Morgunblaðið - 02.03.2006, Blaðsíða 16

16 FIMMTUDAGUR 2. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
ÚR VERINU
Lagastofnun
Málstofa
Föstudaginn 3. mars kl. 12:15 Lögberg, stofa 101
Ragnheiður Bragadóttir
prófessor við lagadeild HÍ
Fundarstjóri Brynhildur G. Flóvenz
lektor við lagadeild HÍ
Allir velkomnir Nánari upplýsingar á
www.lagastofnun.hi.is og
www.lagadeild.hi.is
Kynferðisbrot
Frumvarp til laga um breyting á almennum hegningarlögum.
VELFERÐ þorsksins er Jónasi
Bjarnasyni efnaverkaverkfræðingi
afar hugleikin. Hann er búinn að
grúska í þeim málum í fimm ár og
hefur lesið hundr-
uð greina um þró-
un þorskstofna
við Norður-
Atlantshafið og
krufið þær til
mergjar. Hann
telur að þorsk-
stofninn við Ís-
land sé í hættu
vegna erfðabreyt-
inga sem stafa af
langvarandi stærðarvali í veiðum, að-
allega á smáfiskastigi. „Ég byrjaði á
stöðunni í Kanada og kynnti mér
hvað þar hafði gerzt en þar er að
finna uppsprettu bæði góðs og ills,“
segir Jónas.
„Hrun þorskstofnsins við Kanada
var alveg skelfilegt. Stærsti þorsk-
stofn á jörðinni, sem hafi um skeið
gefið af sér um 700.000 tonn á ári,
varð að engu. Þarna höfðu verið
stundaðar veiðar í aldaraðir. Þarna
voru Frakkar, Baskar, Spánverjar og
Portúgalir. Allar þessar þjóðir veiddu
með krókum í 200 til 300 ár á Mikla-
banka og víðar; ekki verður séð að
skemmdir hafi orðið á þorskstofn-
unum alveg fram yfir miðja síðustu
öld. 1992 var þorskurinn hruninn og
veiðibann sett á, en það stendur enn.
Eftir áralanga ofveiði, eða öllu heldur
rangveiði, hefur hann ekki enn náð
sér á strik síðan, þrátt fyrir nær al-
gjöra friðun. Það er enginn vafi að
það voru botnvörpuveiðar sem fóru
með þorskinn. Á árum fyrir hrunið
leit fiskurinn mjög illa út. Hann var
mun smærri en hann átti að sér að
vera miðað við aldur og hann var
mjósleginn. Það voru margir sem
trúðu því að hann væri svona mjós-
leginn vegna þess að of mikið væri af
fiski og miðin væru ofsetin. Þessum
hugmyndum eða svipuðum hefur ver-
ið varpað fram hér heima að þegar
fiskur er lélegur verði að „grisja“.
Slíkt er algjör firra. Þótt lélegur fisk-
ur megi missa sig er vandasamt að
skilja hann frá öðrum, sem á að verða
foreldri til framtíðar, geta af sér ný-
liða.
Skýringarnar standast ekki
Kanadamenn hafa farið ofan í
saumana á því hvernig stendur á því
þorskurinn nær sér ekki á strik og
hefur sjávarútvegsnefnd kanadíska
þingsins verið með einskonar yf-
irheyrslur í því skyni í haust sl. og
vetur. Hún fór til Nýfundnalands og
Labrador og kallaði til sín fjölda
manna, hagsmunaaðila, menn úr
stjórnkerfinu, vísindamenn og sjó-
menn. Ég hef rýnt í niðurstöðurnar
úr þessum yfirheyrslum, einkum það
sem vísindamennirnir sögðu. Þeir
voru fjórir. Einn þeirra er Blackwell,
sem tók á sig fulla ábyrgð á hruninu
að því er hann kom að málum, en
hann er prófessor við Memory Uni-
versity í St. John’s á Nýfundnalandi,
en hinir voru Hutchins, sem hefur
rannsakað þorsk við Kanada í meira
en 20 ár, Ransom A. Myers og
deYoung, allir prófessorar við Dal-
housie-háskólann í Halifax. Þeir voru
allir sammála um að þorskurinn væri
orðinn erfðabreyttur. Þeir orðuðu
það að vísu með mismunandi hætti,
en það fór ekkert á milli mála. Þorsk-
urinn sjálfur hefur breyst og brugð-
ist. Menn hafa smám saman verið að
breyta honum. Eftir því sem ég rýndi
meira í þetta þóttist ég sjá það að þær
skýringar, sem hafa verið gefnar hér-
lendis á því að þorskurinn á Íslands-
miðum gæfi ekki meira af sér en raun
ber vitni, skýringarnar stóðust ekki
nema að litlum hluta. Það eru einar
fimm meginástæður fyrir því að
þorskurinn er eins og hann er nú.
Sérfræðingar á Hafró hafa aðeins
rætt um stærð hrygningarstofns
hverju sinni, sem máli skipti. Það er
bara ein af fimm skýringum.
Margir stofnar
Hér við land er notuð svokölluð
aflaregla, sem miðar að því að ekki sé
tekið meira en 25% úr veiðistofninum
ár hvert. Núna er leyfilegur afli tæp
200.000 tonn. Það er miklu minna en
menn höfðu ætlað sér, enda töldu
menn sig vera að byggja stofninn
upp; útlitið nú er slæmt þegar litið er
ralltalna og til nýliðunar. Hafrann-
sóknastofnun hefur gefið út upplýs-
ingar um veiðihorfur og tillögur um
veiði, en þar er ekki talað um erfða-
breytingar. Ein af fimm meg-
inástæðum fyrir skorti á nýliðun og á
góðum fiski, eða uppbyggingu á góð-
um stofni, er tilvist undirstofna. Við
Ísland er ekki einn þorskstofn, heldur
margir. Það hefur þegar verið sannað
að tveir þeirra hrygna við Suðurland.
Annars vegar fiskur á Kantinum svo-
kallaða út af Mýrdalnum og hins veg-
ar á Loftsstaðahrauni, úti fyrir Gaul-
verjabænum. Þetta hafa verið meðal
stærstu hrygningarsvæða landsins.
Það kom síðan í ljós með merkingum
að fiskur sem var merktur á Kant-
inum á hrygningartíma var síðan
veiddur fyrir austan, langt fyrir utan
Stöðvarfjörð. Hinn fór í vestur og
veiddist síðan í Grindavíkursjó. Þótt
lítill munur hafi verið á milli hrygn-
ingarstöðvanna, leituðu fiskarnir
engu að síður í sitt hvora áttina. Þetta
er fyrsta stóra erfðafræðilega vísi-
bendingin. Það eru augljóslega marg-
ir undirstofnar við landið. Það er vit-
að að þorskur hrygnir undir
Grænuhlíðinni í Djúpinu og á syðri
fjörðunum, þorskur hrygnir inni í
Húnaflóa, Breiðafirði, í Faxaflóa og
svo framvegis. Þarna er að öllum lík-
indum um mismunandi undirstofna
að ræða, þótt það hafi enn ekki verið
sannað. Hafnar hafa verið erfðarann-
sóknir á vegum Hafrannsóknastofn-
unar og mun þetta væntanlega koma
betur og betur í ljós á næstu árum.
Stóru hrygningarnar hér áður fyrr
voru fyrir suðvestan, en smám saman
hefur dregið úr þýðingu þeirra. Fisk-
urinn þaðan dreifðist síðan sem lirfur
og seiði með straumum norður fyrir
land og svo gekk hann til baka til
hrygningar þegar hann varð kyn-
þroska. Síðan fór að bera á hrygn-
ingum víða við landið. Það geta verið
undirstofnar, sem lítið hefur borið á
fyrr en á síðustu árum.
Sóun
Þegar gengið hefur svo á suðvest-
urfiskinn fara hinir stofnarnir að
koma í ljós. Undirstofnarnir eru vís-
ast margir og mismunandi. Þá getur
staðan verið þannig að verið sé að
eyðileggja einhverja þeirra þó að
veiðar séu innan aflareglu. Þorsk-
urinn er dreifður og hrygning-
arstöðvar hans sömuleiðis. Sumir
fiskar hrygna inni í fjörðum og það er
bara í sumum tilvikum eins og þeir
haldist þar alla sína tíð. Í þessu öllu
koma svo fram úrkynjunarbreytingar
innan einstakra stofna sem lýsa sér í
því að fiskurinn vex smám saman
hægar en hann gerði áður fyrr og
hann hrygnir yngri en hann gerði,
eins óvænt og það kann að virðast, lít-
ill fiskur hrygnir yngri en stór gerði
áður; hann þarf óhemju æti til að geta
myndað hrogn og svil og oft virðist
sem hann ráði ekki við kynþroskann.
Með því að hrygna yngri en áður er
fiskurinn að sóa lífmassa í sjó til að
hrygna fiski, sem er eins lélegur og
foreldrarnir. Hann sóar orku í hrygn-
ingar, sem eru annaðhvort alveg
gagnslausar eða skila mjög litlu. Sá
fiskur sem verður til úr þessari lélegu
hrygningu líkist foreldrunum, verður
hægvaxta og hrygnir ungur. Sams
konar þróun hefur að öllum líkindum
verið að verða á öllum helstu svæðum
þar sem þorskur heldur sig. Sam-
bærilegir hlutir eru mjög greinilegir í
Norðursjónum, þar sem stöðugt
stærra hlutfall í einstökum árgöngum
verður kynþroska fyrr en áður og á
það við um alla helstu fiskstofnana
þar. Kynþroskahlutfallið hefur stöð-
ugt aukist og flestir stofnanna eru
löngu hrundir, þorskurinn þar með
talinn. Það er bara spurningin hvort
nokkur leið sé að ná honum upp á ný.
Það er spurningin sem vakir fyrir
mönnum yfirleitt.
Allt fullt af hrognum og lifur
Svo er komið sögu í Norðursjó og
við Kanada að það er spurning hvort
þorskurinn geti yfirleitt náð sér.
Erfðamengi hans er komið í svo al-
varlega klessu, að það þarf mjög
langan tíma þar til hægt er að ná út
fiski sem líkist því sem áður var.
Menn ræða um erfðafræðilega fátækt
í þessu sambandi. Fyrir fáeinum ára-
tugum var hér allt saman vaðandi í
stórfiski fyrir suðvestan, sem hrygndi
sex, sjö og átta ára, við Reykjanesið
og fiskbúðirnar voru fullar af hrogn-
um og lifur að vorlagi. Menn mokuðu
þessum fiski upp og um sinn fór stór
hluti hans upp á trönur og morknaði
og eyðilagðist að hluta. En það var
ekki nóg, stofninn var líka eyðilagður.
Nú sést ekki mikið af þessum stóra
fiski. Mest er um mun smærri fisk,
sem hrygnir mun yngri. Þessu ræður
sífellt stærðarval í veiðunum, að-
allega á smáfiskaslóð með botnvörpu.
Það hefur verið lögð mest áhersla á
að taka stærsta og besta fiskinn, en
skilja lakari og smærri fiskinn eftir.
Þessi smærri fiskur er að erfðum lé-
legri en sá stærri og eftir verður
smám saman hrygningarstofn, sem
verður allt of snemma kynþroska, vex
hægar og framleiðir hálfgerða aum-
ingja. Þessar upplýsingar má lesa í
ástandsskýrslum Hafrann-
sóknastofnunar lengst af, en eftir árið
2002 hafa þær ekki birst, þ.e. kyn-
þroski í afla á hrygningartíma. Ég hef
engu að síður fengið áframhaldandi
upplýsingar sem staðfesta þessa al-
varlegu þróun. Hafrannsóknastofnun
hefur að sjálfsögðu þessar upplýs-
ingar, en kýs að birta þær ekki í
skýrslum sínum; menn kjósa að
drepa boðbera vondra tíðinda.
Það er nauðsynlegt að breyta tog-
ararallinu. Það gengur ekki að miða
alltaf við fasta togpunkta, það verður
að taka mið af breytilegum aðstæðum
og breytingar á fiskinum sjálfum.
Þótt vont sé að missa röð af stöðl-
uðum mælingum frá ári til árs er enn
verra að fylgja ekki breytingum á
fiskinum sjálfum, hann hagar sér
öðru vísi og er annars staðar en áður.
Færeyingar breyttu sínu „ralli“ fyrir
tíu árum og veiddu þar sem fiskurinn
er. Þeir fylgdu fiskinum eftir þegar
aðstæður breyttust. Það hefur gefið
betra mat en það sem kemur út úr
„fastpunktastefnu“ Hafró.
Það er athyglisvert að fylgjast með
þessum breytingum í fiski, sem hefur
veiðst í Breiðafirði að vetur- og vor-
lagi, en viðbrögð hafa verið ein-
kennileg og ekki vænleg til árang-
urs.“
Veiða á línu
En hvernig er hægt að snúa þess-
ari þróun við? „Það er með því að
beita línu fyrst og fremst við fisk-
veiðar, en þær eru minnst stærð-
arveljandi. Draga verður úr togveið-
um, bæði botnvörpu og dragnótar.
Það er líka hægt að stjórna því hvern-
ig línan velur fisk, upp að vissu marki
ef þess gerist þörf. Það er rétt að
veiða sem allra mest með línu og hor-
aður hrognafiskur og rýr er miklu
betur kominn í pottinum en úti í sjó.
Það er betra að veiða þennan rýra
fisk, en að láta hann fjölga sér, og láta
betri fiskinn um að byggja upp stofn-
inn. En þetta hefur ekkert með svo-
kallaða „grisjun“ að gera með net-
veiðarfærum eins og dragnót. Hún er
bara bull fyrir þorskinn. Fiskur sem
virðist soltinn hefur orðið undir í bar-
áttunni við fisk, sem stendur sig bet-
ur í ætisleit eða keppir um fæðuna.
Þann fisk er rétt að veiða af afli og
hann tekur línuna vel, en fæðuþörf
hans er mikil vegna hrogna- og svilja-
myndunar. Fiskur sem stendur betur
og er betri að upplagi veiðist síður á
línuna af því að hann getur betur
bjargað sér sjálfur. Við viljum að sá
fiskur sem stendur sig betur, fái svig-
rúm til að fylla flóa og firði af lífvæn-
legum þorski. Við eigum að stunda
veiðarnar í góðu sambandi við sjó-
menn. Þeir þekkja þessa þróun betur
en flestir eða allir aðrir. Það er ljóst
að með sífelldri sókn í stóra fiskinn er
búið að ganga svo nálægt þorskstofn-
unum í Norðursjó og við austur-
strönd Norður-Ameríku, að það er al-
veg óvíst að þorskurinn nái sér á strik
aftur, yfirleitt. Við Ísland er þorsk-
urinn ennþá ekki orðinn eins illa á sig
kominn og það er enn möguleiki að
koma í veg fyrir algjört hrun, en þá
þarf að viðurkenna staðreyndir og
grípa til aðgerða í samræmi við þær,“
segir Jónas Bjarnason.
Er þorskurinn
að breytast
í aumingja?
Eftir Hjört Gíslason
hjgi@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn Benediktsson
Goggað Krókaveiðar eru minnst stærðarveljandi veiðarnar og því bestar fyrir uppbyggingu þorskstofnsins, að
mati Jónasar Bjarnasonar. Líklegra er að eftir verði í sjónum stóri fiskurinn sem æskilegra er að fjölgi sér frekar
en erfðabreytti smáfiskurinn. Páll Hreinn Pálsson á Daðey GK goggar fisk af línunni.
Jónas Bjarnason
Skýringarmyndin sýnir hvernig kynþroskaaldur þorsks hefur lækkað á
einstökum svæðum við landið á hálfri öld. Samkvæmt teikningunni hefur
kynþroskaaldur lækkað úr rúmlega sex árum í tæplega fjögur. Þetta getur
meðal annars átt við um Breiðafjörðinn og einstaka árganga.