Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2007, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2007 11
lesbók
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annei@mbl.is
Fræðibókmenntir eru töluverðurhluti íslenskrar bókaútgáfu, þó
lítið fari jafnan fyrir þeim á bóksölu-
listum. Þessi hluti bókaútgáfunnar er
þó engu að síður mikilvægur, ekki
hvað síst er kemur að því að halda
uppi lifandi mennta- og fræðimanna-
samfélagi, sem bókaþjóðin hlýtur að
vilja viðhalda. Þrjár bækur sem falla
í flokk sagnfræðinnar hafa litið dags-
ins ljós undanfarið.
  
Fyrsta má þar nefna bókina Sögu-stríð eftir Sigurð Gylfa Magn-
ússon sagnfræðing, sem gefin er út af
Miðstöð einsögurannsókna í Reykja-
víkurAkademíunni. En hún geymir
sjónarhorn höf-
undarins á há-
skólasamfélagið
hér á landi og er-
lendis. Bókin er
að hluta til fræði-
leg sjálfsævisaga
Sigurðar Gylfa
þar sem hann
rekur meðal ann-
ars margvísleg
átök innan hins
akademíska
heims á undangengnum 15 árum. En
auk þess er að finna þar greinar eftir
bandarísku sagnfræðingana dr. Pet-
er N. Stearns og dr. Harvey J. Graff
um fræðilegar hugmyndir Sigurðar
Gylfa og stöðu félagssögunnar í
heiminum í dag.
  
Það er viðeigandi á kosningaári aðkastljósinu sé beint að þáttum
verkalýðsbaráttunnar. Í nýjustu bók
sinni Öryggissjóður verkalýðsins –
baráttan fyrir atvinnuleysistrygg-
ingum á Íslandi
beinir Þorgrímur
Gestsson einmitt
athyglinni að
þessu, en í bók-
inni er að finna af-
rakstur fyrstu
sagnfræðilegrar
athugunar á að-
draganda þess að
atvinnuleysis-
tryggingum var
komið á hér á
landi, auk þess sem saga Atvinnu-
leysistryggingasjóðs fyrstu 50 árin
sem hann starfaði er rakinn. Bókin
spannar því um 100 ára sögu sem
fléttast saman við stjórnmála- og at-
vinnusögu Íslands á tímum þegar nú-
tímasamfélag á landinu var í mótun.
  
Íslenskur sjávarútvegur er ekkisíður hluti af íslenskri sögu en
verkalýðsbaráttan og tekur Hjálmar
R. Bárðarson fiskiskipin fyrir í bók
sinni Þættir úr þróun íslenskra fiski-
skipa, sem Völu-
spá útgáfa gefur
út. Fjallar Hjálm-
ar í skrifum sín-
um einkum um
minni gerðir fiski-
skipa og rekur
söguna á tíma þar
sem verulegar
breytingar eiga
sér stað, enda tré-
fiskiskip, opin þil-
för drekkhlaðin
síld og landróðrabátar nú nokkuð
sem má segja að í flestum tilfellum
heyri sögunni til.
  
Því heyrist stundum fleygt að fyr-irbærið táningur hafi í raun ekki
verið til fyrr en um miðja síðustu öld
og þá í tengslum við breytt samfélag
og aukna neyslumenningu. Jon Sav-
age, höfundur bókarinnar Teenage:
The Creation of Youth Culture vill
þó rekja uppruna táningsins til mun
fyrri tíma. Þannig bendir höfund-
urinn t.d. á að uppreisnaranda æsk-
unnar megi finna mörg eldri dæmi
um, en í skrifum sínum beinir hann
athyglinni að 19. öldinni og árunum
framundir 1940. Í gagnrýni Herald
Tribune er Savage þó sagður fara
ekki nógu vel með fyrstu áratugi um-
fjöllunar sinnar en hann nái sér þó
vel á strik er 20. öldin hefst.
BÆKUR
Sigurður Gylfi
Magnússon
Hjálmar R.
Bárðarson
Þorgrímur
Gestsson
Eftir Björn Þór Vilhjálmson
vilhjalmsson@wisc.edu
Staða bandarísku skáldsögunnar hefurverið milli tannanna á fólki á liðnummisserum. Í fyrra gerðu bæði NewYork Times og vikuritið Time úttekt á
stöðu skáldsögunnar og komust að miður já-
kvæðri niðurstöðu. Fjölmiðlar þessir komust
reyndar að sömu niðurstöðu sem er athygl-
isvert í ljósi þess að umfjöllun þeirra var með
mjög ólíkum hætti. NY Times valdi 25 bestu
skáldsögur liðins aldarfjórðungs með aðstoð
ólíks lista- og menntafólks en Time fékk menn-
ingarrýni til að gera hefðbundnari „úttekt“ á
stöðunni, eins konar yfirlitsgrein um sama
tímabil. Bestu bækurnar samkvæmt dag-
blaðinu voru eftir höfunda á borð við Toni
Morrison, Don DeLillo, Philip Roth og John
Updike. Enginn þeirra höfunda sem komust á
blað var fæddur eftir seinna stríð og engin
bókanna sem valdist á listann var skrifuð af
höfundi sem ekki var löngu kominn af léttasta
skeiði þegar listinn var birtur. Time á hinn
bóginn komst að þeirri niðurstöðu að enginn
höfundur undir fertugu gæti um þessar mundir
talist mikilvægur fyrir þjóðarsálina á sama
hátt og ýmsir höfundar fyrri tíðar gerðu á sín-
um sokkabandsárum. Engan Hemingway, eng-
an Salinger, Kerouac, engan Roth, og jafnvel
engan Bret Easton Ellis var að finna meðal
unghöfunda nútímans. Enginn var að taka
púlsinn á eftirminnilegan hátt og skapa verk
sem kjarnaði anda sinnar kynslóðar.
Þessi umræða um skort á unghöfundum sem
takast á við eigin tíð á heimssögulegan hátt
ber nokkurn keim af þeim síðheimsvaldalega
tón hnignunar sem undanfarið hefur verið
áberandi í Bandaríkjunum en athygli vekur að
samskonar umræða hefur átt sér stað meðal
unghöfundanna sjálfra á blaðsíðum annars fjöl-
miðils. Hér er um að ræða mánaðarritið Har-
per’s en þar hafa undanfarin ár og með reglu-
legu millibili gosið upp miklar ritgerðir um
stöðu bandarísku skáldsögunnar en þeir sem
þannig hafa tekið til máls hafa sjálfir verið rit-
höfundar. Það sem hér er einkum athyglisvert
er að höfundarnir sjálfir komast að svipaðri
niðurstöðu og áðurnefndir menningarummæl-
endur, en þó eftir öðrum leiðum.
Upphafið má rekja til greinar sem Jonathan
Franzen skrifaði í tímaritið fyrir nokkrum ár-
um þar sem hann kom út úr skápnum sem von-
svikinn tilraunahöfundur. Í langri ritgerð lýsti
hann vandamálum þeim sem blasa við höf-
undum sem ekki vilja laga sig að lögmálum
markaðarins. Síðar meir, eftir að Franzen varð
frægur, hefur stundum verið litið á ritgerð
þessa sem eins konar seinni tíma manifestó
listamannsins sem ákveður að umfaðma fjöl-
miðlaðan nútímaheim og gefa tilraunastarfsemi
upp á bátinn til þess að eignast lesendahóp.
Meintur frægðarþorsti Lethems kallaði á þó
nokkur viðbrögð en nokkru síðar skrifaði Ben
Marcus álíka langa grein í sama rit um mik-
ilvægi tilraunastarfsemi, en bækur sem eru í
eðli sínu fjandsamlegar meginstraumnum hóf
hann til skýjanna. Nú í síðasta hefti tímaritsins
svarar Cynthia Ozick og gefur lítið fyrir þá
báða. Ef Ben Marcus hefur rétt fyrir sér og
formið sem Letham kaus sér, hefðbundið
raunsæi, er þreytt og gamalt þá er tilrauna-
starfsemin sem Marcus upphefur álíka gömul
og útjöskuð, segir Ozick. Svarið sem Ozick gef-
ur rithöfundum sem standa frammi fyrir þess-
um tveimur leiðum, sem báðar eru jafn von-
lausar að hennar mati, eða jafn líklegar til að
gefa af sér bókmenntir, er þó kannski ekki lík-
legt til að umbylta heiminum. En hún kastar
boltanum yfir til bókmenntagagnrýnenda og
segir þeim að leysa úr flækjunni. Þeir eiga að
skapa samhengi sem höfundar geta síðan skrif-
að sig inn í. Hugmynd Ozicks um samheng-
isskapandi bókmenntafræðinga er sennilega
engin lausn á þeirri vegleysu sem hún orðar þó
svo vel (það gamla er gamalt, en það er hið
nýja líka), en hugleiðing hennar er þó mik-
ilvæg þar sem hún gagnrýnir þann tossaskap
sem stundum fylgir hugmyndum um „frum-
leika“ eða „nýjungar“.
Það sem hins vegar er ólíkt með þessum
skrifum og ýmsum öðrum er að þau gefa inn-
sýn í hvernig rithöfundar hugsa um eigið starf
og þau vandamál sem því fylgja. Ég get ekki
ímyndað mér annað en að ef um raunveruleg
vandamál sé að ræða þá eigi þau við víðar en í
Bandaríkjunum. Og ef þau eiga jafn vel við hér
á landi þá væri sannarlega hressandi að heyra
rithöfunda tala um þau á máta sem e.t.v. er að-
eins á skjön við auglýsingamennskuna sem
ræður ríkjum í opnuviðtölum í dagblöðum þeg-
ar jólin eru á næsta leiti.
Deilur um skáldsöguna
»Engan Hemingway, engan
Salinger, Kerouac, engan
Roth, og jafnvel engan Bret
Easton Ellis var að finna meðal
unghöfunda nútímans. Enginn
var að taka púlsinn á eftirminni-
legan hátt og skapa verk sem
kjarnaði anda sinnar kynslóðar.
ERINDI
Eftir Þormóð Dagsson
thorri@mbl.is
Þ
að er ekki óhugsandi að titill bók-
arinnar „Saffraneldhúsið“ fái ein-
hverja til að tengja hana við þá
tegund skáldsagna þar sem mat-
ur og matseld eru lykilþættir í
framvindu, flækju og lausn sög-
unnar – bækur sem hafa hlotið heitið „foodie-
novels“ á ensku og hafa notið mikilla vinsælda.
Saffraneldhúsið tilheyrir þó ekki þeim flokki
og í rauninni þjónar eldamennskan litlu hlut-
verki í sögunni. Í þessari fyrstu skáldsögu
Yasmin Crowther, sem er af írönskum og
breskum ættum, er öllu fremur fjallað um
menningarlegar flækjur, fortíðardrauga, fjöl-
skyldugildi og klofnar sjálfsmyndir íranskra
innflytjanda í Bretlandi.
Sagan gerist að mestu leyti í kringum valda-
ránið í Íran árið 1953 þegar forsætisráð-
herranum Mossadeq var steypt af stóli með
hjálp bandarískra yfirvalda. Aðalpersónan er
Maryam Mazar, dóttir íransks hershöfðingja,
sem þráir annars konar framtíð en þá sem fað-
ir hennar hefur ætlað henni í þorpinu þeirra
Mazareh. Hún er einungis sextán ára þegar
faðir hennar þykist hafa fundið handa henni
eiginmann sem hún hefur aldrei hitt. Með
þeim ráðahag sér Maryam fram á að allir
hennar framtíðardraumar um að starfa sem
hjúkrunarkona muni verða að engu. Skapgerð
hennar leyfir engan veginn að hún taki þeirri
frelsissviptingu þegjandi og hljóðalaust. Þar
að auki verður hún ástfangin af öðrum manni
– þjóni föður síns – og þegar upp kemst um þá
forboðnu ást getur faðir hennar ekki afborið
skömmina – háttsettur herforingi eins og hann
má ekki við slíkri vansæmd. Hann afneitar
dóttur sinni og henni er gert að yfirgefa þorp-
ið. Refsing föðurins er harkaleg og óréttmæt
og á eftir að valda ennþá meiri og ófyrirséðum
skaða.
Bókin hefst á frásögn Söru, dóttur Maryam,
í London í nútímanum. Maryam fluttist þang-
að fyrir um fjörutíu árum og giftist þar bresk-
um manni. Fortíð hennar og fjölskyldu í Íran
hefur hún markvisst reynt að bola úr minning-
unni en það reynist aftur á móti ógerlegt þeg-
ar tólf ára gamall systursonur hennar, Saeed,
flyst inn á heimilið þeirra í London. Saeed
minnir hana á systur sína sem hún skildi við í
Íran og vekur upp tilfinningaþrungnar minn-
ingar frá fortíðinni sem hún hafði flúið. Dreng-
urinn á erfitt með aðlagast nýja umhverfinu
og líður illa í skólanum en í stað þess að sjá
aumur á honum eða sýna honum væntumþykju
þá fyrirlítur Maryam veiklyndi hans. Án þess
að gera sér grein fyrir því þá hefur hún til-
einkað sér viðmót og kaldlyndi föður síns og
Saeed fær að kynnast því. Maryam slær hann
utanundir og hann hleypur á brott. Gjör-
samlega niðurbrotinn hyggst Saeed stökkva
fram af brú en Sara, sem gengur með barn
undir belti, nær að stöðva hann í tæka tíð. Við
björgunaraðgerðina slengist annar fótur unga
frændans
harkalega í
maga hennar
og hún missir
fóstrið. Ma-
ryam, sem
var vitni að
þessu öllu
saman, er hel-
tekin sekt-
arkennd yfir
óförunum.
Hún sér ekki
annan kost en
að yfirgefa
fjölskyldu
sína í London
og snúa aftur
til Írans til
takast á við
fortíð-
ardraugana.
Skyndilegt
brotthvarf móður sinnar er Söru mikil ráðgáta
og í leit að svörum byrjar hún að grennslast
fyrir um fortíð hennar með hjálp föður síns og
Saeed. Saman púsla þau saman sögu Maryam
úr eigin minningarbrotum, ljósmyndum og
jafnvel nokkrum ljóðlínum. Á endanum
ákveður Sara að elta uppi móður sína og halda
til Íran.
Smám saman kemst hún að því að gjald Ma-
ryam fyrir frelsi sitt var mun meira en þau
höfðu áður talið. Refsing föður hennar – hið
myrka leyndarmál sem Maryam hefur þagað
yfir í fjörutíu ár – var mun verri en nokkur
hefði getað ímyndað sér.
Frásögnin skiptist á milli Maryam og Söru
og fer fram og aftur í tíma; púslar þannig
brotakenndri sögu Maryam saman. Að lokum
kemst hinn myrki sannleikur um djöfullega
refsingu föðurins í ljós og er sannleikurinn
vægast sagt sjokkerandi. Frásögnin er nokkuð
ljóðræn á köflum enda er ljóðlistin persónunni
Maryam ansi nálæg og spilar stórt hlutverk í
bókinni.
Sagan um Maryam er saga um kúgun og
sjálfsleit. Hún neitar að sætta sig við þau ör-
lög sem faðir hennar ætlar henni – að vera
„skiptimynt í hjónabandsmarkaði“ eins og hún
orðar það sjálf – og berst fyrir sjálfstæði sínu.
Fyrir þær sakir er henni refsað af hörku og
hún er gerð brottræk úr þorpinu sínu og af-
neitað af föður sínum. Þrátt fyrir nýtt líf í
Englandi hefur myrk fortíð hennar gert hana
kaldlynda, fjarlæga og óhamingjusama. Upp-
gjör við fortíðina er eina meðalið.
Draugar fortíðarinnar
Saffraneldhúsið er fyrsta skáldsaga Yasmin
Crowther og segir frá Marayam Mazar, ír-
anskri konu í London, sem ákveður að snúa
aftur til fæðingarþorpsins síns í Íran eftir
fjörutíu ára fjarveru. Höfundurinn er bresk í
aðra ættina og írönsk í hina og fjallar bókin
að miklu leyti um menningarlega togstreitu og
klofnar sjálfsmyndir íranskra innflytjenda á
Vesturlöndum. Bókin kom nýlega út hjá JPV
forlagi í íslenskri þýðingu Elísu Bjargar Þor-
steinsdóttur.
Púsl Sögunni um Maryam er púslað saman þar
til skelfilegur sannleikurinn kemur í ljós.
Yasmin Crowther