Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2007, Blaðsíða 4

Tíu ára nýkominn til Kaupmannahafnar.
Eftir Jón Ármann Steinsson
jon@steinsson.com
Þ
að er ekki auðvelt
að ná tali af
Helga Tóm-
assyni. Með Ís-
landsferð á döf-
inni og
vetrardagskrá
ballettsins að
renna sitt skeið á enda þá er hver
mínúta skipulögð og lítið svigrúm til
breytinga. Eftir mörg símtöl er ég
orðinn vel málkunnugur Reginu, að-
stoðarkonu Helga, þegar glufa opn-
ast í dagskrá Helga.
„Viltu koma í fyrramálið klukkan
ellefu í 45 mínútur?“ spyr Regina.
„Eða á laugardaginn í 75 mínútur?“
Ég vel laugardaginn því mig mun-
ar um þennan auka hálftíma.
Daginn eftir flýg ég til San Franc-
isco yfir hálfa Kaliforníu til að verja
75 mínútum með Helga Tómassyni.
Ég brenn í skinninu að komast að því
hvernig tíu ára strákur úr Reykjavík
eftirstríðsáranna náði að verða einn
af mestu ballettdönsurum heimsins,
og síðan liststjórnandi sem mótaði
einn virtasta ballettflokk í heimi.
Sjötíu og fimm mínútur er ekki
langur tími til að reifa heila manns-
ævi en þær verða að duga …
San Francisco
Ballettflokkurinn er til húsa í hjarta
San Francisco. Handan við götuna er
The War Memorial Opera House þar
sem ballettflokkurinn sýnir Don
Quixote um þessar mundir. Í garð-
inum bak við óperuna kjamsa hvítur
hestur og mórauður asni hvor á sinni
grastuggu meðan starfsmaður ball-
ettsins kembir þá fyrir sýningu
kvöldsins. Þetta eru gæðingurinn
Rocinante og asninn hans Sancho
Panza. Lifandi leikmunir.
Helgi Tómasson mætir mér bros-
andi í anddyri balletthússins. Við höf-
um rétt heilsast þegar mér verður lit-
ið á klukkuna. Helgi horfir á mig með
spurnarsvip: „Ertu nokkuð tíma-
bundinn?“
Ég muldra eitthvað um þennan
klukkutíma sem við höfum fyrir við-
talið og að ég vilji nota tímann vel.
„Svona, svona. Við spjöllum þá bara
aðeins lengur,“ segir hann og opnar
skrifstofuna sína. Helgi er greinilega
ekki eins nákvæmur á stundatöfluna
sína og aðstoðarkona hans.
Við ræðum um starf Helga og
skipulagið sem þarf til að stjórna ein-
um merkasta ballettflokki heims,
velja honum verkefni, fylgjast með
æfingum og vera viðstaddur sýn-
ingar. „Já, þetta er langur vinnudag-
ur. Reyndar finnst mér starfið mitt
ekki vera vinna. Það er alltof
skemmtilegt til að hægt sé að kalla
það vinnu. Ég byrja daginn snemma
og kem heim seint á kvöldin.“
En hvað er skemmtilegast í þessu
fjölbreytta starfi? Að dansa, vera
danshöfundur eða liststjórnandi?
“Þessi hlutverk eru öll mjög ólík þó
þau séu hluti af sömu listgrein. Dans-
inn var byrjunin og ef mér hefði ekki
þótt gaman að dansi þá hefði ég ekki
komist langt í þeim geira. Það sem
maður tekur sér fyrir hendur verður
að vera gaman. Ég á margar góðar
minningar frá þeim tíma sem ég
dansaði. Það er stórkostleg tilfinning
að dansa fyrir fullu húsi. Enska or-
takið „it’s a high“ nær því best. Ef þú
ert ánægður með hvernig þér tekst
til og finnur hvernig áhorfendur hrí-
fast með þér, þá er það ólýsanleg til-
finning. Nú er ég að semja ballett og
það er gjörólíkt því að dansa sjálfur.
Þegar ég dansaði þá átti ég það
augnablik í tilverunni meðan dansinn
varaði. Síðan er sú stund liðin og er
aðeins til í minningunni. Sem dans-
höfundur get ég séð minn eigin ball-
ett á sviði í kvöld og svo aftur eftir
nokkra mánuði eða ár. Þá er það allt
önnur tilfinning.“
Út í heim
Yrkisefni klassískra balletta byggist
á lögmálum ævintýra. Lítilmagninn
yfirgefur heimkynni sín með nesti og
nýja skó, leysir þrautir og eignast
hálft konungsríkið og prinsessuna í
lokin. Að mörgu leyti hefur líf Helga
sjálfs verið eins og ævintýri sem
byrjaði þegar Helgi sá ballett í fyrsta
skipti. Hann var fimm ára að aldri
þegar Konunglegi danski ballettinn
hélt sýningu í Vestmannaeyjum.
„Mamma mín fór og kom heim í
hléinu og sótti mig. Hún hélt ég hefði
gaman af þessu enda mikið að gerast
á sviðinu. Hún sagði mér seinna að
eftir þetta, þegar það var tónlist í út-
varpinu, þá var ég stökkvandi og
dansandi. Nokkrum árum seinna,
þegar við fluttum til Reykjavíkur, fór
ég í listdansskóla Þjóðleikhússins
sem Bidsted-hjónin ráku. Tíu ára
gamall fór ég með þeim til Danmerk-
ur og lærði að tala „fuldkommen
dansk“ og sem táningur dansaði ég í
Tívolí-garðinum en þar var Erik
Bidsted ballettmeistari og Lisa dans-
ari.
Árin sem Helgi dansaði með
Pantomime-ballettflokknum í Tívolí
áttu eftir að hafa áhrif á allan hans
feril. „Ég var 15 ára og sá aðra dans-
ara á mínu reki. Þá vaknaði í mér
samkeppnin og ég uppgötvaði að ég
var ekki sem verstur,“ segir Helgi og
brosir. „Ég var jafngóður dansari og
þeir og stundum betri. Ég man að ég
upplifði einhvers konar „vá, ég get
þetta“ tilfinningu og ég hef trúað því
alveg frá því ég var táningur að ég
ætti eftir að komast langt í þessari
listgrein. Ég vissi ekki hvernig –
hafði ekki hugmynd um af hverju
mér væri ætlað þetta lífshlutverk. Ég
hefði aldrei getað planlagt mitt líf
eins og það gekk eftir. Að fara til
Danmerkur og dansa í Tívolí, hitta
Jerome Robbins í Reykjavík árið
1959 og síðan George Balanchine,
eða keppa í Moskvu árið 1969. Ég
ákvað ekkert af þessu fyrirfram og
hefði ekki getað planlagt þetta svona.
Þessi tækifæri komu til mín. For-
sjónin sá um það. Mér hefur alltaf
fundist að einhver leiðbeini mér
hvert ég á að fara og hvaða ákvarð-
anir ég á að taka. Það er eins og ein-
hver líti eftir mér.“
Jerome Robbins útvegaði Helga
námsstyrk til að læra við School of
American Ballet í New York. Robb-
ins og Balanchine voru stærstu nöfn-
in í ballettheiminum á þessum tíma.
Þeir hófu báðir feril sinn sem dans-
arar og urðu virtustu danshöfundar í
bandarískum ballett. Báðir voru ör-
lagavaldar í lífi Helga og sömdu
dansa sérstaklega fyrir hann. Helgi
segir að hann eigi þeim báðum mikið
að þakka og reyndar fleirum sem
ekki eru eins þekktir.
„Þegar ég byrjaði nám hjá Bal-
anchine kynntist ég Stanley Willi-
ams, dönskum ballettkennara sem
varð minn „mentor“ og hjálpaði mér
að fínpússa hreyfingarnar svo þær
urðu betri. Stanley hafði dansað á
sviðinu í Vestmannaeyjum forðum, á
fyrstu sýningunni sem ég sá. Svona
er þetta lítill heimur. Stanley reynd-
ist mér vel og var góður vinur okkar
hjónanna. Annar danskur ballett-
dansari, Erik Bruhn, gaf mér bestu
ráðleggingu sem nokkur gat gefið
ungum manni á tímamótum. Hann
sagði mér að fara til Bandaríkjanna
því þar væru möguleikarnir. Erik
skrifaði fyrir mig kynningarbréf og
útvegaði mér sambönd. Hann gaf
mér eitt heilræði sem ég hef lifað eft-
ir: „Taktu áhættu. Engin áhætta,
enginn ávinningur.“ Það hef ég gert
bæði sem dansari, danshöfundur og
liststjórnandi. Þó sérstaklega sem
stjórnandi.“
Silfrið og Svanavatnið
Helgi var með Harkness-ballett-
flokknum í New York þegar frú
Harkness fékk þá hugmynd að senda
hann til Moskvu, í alþjóðlega dans-
keppni þar. Íslendingurinn Helgi
Tómasson var fulltrúi Bandaríkjanna
og valið var að dansa þau verk sem
hann þekkti best; dansa eftir Robb-
ins og Balanchine.
„Við fengum keppnisreglurnar frá
Sovéska sendiráðinu og það mátti
skilja þær á tvo vegu hvað varðaði
verkefnaval fyrir sólódansara. Þegar
ég skráði mig inn í sjálfa keppnina
þurfti ég að tilkynna hvaða verk ég
myndi dansa ef ég kæmist áfram. Ég
hafði skilið reglurnar þannig að ég
mætti endurtaka dans en svo var víst
ekki. Sá sem skráði mig inn skrifaði
niður hvað ég ætlaði að dansa í hverj-
um riðli, kæmist ég áfram. Honum
fannst ekki mikið til þessara nútíma-
legu verka koma og þekkti ekkert
þeirra en öll voru þau eftir Balanch-
ine og Robbins. Að lokum spurði
hann hvað ég myndi dansa ef ég
kæmist í úrslit. Þó ég skildi ekki
rússnesku þá fann ég að þessi maður
var svo sannfærður um að ég félli úr
keppni í fyrstu umferð og að svarið
væri því algjört aukaatriði. Þegar ég
fann þetta viðmót þá vaknaði það
sem ég kalla mín íslenska þrjóska.
Fyrst þessi maður var svona sann-
færður um að ég kæmist ekki áfram í
keppninni, þá var ég staðráðinn í að
standa mig.
Ég komst áfram í næsta riðil og
uppgötvaði svo að ég hafði jafnvel
möguleika á að ná verðlaunasæti. Við
skoðuðum reglurnar aftur og sáum
að ég þyrfti annað sóló en þessi sem
ég hafði valið í fyrstu. Marlene, kon-
an mín, var með mér og það var
hennar hugmynd að ég dansaði hefð-
bundið verk; sóló úr Svanavatninu
sem vinur okkar Erik Bruhn hafði oft
dansað. Svarti svanurinn.
Það voru Danir frá Konunglega
ballettinum á hótelinu okkar og ég
spurði hvort einhver þeirra þekkti
þennan sólódans og gæti kennt mér.
Jú, það var auðsótt mál og ég lærði
dansinn þarna við morgunverðar-
borðið á hótelinu. Þá vantaði mig
bara rétta búninginn og túlkurinn
minn fór á stúfana og fékk aðgang að
búningasafni Bolshoj-leikhússins.
Þar uppi á lofti á efstu hillu voru
svartir búningar af öllum stærðum
og gerðum og ég mátaði uns ég fann
einn sem passaði. Sá var merktur
einum af frægu rússnesku döns-
urunum sem mér fannst skemmtilegt
að vita eftir á. Áhorfendur þekktu
náttúrlega Svanavatnið en fram að
þessu hafði ég dansað verk sem þeir
þekktu ekki. Það hjálpaði vissulega
og ég vann silfurverðlaunin.“
Helgi setur hönd undir kinn og
þagnar. Eflaust hefur hann sagt
þessa sögu oft og hugleitt hvaða þýð-
ingu þessi verðlaun höfðu fyrir feril
hans sem dansari. Verðlaunasæti í al-
þjóðlegri ballettkeppni var nokkuð
sem enginn hafði búist við af Íslend-
ingi – allra síst þessi tíu ára strákur
sem skráði sig í listdansskóla Þjóð-
leikhússins ásamt 200 stelpum og var
strítt fyrir að vilja gerast ballettdans-
ari. Silfurverðlaun Helga voru vissu-
lega verðskulduð viðurkenning en
þess má geta að sá sem vann gullið
var enginn annar en Mikhail Ba-
ryshnikov.
Þú dansar aldrei framar
Árið eftir var Helgi fastráðinn við
New York City ballettinn og var einn
af aðaldönsurum hans næstu 15 árin.
Bæði Robbins og Balanchine sömdu
dansa sérstaklega fyrir Helga og
hann var talinn einn fremsti dansari
sinnar kynslóðar. Lífið brosti vissu-
lega við honum og Marlene sem
höfðu eignast tvo syni og stofnað
heimili í New Jersey.
„Ég var að dansa Le Baiser de la
Fée sem Balanchine hafði samið fyrir
mig við tónlist eftir Stravinski – oft
talið besta sólóverk sem hann hefur
samið fyrir karldansara. Í lok sýning-
arinnar þá brast eitthvað í bakinu á
mér. Ég skil ekki hvernig ég gat
haldið áfram en ég kláraði atriðið.
Fyrsta hlutverkið í
Dimmalimm 1954.
Lífið er dans
Tíu ára strákur í Vestmannaeyjum sér ballettsýningu og hrífst með, skráir
sig í listdansskóla Þjóðleikhússins ásamt 200 stelpum og var strítt fyrir að
vilja gerast ballettdansari, gerist dansari í Kaupmannahöfn, nemur við Scho-
ol of American Ballet í New York, hlýtur annað sætið í alþjóðlegri dans-
keppni í Moskvu á eftir Mikhail Baryshnikov, er ráðinn aðaldansari við New
York City ballettinn og er þar í fimmtán ár og er nú listrænn stjórnandi San
Francisco ballettsins. Ferill Helga Tómassonar er ævintýri líkastur.
Níu ára á æfingu ásamt Grétari Sigurðssyni 1951. Sumar í Týról 1957 í Þjóðleikhúsinu.
Helgi Tómasson „Já,
þetta er mikið streitustarf
en ég nýt mín vel undir
álagi. Kannski fylgir það
þessum eiginleika mínum
að vilja taka áhættu.
Þetta gengur vel og ég
ætla að halda áfram að
reka ballettinn með sama
hætti.“
4 LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| Helgi Tómasson