Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2007, Blaðsíða 16

Eftir Skapta Hallgrímsson
skapti@mbl.is
S
amkomuhúsið á Ak-
ureyri, húsið virðulega
undir brekkunni, var
byggt árið 1906 og
fyrsta leikritið var
frumsýnt þar fyrir ná-
kvæmlega 100 árum – 20. janúar
1907. Það var Ævintýri á gönguför
eftir Hostrup en í kvöld verður tíma-
mótunum fagnað með því að leikritið
Svartur köttur eftir Martin McDo-
nagh verður frumsýnt í húsinu.
Í bókinni Saga leiklistar á Ak-
ureyri eftir Harald Sigurðsson segir
frá því að stúkurnar Ísafold og Trú-
föst hafi byggt lítið Templarahús á
árunum 1902-3. Húsið stóð undir
brekkunni þar sem Samkomuhúsið
stendur nú, en þegar fjölga tók í stúk-
unum þótti brýn nauðsyn á meira
rými þannig að forsvarsmenn stúkn-
anna urðu sammála um að byggja
nýtt samkomuhús.
Smiðirnir og reglubræðurnir Guð-
björn Björnsson og Guðmundur
Ólafsson keyptu litla Templarahúsið
og fluttu það norður á Torfunef. Til-
boði þeirra félaga í byggingu nýs
húss fyrir 21. 500 krónur var tekið, en
Björn Björnsson smiður kom að ein-
hverju leyti einnig inn í samninginn.
Bærinn ábyrgðist 7.000 króna lán og
tók neðstu hæð hússins á leigu fyrir
lestrarsal, bókasafn og bæjarstjórn-
arfundi. Hafist var handa við bygg-
inguna vorið 1906 og með bjartsýni
og stórhug tókst að reisa þetta glæsi-
lega hús á rúmlega hálfu ári.
Jón Hjaltason, sagnfræðingur og
höfundur Sögu Akureyrar, rifjaði upp
sögu Samkomuhússins hér í Lesbók
þegar húsið var tekið í notkun á nýjan
leik árið 2004 eftir gagngerar end-
urbætur. Hann sagði þá um húsið á
Barðsnefinu: „Þegar haft er í huga að
bæjarbúar voru um það leyti nálægt
1.700 talsins er ljóst að húsið var fá-
ránlega stórt. Það gerði verkefnið
ekki árennilegra að Góðtemplarar
stóðu einir fyrir byggingunni og enda
þótt þeir ættu svolítið af peningum þá
dugðu þeir ekki nema fyrir liðlega
þriðjungi af kostnaði við húsbygg-
inguna. En þarna var hún lifandi
komin bjartsýnin og djörfungin sem
voru einkenni aldamótamannsins.
Það jók líka góðtemplurum kjark að
bæjarstjórn Akureyrar hafði lofað að
taka neðstu hæð hússins á leigu. Það
voru því glaðir menn sem 23. desem-
ber 1906 vígðu hið nýja samkomuhús
á Barðsnefi.“
Jón tekur svo til orða að hið nýja
hús templaranna, Hafnarstræti 57,
hafi verið það „sem við myndum á
öndverðri 21. öld nefna fjölnotahús.
Afar okkar og ömmur kölluðu slíkar
byggingar einfaldlega samkomuhús.
Fyrst í stað nefndu Akureyringar
þetta nýjasta stórhýsi bæjarins Góð-
templarahúsið eða Gúttó en síðar ein-
faldlega Samkomuhúsið og það heiti
lifir enn“.
Í húsinu voru um lengri eða
skemmri tíma póstafgreiðsla, skrif-
stofur bæjarins, fundarsalur bæj-
arstjórnar, félagsmiðstöð templara
og Amtsbókasafnið, að sögn Jóns.
Hann rifjar líka upp að almennir
fundir, fyrirlestrar og dansleikir voru
gjarnan haldnir í Samkomuhúsinu,
kosningar til bæjarstjórnar og Al-
þingis fóru þar fram, margskonar fé-
lagasamtök fengu þar inni fyrir fundi
sína og þegar Friðrik konungur VIII
heimsótti bæinn árið 1907 var honum
að sjálfsögðu boðið til stórfenglegrar
veislu í glæsilegustu byggingu bæj-
arins, Góðtemplarahúsinu.
„Það sem hefur þó lengst verið iðk-
að í Samkomuhúsinu eru leiksýn-
ingar. Leiksviðið var varla komið
undir þak þegar leikararnir voru
mættir til æfinga. Sýna átti Ævintýri
á gönguför eftir Hostrup. Sjálfur
sýslumaðurinn, Guðlaugur Guð-
mundsson, var leikstjóri,“ segir Jón
og bætir við: „Leikvafstrið var krydd-
ið í lífi hans. Dúðaður í þykkan yf-
irfrakka „...með loðhúfu á höfði, belg-
vettlinga á höndum og heljarstóra
klukku í hendinni, sem hann hringdi
heldur hressilega, ef honum fannst
eitthvað að...“ sat hann úti í sal og
stjórnaði æfingum. Þegar tveir dagar
voru til frumsýningar var Guðlaugur
sýslumaður á sínum stað úti í sal og
fylgdist með aðalæfingunni. Þegar
henni lauk lét hann brúnir síga og
þrumaði: „Þessi andskoti dugir ekki,
það verður að æfa lengur,“ skrifar
Jón, og vitnar í grein Hallgríms
Valdimarssonar, Leikstarfsemin á
Akureyri, sem birtist í Íslendingi 1.
maí 1942.
Jón upplýsir svo að viku síðar,
sunnudaginn 20. janúar 1907, var
tjaldið dregið frá og fyrsta leiksýn-
ingin í Gúttó hófst. „Allar götur síðan
hefur verið leikið í Samkomuhúsinu á
Akureyri og má það heita sannkallað
leikhús bæjarins því þar hefur nú um
langt skeið ekki verið önnur starf-
semi,“ segir hann.
Jón segir að fljótlega hafi komið í
ljós að góðtemplararnir færðust of
mikið í fang á Barðsnefinu. „Húsið
varð þeim þungur baggi en í tíu ár
tókst þeim að verjast stóráföllum en
1917 voru þeir komnir í þrot og seldu
bænum húsið.
Röksemdir bæjarfulltrúanna fyrir
kaupunum voru aðallega þær að ef
húsið kæmist í hendurnar á ein-
staklingi mætti eiga von á því að „al-
menn fundarhöld“ legðust þar af og
bærinn þyrfti þá innan skamms að
byggja nýtt samkomuhús. Bæj-
arstjórnin hafði líka ágæta fund-
araðstöðu í litlum sal á bak við norð-
ursvalirnar sem sneru beint á móti
leiksviðinu. Þar hafði hjartað í bæj-
arkerfinu slegið síðan húsið var vígt
og bæjarfulltrúarnir sáu enga ástæðu
til að gera breytingu þar á.“
Jón nefnir í grein sinni að Amts-
bókasafnið á Akureyri er elsta stofn-
un bæjarins, stofnað árið 1827 og hét
þá Bókasafn Norður- og Austuramts-
ins. „Safnið átti sér allnokkra dval-
arstaði á 19. öldinni, meðal annars
Laxdalshús, Friðbjarnarhús og tukt-
húsið í Búðargili. Úr tukthúsinu flutt-
ist Amtsbókasafnið í Samkomuhúsið
á Barðsnefi um leið og það komst
undir þak árið 1906. Og þar gerðist
eitt þekktasta skáld Akureyringa
bókavörður árið 1925 og gegndi þeirri
stöðu til ársloka 1951. Þetta var Dav-
íð Stefánsson.“
Jón segir að Davíð hafi ekki verið
sæll með vistina á neðstu hæð Sam-
komuhússins og þegar kom til tals að
flytja safnið í gamla barnaskólann,
Hafnarstræti 53, var honum nóg boð-
ið. „Það væri að fara úr öskunni í eld-
inn, sagði Davíð, og gagnrýndi bæj-
arstjórn Akureyrar harðlega fyrir
ræktarleysi hennar við bókasafnið.
Málefni þess væru í algerum ólestri,
bókakostur ónógur, lestrarstofan
óvistleg, bókageymslan slæm sem og
vinnuaðstaða bókavarðar.
Þessum mönnum er ómögulegt að
skilja menningargildið sem gott
bókasafn í góðum húsakynnum hefur
að færa okkur, þrumaði skáldið. Nú
er lag að byggja veglega og eld-
trausta bókhlöðu.
Þetta hreyfði við bæjarbúum. Að
vísu var Amtsbókasafnið samt sem
áður flutt árið 1930 í gamla barna-
skólann.“ Það átti að vera til bráð-
birtða. „Hafist var handa um öflun
byggingarfjár, nýrri bókhlöðu ákveð-
inn staður og efnt til samkeppni um
teikningu að húsinu. En allt kom fyrir
ekki, kreppan sló að lokum niður allar
áætlanir um byggingu nýrrar bók-
hlöðu fyrir skáldið að vinna í.“
Hundrað ár
frá fyrstu
frumsýningu
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Í dag eru nákvæmlega 100 ár frá
því að fyrsta leikritið var frumsýnt
í Góðtemplarahúsinu á Barðsnefi á
Akureyri. Þessi virðulega bygging
hefur síðustu áratugi gengið undir
nafninu Samkomuhúsið, þar hefur
Leikfélag Akureyrar alla tíð haft
aðstöðu en eins og hér er greint frá
er leiklistin fráleitt eina starfsemin
sem farið hefur fram í húsinu.
»Hafist var handa við
bygginguna vorið
1906 og með bjartsýni
og stórhug tókst að
reisa þetta glæsilega
hús á rúmlega hálfu ári
Margvísleg starfsemi hefur farið fram í virðulegu og glæsilegu „fjölnotahúsinu“ á Barðsnefi á Akureyri
16 LAUGARDAGUR 20. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Bókaskápur Vilborgar Dagbjartsdóttur
Vilborg „Ég get ekki hugsað mér að vera á bókalausum stað.“
Morgunblaðið/Einar Falur Ingólfsson