Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.2007, Side 6

6 LAUGARDAGUR 19. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Þýsku kvikmyndaverðlaunin voruafhent í Berlín nýverið, en þau
nefnast Lola-verðlaunin. Tvær
myndir báru höfuð og herðar yfir
aðrar í tilnefningum, Ilmurinn: Saga
af morðingja sem leikstýrt var af
Tom Tykwer og Fjórar mínútur eft-
ir Chris Kraus, en báðar hlutu þær
átta tilnefningar. Sú fyrrnefnda, hin
metnaðarfulla þver-evrópska sam-
framleiðsla Ilmurinn, hlaut á end-
anum sex verðlaun, þ. á m. fyrir
kvikmyndatöku, klippingu, búninga
og hljóð. Það var hins vegar fangels-
isdramað Fjórar mínútur sem hlaut
verðlaun sem besta mynd ársins en
eins og sumir eflaust muna var hún
sýnd á Alþjóðlegri kvikmyndahátíð í
Reykjavík síðastliðið haust. Þess má
geta að Ilmurinn hefur gengið af-
skaplega vel í kvikmyndahúsum og
hefur tekið inn ríflega 100 milljónir
evra í aðgangseyri (tæpan helming
þess í Þýskalandi) sem gerir hana
sambærilega Hollywood-stór-
smellum. Þetta þykir mörgum sýna
fram á að evrópskir kvikmyndagerð-
armenn eigi góðan möguleika í sam-
keppni við Bandaríkin í gerð dýrra,
stjörnum prýddra stórmynda.
  
Danski leik-stjórinn
Morten Hartz
Kaplers vekur
mikla athygli um
þessar mundir
með „heimild-
armynd“ sinni,
AFR, þar sem
Kaplers bregður
sér einnig fram
fyrir myndavélina og leikur vændis-
og hústökukarl sem á í stormasömu
ástarsambandi við sjálfan forsætis-
ráðherra Danmerkur, Anders Fogh
Rasmussen (en titill myndarinnar
samanstendur af upphafsstöfum
nafns hans, líkt og Oliver Stone
gerði í JFK). Forsætisráðherrann er
klipptur inn í myndina úr gömlum
fréttamyndum en þar fyrir utan
samanstendur verkið af viðtölum við
stjórnmálamenn sem þekkja Rasm-
ussen ásamt sviðsettum atriðum þar
sem vinir „hjónaleysanna“ tjá sig um
sambandið. Mynd þessi þykir í ein-
kennilegasta lagi en samt vel heppn-
uð tilraunamynd og hlaut hún til
dæmis verðlaun á kvikmyndahátíð-
inni í Rotterdam fyrir skemmstu.
  
Þeir félagar Danny Boyle og AlexGarland vöktu talsverða athygli
með ágætri uppvakningamynd sinni
28 dögum síðar árið 2002, en það
sem kemur kannski meira á óvart er
að framhald myndarinnar (sem þeir
Boyle og Garland koma lítið nálægt)
fær afskaplega góðar viðtökur þessa
dagana, bæði í Bretlandi og Banda-
ríkjunum, og er því þar haldið blá-
kalt fram að myndin gefi forvera sín-
um ekkert eftir, taki henni fram ef
eitthvað er. Framhaldsmyndin heitir
28 vikum síðar og gerir á nýjan leik
svanga uppvakninga að umfjöllunar-
efni.
KVIKMYNDIR
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Ég kunni að meta Tarantino. Svo varð égsautján. Svona breytast hlutirnir.“Þessi ágætu ummæli má finna inni ákvikmyndabloggi breska dagblaðsins
Guardian, þeim hluta þess sem er helgaður nýju
Tarantino-myndinni Grindhouse. Ekki er reynd-
ar við hæfi að kenna myndina við Tarantino einan
þar sem um er að ræða samstarfsverkefni hans
og gamals vinar, Roberts Rodriquez, en Grind-
house er í raun tvær myndir (Planet Terror og
Death Proof) og safn sýnishorna fyrir myndir
sem ekki eru til. Herlegheitunum er svo ætlað að
endurskapa tilfinninguna fyrir því að vera í
bandarísku sóðabíói á sjöunda og áttunda ára-
tugnum, vera með öðrum orðum staddur inni í
illa lyktandi kvikmyndahúsi þar sem B-myndir í
misheilu ástandi streyma fram á tjaldið og ung-
lingar, furðufuglar, rónar og dónar finna sér at-
hvarf og sinn sérstaka ánægjuvaka (í stað vel
þrifna samstæðubíósins þar sem maður er í raun
og veru, algjörlega óhultur fyrir poppætunni á
bekknum fyrir aftan). Þannig má sjá Grindhouse
sem ákveðna tegund konseptlistaverks, óðs til
horfins menningarkima, eða sem æpandi sýni-
dæmi um unglingaveikina sem sumum finnst hrjá
verk Tarantinos (en tilvitnunin hér að ofan er
dæmi um slíkt viðhorf). En hvernig sem á mynd-
ina er litið er ljóst að tilraunin gengur ekki upp,
a.m.k. ekki eins og vonast var til. Grindhouse
„floppaði“ í Bandaríkjunum og ýmislegt benti til
að sjálf hugmyndin sem liggur að baki verkinu
færi hvorki vel ofan í kvikmyndaáhugamenn né
gamla aðdáendur Tarantinos.
Þannig var löng, ítarleg og vel skrifuð grein
birt í Guardian nýverið sem fjallaði um þá tegund
hryllingsmynda sem stundum eru kallaðar
„gorno“ (bland af „gore“ og „porno“, eða pynt-
ingaklám) og þótti greinarhöfundi Grindhouse
einkar gott dæmi um vitleysingsganginn og
smekkleysið sem þar ræður ríkjum (nokkur ný-
leg dæmi sem greinin nefndi um slíkar myndir
eru Hostel, Wolf Creek og Devil’s Rejects). Þá
hafa verið markaðssett leikföng úr myndinni,
hasarkarlar eða fígúrur byggðar á ákveðnum
persónum, en ein þeirra hefur vakið afar nei-
kvæða athygli, fígúra sem nefnd er Rapist Num-
ber One (Nauðgari eitt), og hefur löggjafar-
samkunda í Alaska-ríki Bandaríkjanna farið þess
á leit að leikfang þetta verði tekið úr umferð (en
þess má geta að Tarantino sjálfur leikur Rapist
Number One í Planet Terror). Þá er neikvæð
umfjöllun afar áberandi á áðurnefndri bloggsíðu
Guardian þar sem enginn virðist að vísu nenna að
tala um Robert Rodriquez (ekki að furða svo
sem) en öll spjót beinast að Tarantino, sem iðu-
lega er talað um sem „fyrrum svalan“ leikstjóra
(á ensku myndi það kallast að vera „has-been“).
Svo slæmt hefur gengi myndarinnar verið í
Bandaríkjunum að dreifing hennar á heimsvísu
er komin í uppnám. Ekki er víst hvernig eða hve-
nær myndin fær víða dreifingu í Evrópu, komu
hennar á Englandsmarkað var nýlega seinkað
ótímabundið og nokkuð ljóst er að hún verður
ekki sýnd í upphaflegri þriggja klukkustunda
gerð. Þetta er að mörgu leyti sérkennileg staða
fyrir Tarantino sem hér virðist í fyrsta skipti
vera að horfa upp á verk eftir sig sligast undan
eigin sjálfsmeðvituðum þunga og hverfa spor-
laust.
Lokaorðin ætla ég að láta ónefndum bloggara
á Guardian-vefnum eftir: „Getum við þar fyrir ut-
an verið vissir um að Tarantino og Rodriquez
hafi alltaf hangið í sóðabíóum? Voru þeir ekki að-
eins of ungir og of miklir aumingjar fyrir það?
Ég hélt alltaf að þeir hefðu horft á allt þetta dót á
vídeó.“
Tarantino hver?
SJÓNARHORN » Þannig var löng, ítarleg og vel skrifuð grein birt í Guardian nýver-
ið sem fjallaði um þá tegund hryllingsmynda sem stundum eru
kallaðar „gorno“ (bland af „gore“ og „porno“, eða pyntingaklám) og
þótti greinarhöfundi Grindhouse einkar gott dæmi um vitleysings-
ganginn og smekkleysið sem þar ræður ríkjum …
Eftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
Á
rið 1995 var frumsýnd lítil mynd
eftir lítt þekktan leikstjóra og átti
hún eftir að verða ein af lykil-
myndum áratugarins. Se7en segir
frá leit lögreglumannanna David
Mills (Brad Pitt) og William
Somerset (Morgan Freeman) að raðmorðingj-
anum John Doe (Kevin Spacey) sem myrðir fórn-
arlömb sín á afar óhugnanlegan hátt, en hvert
þeirra um sig er í augum hans persónugervingur
einnar dauðasyndanna sjö. Sakir úthugsaðrar
fléttu og sjokkerandi dauðdaga fórnarlambanna
varð Se7en fljótt að svokallaðri „költ-mynd,“ en
myndin gerir nú annað og meira en að stuða áhorf-
endur. Se7en hlýtur að teljast eitt helsta verk
þeirra mynda sem sótt hafa í brunn hinna bölsýnu
rökkurmynda eftirstríðsáranna og eru oft einfald-
lega nefndar nýrökkurmyndir. Í þeirri myrku
borg sem Mills og Somerset leita í Doe er enga sól-
arglætu að finna og það rignir, rignir og rignir.
Þetta er heimur sem á sér ekki viðreisnar von og
endirinn er eftir því.
Ef handritshöfundurinn Andrew Kevin Walker
fékk verðskuldaða athygli fyrir úrvalshandrit (þótt
lítið hafi reyndar orðið úr ferli hans síðar meir),
beindist sviðsljósið sérstaklega að leikstjóranum
David Fincher sem var nú hampað sem ein-
hverjum mikilvægasta leikstjóra Hollywood. Að
baki þessari skyndilegu frægð býr þó nokkuð löng
forsaga sem rétt er að gefa eilítinn gaum.
Auglýsingar og tónlistarmyndbönd
David Fincher sem fæddist árið 1962 fékk
snemma áhuga á kvikmyndalistinni og vann
minniháttar störf víða í bransanum þegar hann
komst á fullorðinsár. Um miðjan níunda áratuginn
byrjaði hann að leikstýra auglýsingum og í fram-
haldi tónlistarmyndböndum. Um nokkra hríð var
hann á meðal helstu leikstjóra Propaganda Films
þeirra Steve Golin og Sigurjóns Sighvatssonar,
sem um margt bar af í gerð slíks efnis. Hefur Finc-
her m.a. leikstýrt tónlistarmyndböndum stór-
stjarna sem Madonnu, George Michael, Aeros-
mith, Rolling Stones og Michael Jackson og
auglýsingum fyrir fjölmarga fyrirtækjarisa, t.d.
Nike, Budweiser, Heineken, Motorola og Levis.
Fremur en að draga fram áralanga reynslu Finc-
her er tilgangurinn með þessari upprifjun að
benda á hversu margt í kvikmyndagerð hans megi
einmitt rekja til þessa bakgrunns. Titilsenur
mynda Fincher eru t.a.m. með þeim magnaðri sem
fyrirfinnast og eru hreinlega sem sjálfstæð verk
(líkt og auglýsing eða tónlistarmyndband) og má
hér nefna sérstaklega titilsenu Se7en sem oft er
talin undir miklum áhrifum tilraunakvikmynda-
gerðarmannsins Stan Brakhage – og ekki að
ástæðulausu. Titilsenurnar eru þó aðeins ýktari
útgáfa af almennri stílfæringu þar sem mikil
áhersla er lögð á myndræna uppsetningu, óhefð-
bundin sjónarhorn, hugvitssamlega klippingu og
oft byltingarkennda kvikmyndatöku (með aðstoð
tæknibrellna). Þótt hún kunni ekki að virðast svo
við fyrstu sýn, er mynd á borð við Se7en um margt
rökrétt framhald leikstjóra sem alinn er upp við
gerð myndbanda og auglýsinga.
Það sem stingur aftur á móti í stúf er fyrsta leik-
stjórnarverkefni Fincher Alien³ (1992), nema
kannski í ljósi þess að Alien var leikstýrt af Ridley
Scott sem er um margt forveri Fincher og með
svipaðan bakgrunn í auglýsingagerð. Engu að síð-
ur er það með ólíkindum að Fox-kvikmyndaverið
skylda ráða Fincher í gerð slíkrar stórmyndar,
enda kom það á daginn að Fox treysti alls ekki
leikstjóranum og einkenndist framleiðslusaga
myndarinnar af mikilli valdabaráttu á milli leik-
stjóra og stúdíós. Myndin hlaut og blendnar við-
tökur þegar hún var frumsýnd – en sjálfum hefur
mér alltaf þótt þetta afbragðsfín mynd – og virtist
ekki gefa fögur fyrirheit um framtíð Fincher í
Hollywood – allt þar til Se7en var frumsýnd þrem-
ur árum síðar.
Tilraunakennd slagsmál
Fight Club (1999) var ekki einungis staðfesting á
ótvíræðum hæfileikum Fincher heldur texti sem
tekinn var til samfélagslegrar umræðu vestra þótt
aðsókn á myndina hafi ekki staðið undir vænting-
um. Þjakaðir og dofnir af firringu nútímasam-
félags stofna sögumaður (Edward Norton) og fé-
lagi hans Tyler Durden (Brad Pitt)
slagsmálaklúbb, sem þróast svo í hrein og klár
hryðjuverkasamtök. Myndin varð strax nokkuð
umdeild sakir grófra ofbeldisatriða og þótti sum-
um menningarrýnum hún jafnframt einkennast af
kvenfyrirlitningu. Á meðan því verður ekki neitað
að kynjapólitík myndarinnar sé á afar gráu svæði
er Fight Club flókinn og margbrotinn texti þar
sem ekki er allt sem sýnist (í margvíslegum skiln-
ingi). Hún tekur til umræðu stöðu karlmennsk-
unnar í samfélagi nútímans og verður seint sagt að
hún upphefji gróft ofbeldið. Hvað varðar stíl og
fléttu gengur hún skrefi lengra en Se7en og er
með tilraunakenndari kvikmyndum sem fram-
leiddar hafa verið í Hollywood.
Minna fór fyrir The Game (1997) sem þó var af-
bragðsmynd og þematískt séð ákveðið millistig á
milli Se7en og Fight Club í áherslu sinni á óljós
mörk raunveruleika og skáldskapar/leiks. Öllu
síðri var fimmta mynd Fincher Panic Room (2002),
ef frá er talin mögnuð titilsena, þar sem Jodie
Foster leikur móður sem heldur verndarhendi yfir
dóttur sinni eftir að ræningjar leggja undir sig
heimili þeirra. Myndin sú var ákveðið mótsvar við
þeirri umræðu sem fylgdi í kjölfar Fight Club, auk
þess sem að í raun höfðu allar myndir Fincher
snúist um karlmenn (ef frá er talin Alien³ en eina
kvenpersóna hennar er hálfgerður staðgengill
karlhetju hasarmyndanna). Undanfarin ár hefur
Fincher einbeitt sér að gerð auglýsinga og tónlist-
armyndbanda, en nú er loksins komin í kvik-
myndahús ný mynd frá honum þar sem hann
hverfur aftur til umfjöllunarefnis Se7en en Zodiac
fjallar einmitt um samnefndan raðmorðingja.
Tilraunir með fléttu og form
Í gær hófust sýningar á kvikmyndinni Zodiac
sem fjallar um samnefndan raðmorðingja. Mynd-
inni leikstýrir Bandaríkjamaðurinn David Finc-
her sem er hér á kunnuglegum slóðum líkt og
greina má í þessari samantekt um leikstjórann.
Zodiac David Fincher sem fæddist árið 1962 fékk snemma áhuga á kvikmyndalistinni og vann minni-
háttar störf víða í bransanum þegar hann komst á fullorðinsár.