Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.2006, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 2006 3
Nils-Gustav Hahl var einnigmikilvægur hlekkur í Ar-tek-teyminu, þar semhann var fróður um sam-
tímamyndlist og hönnun og hafði góð
sambönd í enskumælandi löndum.
Þau sambönd komu Aalto til góða
þegar Bretar hófu að kaupa húsgögn
hans í stórum stíl upp úr miðjum
fjórða áratugnum. Það var því mikið
áfall fyrir Aalto og Artek þegar Hahl
féll í stríðinu við Sovétmenn árið
1941.
Síðan má ekki vanmeta þátt Maire
Gullichsen í velgengni Artek. Sem
vellauðug ung kona hafði hún kynnst
menningarlífinu í París. Þegar hún
sneri heim, uppfull af góðum áform-
um, hreifst hún af persónuleika og
hugmyndum Aalto-hjónanna og gerð-
ist helsti bakhjarl þeirra. Taldi hún
mann sinn, iðnjöfurinn Harry Gull-
ichsen, á að fá Aalto til að hanna inn-
réttingar í pappírsverksmiðjur sem
hann átti víða um Finnland. Verk-
efnin fyrir Ahlström-samsteypu Gull-
ichsens voru síðan kjölfestan bæði í
arkitektúr Aaltos og hönnun þeirra
hjóna á fjórða áratugnum, þegar Ar-
tek varð að veruleika.
Artek varð þegar í stað umboðs-
aðili fyrir alla hönnun Aaltos frá upp-
hafi, allt frá húsgögnum og niður í
hurðarhúna og öskubakka, og það
sem vantaði upp á hana, t.a.m. áklæði
og sérhæfða fylgihluti, pantaði Artek
hjá öðrum finnskum hönnuðum og
setti í framleiðslu. Þar á meðal voru
Bertel Gardberg, Marita Lybeck,
Antti og Vuokku Nurmesniemi, Timo
Sarpaneva, Pirkko Stenros og fleiri
hönnuðir sem síðar áttu eftir að gera
garðinn frægan.
Nú þegar hönnun Aaltos er talin
finnskari en allt sem finnskt er, er
merkilegt til þess að hugsa hve lang-
ur tími leið áður en honum tókst að
ávinna sér varanlega hylli landa
sinna, einkum og sér í lagi Hels-
inkibúa. Í höfuðborginni fór lengi vel
það orð af arkitektúr Aaltos að hann
væri helst til róttækur. Ef horft er
framhjá innréttingum Aaltos í Savoy
veitingahúsinu frá1936–37, sem hann
gerði að undirlagi Maire Gullichsen
var það ekki fyrr en um 1950 sem
hann var fenginn til að hanna bygg-
ingu í Helsinki. Þá voru hátt í tveir
áratugir liðnir frá því Aalto hannaði
þær byggingar sem telja verður perl-
urnar á fyrra helmingi starfsævi
hans, Berklahælið í Paimio (1929–33)
og bókasafnið í Viipuri (1933–35).
Hins vegar mæltust þessar bygg-
ingar og innréttingar þeirra mun bet-
ur fyrir meðal umflakkandi útlend-
inga, ekki síst Svisslendinga, Frakka
og Bandaríkjamanna. Á tímabili hafði
Aalto raunar á orði, kannski meira í
gamni en alvöru, að best væri fyrir
hann að gera að einkunnarorðum sín-
um máltækið fornkveðna: Enginn er
spámaður í eigin föðurlandi.
Húsgögn Aaltos vöktu mikla at-
hygli á Mílanó þríæringnum 1933 og
húsgagnasýningu í Lundúnum sem
haldin var sama ár. Breskur aðdáandi
Aaltos, gagnrýnandinn P. Morton
Shand, stofnaði þegar í stað fyrirtæki
sem sá um dreifingu á húsgögnum
hans í Bretlandi næstu árin. Aftur
hrifust menn af húsgögnum Aaltos á
Parísarsýningunni 1937 og heimssýn-
ingunni í París 1939, og sú hrifning
skilaði sér í stóraukinni sölu hjá Ar-
tek. Í lok fjórða áratugarins mátti
finna húsgögn frá Artek í tólf Evr-
ópulöndum, í Norður-og Suður-
Ameríku, Suður-Afríku, Ástralíu og
Indlandi.
X-fætur og Y-fætur
Takmarkaður áhugi Finna sjálfra á
Aalto varð óbeint til að breyta ásýnd
Artek, gera það alþjóðlegra. Þess
njótum við enn þann dag í dag. Á
ferðum sínum erlendis sönkuðu
Aalto-hjónin að sér nýjum hug-
myndum og hlutum sem síðan gengu
í endurnýjun lífdaganna eftir að Ar-
tek-teymið var búið að fara um þá
höndum. Til dæmis er sebramynstur
á leðurklæddum Artek-stólum frá
miðjum fjórða áratugnum upp-
runalega komið frá Sviss, þökk sé
vökulu auga Aino Aalto, auk þess sem
hún var iðin við að gauka alls konar
litríkum afrískum textílum og ker-
amík að hönnuðum fyrirtækisins.
Sjálfur flutti Aalto inn bæði hús-
gögn og fylgihluti eftir erlenda hönn-
uði sem hann hafði velþóknun á og
notaði óspart með eigin húsgögnum
og innréttingum, til dæmis lampa eft-
ir Poul Henningsen og stálstóla eftir
Marcel Breuer. Eftir sem áður var
helsta útflutningsvara Artek-
verslunarinnar birkistólar og kollar
Aaltos sjálfs, ásamt dúklögðum ljós-
um viðarborðum hans, en kveikjan að
þeim síðarnefndu eru skrifborðin sem
landmælingamaðurinn, faðir Aaltos,
notaði á skrifstofu sinni.
Eftirstríðsárin voru tími enn frek-
ari velgengni og alþjóðavæðingar Ar-
tek-fyrirtækisins. Aalto var fenginn
til að teikna byggingar í Bandaríkj-
unum, Þýskalandi, Frakklandi, Sví-
þjóð og Danmörku, og þær kölluðu
aftur á nýjar tegundir húsgagna og
ljósabúnaðar. Í því sambandi hefur
mönnum iðulega yfirsést mikilvægi
hönnuðarins Maiju Heikinheimo
(1908–1963) á teiknistofu Artek, en
lengi vel sá hún um að breyta skissum
Aaltos í vinnuteikningar sem hægt
var að framleiða eftir.
Á sjötta áratugnum setti Artek á
markað fyrstu húsgögn Aaltos með
svokölluðum X-fótum og Y-fótum.
Þau mörkuðu tímamót í þróun form-
beygðra viðarhúsgagna, því þar var
sama tréð beygt í tvær áttir sam-
tímis. Hönnuðir alls staðar að komu
til Finnlands til að kynna sér starf-
semi Artek og hönnun Aaltos, og
sumir þeirra ílentust þar og unnu fyr-
ir Artek um árabil. Árið 1950 stofnaði
Maire Gullichsen Gallerí Artek og hóf
að kynna fyrir Finnum myndlist eftir
helstu frumkvöðla módernismans,
Léger, Calder, Matisse, Picasso og
fleiri, en margir þeirra voru persónu-
legir vinir hennar.
Það er nokkur kaldhæðni að um
það leyti sem rykti Artek-fyrirtæk-
isins reis hæst á alþjóðavettvangi, fór
að halla undan fæti í rekstri þess.
Aino Aalto lést árið 1949, en hún hafði
haldið utan um rekstur fyrirtækisins
og haft mikil áhrif á listræna stefnu-
mörkun. Eftirmenn hennar höfðu
hvorki til að bera sama viðskiptavit
né sömu listrænu sannfæringu og
hún. Alvar Aalto var í sárum fyrst í
stað, en síðan fjarverandi og á kafi í
erlendum verkefnum. Á útihallandi
sjötta áratugnum og fram á sjöunda
áratuginn var rekstur Artek reglu-
lega í járnum, bæði vegna innanhúss-
vanda og erlendrar samkeppni.
Artek í endurnýjun
Nokkur endurnýjun átti sér stað hjá
Artek upp úr 1976, sem var dánarár
Aaltos, þegar aðalhönnuður fyrirtæk-
isins, Ben af Schultén, var ráðinn list-
rænn framkvæmdastjóri. Hann hófst
handa við að vekja áhuga ungu kyn-
slóðarinnar bæði á Aalto og Artek,
ekki síst með því að fá til liðs við fyr-
irtækið yngri hönnuði á borð við Vesu
Damski, Britu Flander, Juha Leiv-
iskä og Jörn Utzon, auk þess sem
hann teiknaði sjálfur húsgögn fyrir
Artek.
Þessi uppsveifla varaði ekki lengi,
því við upplausn Sovétríkjanna kom
mikið bakslag í efnahagsþróunina í
Finnlandi, og bitnaði það ekki síst á
byggingariðnaðinum. Arkitektum og
hönnuðum var sagt upp í stórum stíl
og mörg þekkt fyrirtæki urðu gjald-
þrota; þekktast þeirra var sennilega
Muurame-samsteypan.
Artek var næstum farið sömu leið,
en árið 1991 keypti og endur-
skipulagði sænska fjárfestingarfyr-
irtækið Proventus þetta flaggskip
finnskrar hönnunar. Þótti mörgum
Finnum þungbær tilhugsun að fornir
fjendur, Svíar, skyldu hafa eignast
réttinn til að framleiða þekktustu
húsgögn og fylgihluti finnskra hönn-
uða.
En nýjum eigendum tókst að rétta
við rekstur Artek með miklu útflutn-
ingsátaki og er nú svo komið að þriðj-
ungur framleiðslunnar fer á erlenda
markaði. Að öðru leyti fóru Svíarnir
varlega í sakirnar; ekki var bryddað
upp á mörgum nýjungum heldur
reynt að halda í horfinu.
Undanfarin þrjú ár hafa verið teikn
á lofti um verulegar stefnubreytingar
og nýjungar hjá Artek. Árið 2004 var
breski hönnuðurinn Tom Dixon gerð-
ur að listrænum framkvæmdastjóra
fyrirtækisins, en þrátt fyrir ungan
aldur á hann að baki fjölbreyttan
hönnunarferil, auk þess sem hann rak
um tíma hönnunardeild Habitat-
samsteypunnar í Bretlandi. Í fyrra
var síðan ráðinn fyrsti fram-
kvæmdastjóri Arteks í fimmtán ár,
og varð fyrir valinu kjarnakonan
Mirkku Kullberg, sem þykir snill-
ingur í að rífa upp og drífa áfram fyr-
irtæki á gömlum merg.
Í tilefni af sjötíu ára afmæli Artek
kynntu þau Dixon og Kullberg við-
horf sín og áform, og áréttuðu bæði
að þau myndu standa vörð um þá arf-
leifð sem Artek er fulltrúi fyrir, um
leið og þau vildu nota þessa arfleifð
sem stökkpall til framtíðar. Í máli
þeirra kom fram að í Aalto – línunni
einni væru u.þ.b. 50 ítem, og upplagt
að reyna á það hvort ekki mætti finna
á þeim nýja fleti.
Upp á síðkastið, og sérstaklega í
tengslum við afmælisárið, hefur Ar-
tek verið að kynna nýjar útgáfur af
húsgögnum Aaltos. Nýnæmið er að-
allega fólgið í „poppuðum“ litum og
tilraunum með óhefðbundin áklæði.
Þannig hafa menn rekið upp stór
augu við að sjá hinn sígilda Paimio-
armstól Aaltos í skærbláum lit, sömu-
leiðis kollana hans í appelsínugulum
litatónum. Síðan hafa komið á mark-
að bæði armstólar og kollar Aaltos
sem bólstraðir hafa verið með lamba-
gærum. Vísast verður hægt að fá
þessar „poppuðu“ útgáfur af hús-
gögnum Aaltos innan tíðar hjá Epal,
umboðsaðila Artek hér á landi.
Til eru þeir sem hneykslast hafa á
þessari „afbökun“ á hönnun Aaltos. Á
móti hafa þau Dixon og Kullberg bent
á umburðalyndi Aaltos gagnvart
þeim sem vildu laga húsgögn hans að
eigin þörfum. Til að mynda segir
hann á einum stað í blaðagrein:
„Hönnuður lýkur aldrei við að búa til
hlut; það gerir sá sem hefur hann til
afnota.“
Artek og Aalto
Höfundur er listfræðingur.
Nýnæmi Upp á síðkastið, og sérstaklega í tengslum við afmælisárið, hefur Artek verið að kynna nýjar útgáfur af
húsgögnum Aaltos. Nýnæmið er aðallega fólgið í „poppuðum“ litum og tilraunum með óhefðbundin áklæði.
» Það er nokkur kald-
hæðni að um það
leyti sem rykti Artek-
fyrirtækisins reis hæst
á alþjóðavettvangi, fór
að halla undan fæti í
rekstri þess.
á tilbo›i í Bóksölu stúdenta
Bókmenntasagan
20% afsláttur í október
Í tilefni af útkomu 4. og 5. bindis Íslenskrar bókmenntasögu bjó›um vi› nú
20% afslátt af heildarútgáfunni og 15% afslátt af einstökum bindum.
Tilbo›i› gildir út októbermánu›.
Kynntu flér úrvali› og ver›i› á www.boksala.is e›a komdu í verslunina.
Stúdentaheimilinu v/Hringbraut - sími: 5 700 777 - www.boksala.is