Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Bergsvein Birgisson
bergsveinn.birgisson@nor.uib.no
H
ugmyndir fræði-
manna um átrúnað
á gyðjur í norðrinu
eru síður en svo
einsleitar og það er
því með vissri eftir-
væntingu sem maður byrjar að blaða
í nýrri bók Ingunnar Ásdísardóttur
um kvenleg goðmögn í heiðni. Lotte
Motz (ANF 1980) fullyrti á sínum
tíma að ásynjur væru ekki meira en
skáldlegt skraut lærðra miðalda-
manna eða viljalausir skuggar skáld-
anna, aðrir þykjast finna hliðstæður
við svokallaða Æðstu gyðju (The
Great Goddess) í norðrinu í gyðjum
eins og Freyju (Näsström). Bók á ís-
lensku um goðfræðileg efni, sem jafn-
framt er í samræðu við alþjóðlegt
fræðasamfélag, er sjaldgæfur gripur,
og eykur það ekki síður eftirvænt-
inguna.
Höfundur deilir ritinu í sex kafla,
en gróflega má skipta bókinni í
tvennt: Fyrst drepur höfundur á við-
eigandi rannsóknarsögu og gerir
skipulega grein fyrir heimildum
rannsóknarefnisins, en í öðrum hluta
tekur höfundur afstöðu til ríkjandi
kenninga innan fræðasviðsins og
leggur sitt til málanna. Aðalspurn-
ingin sem lagt er upp með snýst um
það hvort þekktustu gyðjur norðurs-
ins, Frigg og Freyja, séu í raun af-
brigði sömu gyðjumyndarinnar, en ef
svo er ekki þá er að svara því hvaða
rætur liggja að hvorri um sig.
Það skortir hvergi á samvisku-
samleg vinnubrögð höfundar sem
gerir skipulega grein fyrir tveimur
heimildaflokkum sem kastað geta
ljósi á forna gyðjutrú: örnefnum og
fornleifum annars vegar og texta-
heimildum hins vegar. Höfundur leit-
ar víða fanga og kynnir lesanda allt
frá Venusi af Willendorf (20 þúsund
ára gömul stytta af bústnum kven-
manni fundin við Dóná í Austurríki –
tengd frjósemisdýrkun) til yngstu
eddukvæða og norrænna texta sem
vísa í fornan frjósemisátrúnað. Þetta
víðfeðmi er ekki sökum þess að stúdí-
an sé ekki nógu afmörkuð, heimildir
um fornan átrúnað á gyðjur eru ein-
faldlega rýrar og þess vegna nauðsyn
að beita samanburði og láta eina
heimild kasta ljósi á aðra.
Heimildakaflarnir einir sér gera
bókina markverða, þar hefur höf-
undur þýtt sjálfur á íslensku ýmis
viðeigandi textabrot frá grískum og
latneskum sagnariturum (Strabo,
Tacitus, Paulus Diaconus), og bæði
hér og í kafla um örnefni og fornleifar
er grunnur lagður að frekari um-
ræðu. Það er einkenni höfundar, að
feta varfærnislega um þessa gömlu
hörga, að taka ekki margt sem gefið
af kenningum annarra fræðimanna,
en leitast heldur við að vekja spurn-
ingar um eða jafnvel undrast þá
framandi mynd af fornri gyðjutrú
sem heimildirnar eru færar um að
veita. Höfundur leggur áherslu á
mikilvægi þess að reyna að lesa heim-
ildir í þeirra menningarlega sam-
hengi, og að stundum vanti á að
fræðimenn lifi sig nægilega inn í þá
framandi heima sem um er rætt – og
það fæði gjarnan af sér oftúlkanir og
ofskýringar (bls. 54).
Höfundur gefur sig ekki á vald
einnar ákveðinnar hugmyndafræði,
Ingunn þekkir vel til femínisma án
þess að fara að tíunda neitt um
„þöggun hins karllæga á því kven-
læga“ eins og væri gryfja að falla í,
slík þöggun er reyndar aðeins einu
sinni nefnd í bókinni.
Ég nefndi nauðsyn þess að tengja
saman heimildabrotin, og það er
nokkuð sem höfundi farnast á köflum
vel, ég nefni sem dæmi þegar bústað-
ur Freyju, Fensalir (dýja-salir) er
tengdur við fornleifar á meginlandinu
sem benda til fórna sem varpað var í
dý eða mýrar (bls. 131), tenging milli
einkenna Freyju og katta- og svíns-
dýrkunar bæði á meginlandinu og
Bretlandseyjum en Freyja er sögð
eiga ketti og ber einnig heitið Sýr
(þ.e. gylta) (bls. 248 o.áfr). Einnig má
nefna samanburðinn á fugls- eða fjað-
urham þeim sem ýmist Freyja eða
Frigg eru sagðar eiga og myndefnis
bæði á Ásubergsreflinum norska og á
gotlenskum myndasteini sem sýna
vængjaðar verur er virðast taka á
móti mönnum til dánarheima (bls.
196, 253, 264). Í eddukvæðinu Grímn-
ismálum birtist Freyja sem gyðja dá-
inna sem tekur á móti valnum til
jafns við Óðin, og hafa fræðimenn átt
í vandræðum með að fá þetta til að
falla að þeirri frjósemisdívu sem
Freyja er í öðrum heimildum. Ingunn
leitast við að tengja Freyju við aðrar
tegundir kvenlegra vætta svo sem
dísir, valkyrjur eða jafnvel pre-
stynjur líkt og þær sem fornir sagna-
ritarar nefna, og leiðir getum að því
að í Freyju sameinist dísin og val-
kyrjan.
Til að gera langa sögu stutta þá er
svar Ingunnar um rætur Friggjar og
Freyju á þá lund að þetta séu tvö að-
skilin goðmögn upprunnar sitt úr
hvorum samfélagshópnum. Freyju
tengir hún við þá bændamenningu og
akuryrkjusamfélag sem átti sér
langa sögu hér í norðrinu áður en
indóevrópskir þjóðflokkar fóru að
teygja sína anga hingað með sína
ásatrú, höfðingjaveldi og hern-
aðarmenningu. Fræðimenn hafa
hneigst að því að tengja fornu menn-
ingargerðina við vanatrúna, þ.e. frjó-
semis- og náttúrutrúna sem birtist í
vönunum Nirði, Frey og Freyju, og
líkt og Ingunn sýnir er greinilegt
bæði af fjölmörgum Freyju-
örnefnum í Skandínavíu og texta-
heimildum, að Freyja á sér djúpar
rætur í norðrinu. Hún kemur fyrir
sjónir eins og sjálfstæð og lífsdýrk-
andi gyðja sem bæði guðir og jötnar
vilja hafa innan sinna vébanda. Frigg
sér Ingunn hins vegar sem fulltrúa
indóevrópsku ásatrúarinnar sem
kom seinna til norðursins. Þar sem
gyðja ásta og hjónafarsældar var
þegar til með vanadísinni Freyju,
náði Frigg aldrei fótfestu, engin ör-
nefni eru með hennar nafni og í texta-
heimildum er hún nánast eins og
skuggi af manni sínum Óðni, hún hef-
ur fyrst og fremst það hlutverk að
vera móðir (sem grætur Baldur) og
eiginkona. Frigg er m.ö.o. eins og
kristnir sagnaritarar vildu hafa kell-
ur sínar, þess vegna kallar Snorri
hana æðstu gyðju (sjá bls. 255), með-
an Freyja á meira skylt við frjálsa og
lífsglaða nútímakonu, ef segja mætti
sem svo. Vandinn við tilgátu Ing-
unnar væri kannski helst guðinn Þór,
sem allar heimildir tengja við æsina
úr austri en bæði örnefni og textar
sýna að hefur náð mikilli hylli meðal
alþýðu þrátt fyrir að svið hans skarist
að nokkru við Njörð. Annars eru fjöl-
mörg örnefni sem vísa til dæmis til
goðsins Ullar (sbr. Ullevål-stadion í
Osló), goð sem er nánast ekki til í
skriflegum heimildum, og það segir
manni að skriflegar (ungar) heimildir
um Freyju (og önnur goð) þurfa ekki
að vera í fullu samræmi við forsögu-
legan átrúnað á þau.
Í stuttu máli hafnar Ingunn einnig
þeirri hugmynd fræðimanna að til
hafi verið ein algyðja eða Æðsta
gyðja í norðrinu (sbr. Ellis Davidson,
Näsström), á þeim forsendum að það
sé andstætt mannlegu eðli að sama
gyðjan skuli vera búin til af öllum
mönnum, því gyðjur, líkt og önnur
goð, taka mynd af þörfum sérhvers
samfélags (s. 272 o.áfr). Þessu er auð-
velt að vera sammála, (áðurnefnd
Venus frá Willendorf á e.t.v. mikla
sök á því að tilgátan um Æðstu gyðju
í fyrndinni hefur kviknað meðal
fræðimanna), en það skýtur óneit-
anlega skökku við þegar Ingunn rek-
ur á öðrum stað skriflegar heimildir
frá 7. og 8. öld um Godan (Wod-
an=Óðinn) og Frea, og spyr hvort
Frea vísi til Friggjar eða Freyju (bls.
123). Langbarðagyðjan Frea hlýtur
líka að hafa mótast af sínu menning-
arsvæði, og hæpið að tengja hana
frekar við Frigg en Freyju, einkum
með þá tilgátu Ingunnar í huga að
Frigg og Freyja hafi blandast og
ruglast saman í norrænum heim-
ildum er fram liðu stundir (sbr. bls.
171, 199 og víðar).
Mér finnst reyndar að Ingunn
hefði mátt ganga lengra í að rífa sig
lausa frá viðteknum spurningum
fræðasamfélagsins sem oftlega
byggjast á úreltri hugmynd um
menningarheima sem lokuð og kyrr-
stæð fyrirbæri. Annað einkenni rann-
sókna sem Ingunn er í samræðu við
er að goðsögur eru á stundum rædd-
ar eins og sápuópera úr tengslum við
mannfólkið sem bjó þær til. Þetta
mun Ingunn vafalítið taka upp síðar
meir, en ég myndi þá kalla eftir meiri
umræðu, ekki um það hvort Frigg
hafi verið lauslát eða ekki (bls. 143),
heldur það hvað sagnir af lauslátum
gyðjum geta sagt um hugarfar þeirra
sem sögðu og trúðu á slíkar sögur. Er
Freyja t.d. „fyrirmynd“ fyrir vík-
ingaaldarkonuna, eða eru hennar
dæmi víti til að varast, er um að ræða
siðferðilegan boðskap í gyðjusögn-
unum, þar sem óskráðar reglur sam-
félagsins koma í ljós í dæmi gyðj-
unnar? Ingunn sýnir góða
samfélagstengingu þegar hún tekur
upp spurninguna um karlleg eða
kvenleg gildi að baki textum um gyðj-
ur, en margt er þar ósagt enn.
Ingunn nefnir Margaret Clunies
Ross (1994) sem einn þeirra fræði-
manna sem lesa goðsögur sem „sam-
félagsspegla“ og fylgir hennar línu að
vissu marki (sbr. bls. 186 og víðar).
Verra þótti mér að sjá Clunies Ross
eignaðar hugsanir Prebens Meuleng-
racht Sørensen († 2001) um goðsög-
urnar sem spegla þjóðfélagsskipanar,
einkum er kemur að hjónaböndum
(bls. 148). Þessar hugsanir setti Meu-
lengracht Sørensen fram í grein sinni
um Loka, Starkað og Egil Skalla-
grímsson (1977), en hér er ekki að-
eins við Ingunni að sakast. Ekki hef
ég lesið „nýstárlegar hugmyndir“
McKinnells (2005) varðandi goð-
sagnaminnið um sumarkonunginn.
Slíkar sagnir finnur fræðimaðurinn í
dæmi Ynglingakonunganna sem falla
síðan fyrir konum úr „vetrarríkinu“
(bls. 260). Þessar hugmyndir um
sumarkonung og konur úr vetrarrík-
inu setti reyndar Adolf Noreen fram
við lok nítjándu aldar og Henrik
Schück hélt því áfram í byrjun þeirr-
ar tuttugustu, þannig að mjög ný-
stárlegar geta þær varla talist.
Ingunn sýnir í þessari bók ekki
bara góða yfirsýn yfir heimildir, held-
ur líka mjög yfirgripsmikla þekkingu
á faglegum skrifum um goðfræðileg
efni. Ég vil geta þess að ég les og
gagnrýni þessa bók á sömu for-
sendum og aðrar frá fræðimönnum
með doktorsnafnbætur og launaðar
stöður víða um heim. Bók Ingunnar
er að stofni til mastersritgerð, svo
ljóst er að mikið þrekvirki er hér unn-
ið.
Ég hefði viljað sjá meira um
vandamálin sem því fylgja að nota
eddukvæði sem heimildir um heiðinn
átrúnað, því ekki eru allir á eitt sáttir
um að eddukvæði miðli heiðninni
óbrenglaðri. Svo segir mér líka hugur
um að með vandaðri greiningu á sam-
hengi sumra hinna dróttkvæðu kenn-
inga sem nefna Freyju eða Frigg
mætti koma nær hugmyndum skáld-
anna um þessar gyðjur, því ef drótt-
kvæðin sýna ekki inn í huga heiðingj-
ans er vissulega í fá önnur hús að
venda. Ingunn lætur nægja að lista
slíkar kenningar upp, ásamt því að sá
efa um heimildagildi dróttkvæðra
kenninga, með óbeinni vísun í brag-
fjötrakenningu Finns Jónssonar (bls.
159–164). Hitt efast ég hins vegar
um, að dætur Freyju þær Hnoss og
Gersemi hafi verið til fyrr en með Øx-
arflokki Einars Skúlasonar á 12. öld,
því sterka angan af kristinni allegó-
ríuhugsun leggur af þessum „dætr-
um“ í kvæði Einars.
Í heildina er bókin góð og fræðandi
lesning. Höfundi tekst að blása lífi í
viðfangsefnið og skapa mynd af
fornri gyðjutrú úr vægast sagt brota-
kenndum heimildum.
Gyðjur úr ólíkum áttum
Morgunblaðið/G.Rúnar
Ingunn Ásdísardóttir „Til að gera langa sögu stutta þá er svar Ingunnar um rætur Friggjar og Freyju á þá lund
að þetta séu tvö aðskilin goðmögn upprunnar sitt úr hvorum samfélagshópnum.“
Frigg og Freyja – Kvenleg goð-
mögn í heiðnum sið nefnist bók eft-
ir Ingunni Ásdísardóttur sem kom
nýlega út hjá Hinu íslenska bók-
menntafélagi og Reykjavík-
urAkademíunni. Þar er meðal ann-
ars grafist fyrir um uppruna
Friggjar og Freyju og átrúnaðinn á
þær.
Höfundur er doktorsnemi í norrænum
fræðum við háskólann í Björgvin.
» Þar sem gyðja ásta
og hjónafarsældar
var þegar til með vana-
dísinni Freyju, náði
Frigg aldrei fótfestu,
engin örnefni eru með
hennar nafni og í texta-
heimildum er hún nán-
ast eins og skuggi af
manni sínum Óðni, hún
hefur fyrst og fremst
það hlutverk að vera
móðir (sem grætur
Baldur) og eiginkona.