn Absalon! Ó, að ég hefði dáið í
þinn stað, Absalon, sonur minn!““
Þessi örvæntingarfullu orð Davíðs kon-
ungs urðu fjölda tónskálda innblástur til
tónsmíða á endurreisnartímanum og eru
raunar enn í dag. Á efnisskrá Carminu í
Skálholti í dag er að finna fjögur slík verk
og eru a.m.k. þrjú þeirra samin af ákveðnu
tilefni, þegar konungar endurreisnartímans
misstu syni sína fyrir aldur fram. Talið er
að flæmska tónskáldið Pierre de la Rue hafi
samið Absalon, fili mi eftir andlát Filippusar
„hins fagra“ Kastilíukonungs (1478–1506),
sem var föður sínum, rómverska keisaranum
Maximilían I (1459–1519) mikill harmdauði.
Pierre de la Rue var söngvari og tónskáld
við kapellu Habsborgarhirðarinnar og því í
þjónustu þeirra feðga Maximilíans og Filipp-
usar. Eftir lát Filippusar þjónaði hann ekkju
hans, Juönu, sem var dóttir Ferdínands og
Ísabellu af Spáni. Englendingarnir Thomas
Tomkins og Thomas Weelkes eru hins vegar
sagðir hafa samið harmljóð sín til minningar
um Hinrik, krónprins Englands, sem lést í
nóvember 1612. Þessi átján ára gamli sonur
Bretakonungs og Önnu Danaprinsessu var
samkvæmt öllum heimildum afburðagreind-
ur og hæfileikaríkur. Mikill fjöldi ljóða og
tónverka var saminn í minningu hans, meðal
þeirra a.m.k. sex tónsmíðar við harmljóð
Davíðs úr Samúelsbók.
Thomas Weelkes og Thomas Tomkins eru
yngstu tónskáldin á efnisskránni. Weelkes
var vart skriðinn yfir tvítugt þegar fyrsta
madrígalasafn hans birtist á prenti, og
madrígalabækur hans þrjár (1597, 1598 og
1600) eru meðal hápunkta breskar madrí-
galagerðar. En eftir að Weelkes tók við
starfi organista við dómkirkjuna í Chiches-
ter fór allt á verri veg: Hann var ákærður
fyrir ölvun á almannafæri 1613 og var ávítt-
ur opinberlega af biskupnum þremur árum
síðar. Þegar hann lést, tæplega fimmtugur,
skildi hann fátt eftir sig nema skuldahala við
hinar ýmsu knæpur Lundúnaborgar. Snilli-
gáfa hans kemur óvíða jafngreinilega fram
og í When David Heard That Absalon Was
Slain, sem er nokkurs konar trúarlegur
madrígali. Sorgin brýst fram í ólgandi
ómstríðum og raddirnar fléttast hver um
aðra, líkt og söngvararnir keppist um að fá
útrás fyrir harm sinn. Hið sama má segja
um verk Thomasar Tomkins, sem samið er
við sama texta. Tomkins var ein síðasta eft-
irlegukind madrígalatónskáldanna og samdi
í hinum „gamla“ stíl langt fram á 17. öld.
Hann var meðlimur konungskapellunnar,
Chapel Royal, árið 1612 og hefur verk hans
því kannski hljómað við einhvers konar op-
inbera athöfn við lát Hinriks Bretaprins.
Meistari tónanna
Josquin des Prez var mesta tónskáld sinnar
tíðar og þykir enn bera af öðrum tón-
skáldum endurreisnartímans fyrir hug-
myndaauðgi sína og tæknilega yfirburði.
Marteinn Lúter lét þau orð falla að hann
væri „meistari tónanna. Tónarnir verða að
lúta vilja hans, en önnur tónskáld eru þræl-
ar þeirra.“ Eitthvað af þessari snilld má
heyra í harmljóði hans við 130. Davíðssálm,
De profundis. Ekki svo að skilja að Josquin
reyni á söngvarana með flóknum rytmum
eða nótnarunum, því hér er einfaldleikinn
allsráðandi. Oft kallast raddirnar á tvær og
tvær, sem gerir hápunktana þar sem allar
raddirnar koma saman enn áhrifameiri. Tón-
bilin eru fremur fábrotin, líkt og við séum
stödd í miðju djúpinu. Það er ekki fyrr en
undir lok verksins að tónlistin fær á sig ann-
an blæ og vonin um náð Drottins tekur að
skína í gegn.
Í hinum ört stækkandi heimi nótnaútgáf-
unnar á fyrri hluta sextándu aldar naut ekk-
ert tónskáld jafnmikilla vinsælda og Jos-
quin. Eftir lát hans varð hann eins konar
goðsögn og tónlist hans jafnvel enn vinsælli
en meðan hans naut við. Þýski nótna-
forleggjarinn Georg Forster komst svo að
orði árið 1540: „Josquin samdi fleiri mót-
ettur eftir dauða sinn en meðan hann lifði.“
Það virðist hafa verið ein leið óprúttinna út-
gefenda til að tryggja verkum sínum met-
sölu að eigna þau meistara Josquin. Honum
eru eignuð a.m.k. 315 verk í handritum og
nótnabókum frá 15. og 16. öld, en af þeim
eru hvorki fleiri né færri en 136 talin vera
eftir aðra. Mótettan Absalon, fili mi var
eignuð Josquin í nótnahefti frá 1540, tæpum
tveimur áratugum eftir lát hans. Árið 1989
færði hollenski tónvísindamaðurinn Jaap van
Benthem gild rök fyrir því að verkið væri
sennilega eftir Pierre de la Rue. Líklega
verður þó aldrei hægt að skera úr um það
með fullri vissu hver höfundurinn var.
Harmur hins syrgjandi föður er túlkaður
fullkomlega í fjórum söngröddum sem hverf-
ast hver um aðra, og ekki síður í djúprödd-
uðu niðurlaginu sem í upphaflega nótna-
prentinu fer alla leið niður á kontra-B og er
líklega dæmi um það sem nefnt var „augna-
músík.“ Þar var átt við hluti sem sáust í
nótunum en heyrðust ekki endilega í tónlist-
inni sjálfri, voru m.ö.o. fyrst og fremst skila-
boð frá tónskáldi til flytjenda.
Tregasöngvar hirðskálda
Niðurlendingurinn Nicolas Gombert er
sagður hafa verið nemandi Josquins og
samdi m.a. áhrifaríkt harmljóð við lát meist-
arans. Hann var um árabil mikils metinn
söngvari í kapellu Karls V. keisara, en fræg-
ur varð hann að endemum þegar hann var
fundinn sekur um að hafa misnotað kór-
dreng og var dæmdur til að vera galeiðu-
þræll í hegningarskyni. Átta radda mótettan
Lugebat David Absalon er eignuð Josquin í
óáreiðanlegri heimild frá 1564, en Gombert
þykir líklegri höfundur. Verkið er svokallað
„contrafactum“, þ.e. tvær sjálfstæðar eldri
tónsmíðar hafa verið „endurunnar“ og nýr
texti felldur að þeim. Þegar maður stendur
frammi fyrir slíku meistaraverki sem Luge-
bat David Absalon óneitanlega
er, fyllist maður furðu yfir því
að verkið skuli upphaflega
hvorki hafa verið hugsað sem
ein heild, né tónlistin samin við
þennan texta. Tónlist Gomberts
skiptist nokkuð í tvennt. Annars
vegar er þykkur og hljómmikill
átta radda kontrapunktur, þar
sem raddirnar eru allar sjálf-
stæðar og hverfast hver um
aðra. Þeir þættir textans þar
sem Davíð talar í beinni ræðu
mynda áhrifamikla andstæðu.
Þá skiptir Gombert hópnum í
tvo kóra, fjóra á móti fjórum,
sem kallast á með innilegum
hendingum sem minna á ein-
faldari veraldlega tónlist 16. ald-
arinnar.
Tomás Luis da Victoria er
óumdeilanlega mesta end-
urreisnartónskáld Spánverja.
Eftir að hafa eytt tveimur ára-
tugum sem söngvari og tónskáld
í Rómarborg sneri hann aftur til
Spánar 1587 sem sérlegt hirð-
tónskáld Maríu, systur Filippus-
ar Spánarkonungs, en bæði voru
þau börn Karls V. keisara,
vinnuveitanda Gomberts. Kon-
ungsættir endurreisnarinnar
tengdust flóknum böndum og
hið sama má segja um tón-
skáldin sem voru í þjónustu
þeirra. Frægasta verk Victoria
er Sálumessa hans frá 1605,
samin við andlát Maríu Spán-
arprinsessu. Verkið er dökkt og tjáningin
persónuleg, eins og heyra má í útfararmót-
ettunni Versa est in luctum. Hún er samin
fyrir sex sjálfstæðar raddir, sem hreyfast
allar fremur hægt, þannig að hljómaskiptin
hafa á sér voldugan og tignarlegan blæ.
Áhrifin eru einstök þegar háspenntar hend-
ingar söngvaranna breytast í örvænting-
arfull hróp. Tónsetning orðanna „dagar mín-
ir eru einskis nýtir“ er eitt harmþrungnasta
ákall sem fest hefur verið á blað.
Harmljóð kaþólikkans
Sextánda öldin var umbrotaskeið í trúmálum
jafnt á Bretlandseyjum sem annars staðar í
Evrópu. Á valdatíma Elísabetar I. voru hörð
viðurlög við því ef upp komst um messuhald
að kaþólskum sið. Slíkt gat varðað áralangri
fangelsisvist, útlegð eða jafnvel dauða.
Helstu tónskáld Elísabetartímans voru kaþ-
ólikkarnir Thomas Tallis og William Byrd,
og er talið að flest verka þeirra við latneska
texta, þ. á m. Infelix ego þess síðarnefnda,
séu samin til flutnings við leynilegar messu-
gjörðir kaþólikka. Textar sem tjá áhyggjur,
kvíða og ofsóknir virðast hafa verið báðum
sérlega hugleiknir og virðast þeir þannig
hafa fengið útrás fyrir hugrenningar sem
tengdust vandasamri stöðu þeirra sem kaþ-
ólikka í þjónustu Elísabetar drottningar.
Í Infelix ego tónsetur Byrd ljóð ítalska
svartmunksins Girolamo Savonarola, sem
leiddi byltingu Flórensbúa gegn spilltri Me-
dici-ættinni árið 1494 og var við völd þar í
fjögur ár. Að lokum fór þó svo að Savon-
arola var hengdur og lík hans brennt á báli
á torginu fyrir framan stjórnarhöllina Pa-
lazzo Vecchio. Sagt er að Savonarola hafi ort
hugleiðinguna um 51. Davíðssálm meðan
hann beið aftökunnar í klefa sínum. Tónsmíð
Byrds skiptist í þrjá hluta og er sérlega
dramatísk og tjáningarrík. Í upphafi textans
er skáldið í fullkomnu reiðileysi og spyr með
örvæntingu hvert hægt sé að snúa sér. Þeg-
ar líður á verkið kemst Savonarola að þeirri
niðurstöðu að ekkert geti komið sér til
bjargar nema guðleg miskunn. Þá er eins og
birti til í tónlistinni og sópranhendingarnar
fara upp í hæstu hæðir, líkt og þær séu að
teygja sig til himins. Lokaákallið, þar sem
skáldið hrópar á miskunn í hinsta sinn („mi-
sericordiam tuam“) er einstakur endir á
einu viðamesta einþáttungsverki sem Byrd
samdi.
Oft er sagt að endurreisnartónskáldin hafi
samið bestu tónverk sín við harmræna texta.
Í það minnsta varð sagan af Absalon og
dauða hans kveikjan að ótal meistaraverkum
sem enn þykja með því stórfenglegasta sem
varðveist hefur frá endurreisnartímanum.
Syrgjandi faðirinn grætur, hvíslar, biður,
hrópar – allt í haganlega samsettum tónavef
fornra meistara sem vakna til lífs í Skálholti
klukkan 15 í dag.
Absalon, sonur minn!
Í dag flytur Kammerkórinn Carmina efnis-
skrá í Skálholtskirkju með verkum sem
tengjast frásögn Biblíunnar af Davíð konungi
og Absalon syni hans. Tónverkin eru eftir
endurreisnarmeistara á borð við Josquin,
Byrd og Victoria og flest eru nú flutt á Ís-
landi í fyrsta sinn.
Eftir Árna Heimi
Ingólfsson
arniheimir@lhi.is
Absalon Í Síðari Samúelsbók segir svo frá Absalon, syni Davíðs
konungs: „Í öllum Ísrael var enginn maður eins fríður og Absa-
lon, og fór mikið orð af því. Frá hvirfli til ilja voru engin lýti á
honum.“ Myndin er eftir Chagall.
Höfundur er dósent í tónlistarfræði við Listaháskóla Ís-
lands og listrænn stjórnandi Kammerkórsins Carminu.