Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2007, Blaðsíða 3

Níu plús eitt barn í skóla Hér hefur greinarhöfundur, á átjánda árinu, verið fenginn til að kenna níu prúðum og vel gefnum börnum í Reykholti í Borgarfirði veturinn 1940 - 41.
Eftir Pál Bergþórsson
pallberg@isl.is
F
innsk börn eru annáluð
fyrir góðan árangur í
námi. Þau læra ekki að-
eins fljótt og vel að lesa
og skrifa „bæði skýrt og
rétt“, heldur eru þau
líka flestum fremri í
öðrum námsgreinum. Sú
skýring hefur heyrst að þennan árangur í
finnskum barnaskólum megi þakka góðu
samstarfi við foreldra, góðri kennara-
menntun, góðum starfsanda í skólum og
reglusemi sem flestum börnum fellur ein-
mitt vel. Vafalaust er mikið til í þessu, en þó
er forvitnilegt að kanna hvort ekki megi líka
rekja þessa frammistöðu til einhverra ann-
arra orsaka.
Sá merkilegi atburður varð fyrir um það
bil 100 árum að Finnar tóku upp stafsetn-
ingu eftir framburði. Í sinni hreinustu mynd
einkennist hún af því að hvert hljóð í mæltu
máli er sýnt með sérstöku rituðu tákni, og
hvert tákn í rituðu máli vísar til sérstaks-
málhljóðs. Til þess að þurfa ekki að fjölga
bókstöfum og öðrum táknum um of getur
þurft að gera undantekningar frá þessu, en
þá verða þær að hlíta föstum og auðlærðum
reglum. Um leið var tekið upp samræmt og
„vandað“ finnskt ritmál sem að sumu leyti
var og er nokkuð úrelt. Það er þó notað sem
talmál við messugerð, í stjórnmálaumræðum
og fréttaflutningi. En þetta ritmál skilur sig
nokkuð frá daglegu talmáli sem aftur á móti
tíðkast í alþýðlegum sjónvarps- og útvarps-
þáttum og á vinnustöðum. Og nú er orðið al-
gengara en áður að ritað sé á talmáli og
með framburði hvers ritara, til dæmis í
einkabréfum og ekki síst í hinum umfangs-
miklu orðaskiptum á netinu.Þá er samt fylgt
sömu stafsetningarreglum og í samræmda
ritmálinu, eftir framburði, en að breyttu
breytanda.
Spurningin er þá hvort góðan náms-
árangur finnskra barna megi að minnsta
kosti að einhverju leyti einmitt rekja til
þess hvað stafsetningin eftir framburði auð-
veldar nám í lestri og skrift, og þar með í
flestum öðrum greinum. Björn Guðfinnsson
sem var einn helsti móðurmálskennari á síð-
ustu öld hélt því hiklaust fram að einn höf-
uðkostur framburðarstafsetningar væri að
hún væri auðlærð. Meira að segja fullyrti
hann að framburðarsjónarmiðið í stafsetn-
ingu mundi sigra að lokum. Til þess vildi
hann reyndar samræma framburð Íslend-
inga. Flestir mundu nú telja menningar-
legan skaða að þeirri útrýmingu framburð-
arsérkenna sem af því mundi leiða. En hjá
því mætti komast með því að leyfa mönnum
að rita hverjum eftir talmáli sínu, líkt og
nokkuð er farið að tíðkast í Finnlandi eins
og áður sagði. Engum dettur nú í hug að
skylda alla til að samræma framburð sinn í
mæltu máli, og þá er ekki sanngjarnt að slík
samræmingarskylda skuli heldur ná til rit-
málsins. Það er líka vonlítið að halda í
skemmtilegan mismunandi framburð nema
hann fái þegnrétt í rituðu máli.
En er íslenskan þá stafsett í slæmu sam-
ræmi við framburð? Höfum við nokkra þörf
fyrir framburðarstafsetningu? Björn Guð-
finnsson taldi svo vera því að nútíma staf-
setning okkar væri að sumu leyti enn nær
uppruna en sú sem er á fornritaútgáfunni
nýju, og sér lægi við að segja að hún gæti
kallast samræmd stafsetning forn. Lítum
aðeins á vandamál íslenskra barna í lestr-
arnámi.
Þegar börnin rekja stafina í hverju orði
frá upphafi til enda, verða þau iðulega í vafa
um samsvarandi hljóð, til dæmis hvort g-ið í
orðinu gefa sé borið fram sem g eða gj,
hvort f-ið sé borið fram sem f eða v, hvort ll
sé borið fram óbreytt eins og í orðinu mylla
eða sem dl eins og í orðinu spilla, eða hvort
t-ið í orðinu staður sé borið fram sem t eða
d. Þegar það hefur lærst getur þeim hætt til
að skrifa Jónstóttir í staðinn fyrir Jóns-
dóttir. Ótal dæmi af svipuðum toga mætti
nefna. Við sem erum fyrir löngu búin að
leysa þennan vanda lestrarnámsins hjá
sjálfum okkur eigum kannski erfitt með að
skilja hvað þessi óregla stafsetningarinnar
getur valdið miklu öryggisleysi og vanmátt-
arkennd. Barn sem sífellt er verið að leið-
rétta í lestri með svo vondum skýringum
sem „af því bara“, getur ekki aðeins orðið
leitt og þreytt á lestrinum, heldur líka á
öðrum námsgreinum sem lestrarkunnátta er
forsenda fyrir. Lengi býr að fyrstu gerð, og
fyrstu áhrifin í skólanum eins og í hverju
öðru starfi geta haft alvarlegar og víðtækar
afleiðingar.
Hér er nú sýnt lítið dæmi um hvernig ein-
föld íslensk stafsetning eftir framburði gæti
litið út. Að mestu leyti er farið eftir reglum
sem Björn Guðfinnsson lýsti í grein í tíma-
ritinu Helgafelli 1943. Þó eru hljóð í enda
orðs rituð eins og annað orð eða hljóð kæmi
strax á eftir, til dæmis hæhda og hæhd
(ekki hæht), og g-hljóðið í orðinu sagt er
táknað með hq, en ekki x eins og Björn ger-
ir. Dæmið sýnir hvernig upphafserindið í
kvæði meistarans Einars Benediktssonar
um hafísinn gæti verið stafsett á Norður-
landi og Suðurlandi. Munurinn er sannast
að segja ekki mikill, en hann er sýndur með
skáletrun sex orða. Björn Guðfinnsson getur
þess að flestum þyki ný og breytt stafsetn-
ing ljót í fyrstu, en það muni vaninn jafna.
Með tímanum getur mönnum jafnvel farið
að þykja fegurst sú ritvenja sem er næst
þeirra eigin tungutaki og sú málsnilld sönn-
ust og mest sem er skráð eftir eðlilegum
framburði. Svo mun finnsku lærdómshest-
unum finnast.
 Heimildir:
Björn Guðfinnsson: Stafsetning og framburður. Helgafell
1943, 63-69.
Wikipedia, the free encyclopedia: Finnish language.
Stafsetning og námsárangur
Páll Bergþórsson veðurfræðingur spyr hér
hvort góðan námsárangur finnskra barna
megi rekja til þess að finnska er stafsett eftir
framburði. Páll setur ljóð Einars Benedikts-
sonar Hafís, með íslenskri framburð-
arstafsetningu, norðlenskri og sunnlenskri.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. MAÍ 2007 3
Frá vesdri til ausduhrs um hólman hálvan
hríngar siq brimkvíta fljótandi álvan.
Þar björgjin siq milja sem brothæhd sgurdn
ivir bældu, æðandi reiinhavi. –
Ein himinvíð sjón út á heimsenda sjálvan,
eihd helsdohrgjið ríkji með turdn við turdn,
sem gljá oq sbeiglasd við gjeisla kvurdn
ivir gaddbláum sguggum, marandi í hálvu kavi.
Stafsetning eftir norðlenskum framburði:
Frá vesdri til ausduhrs um hólman hálvan
hríngar siq brimhqvída fljódandi álvan.
Þar björgjin siq milja sem brodhæhd sgurdn
ivir bældu, æðandi reiinhavi. –
Ein himinvíð sjón úd á heimsenda sjálvan,
eihd helsdohrgjið rígji með turdn við turdn,
sem gljá oq sbeiglasd við gjeisla hqvurdn
ivir gaddbláum sguggum, marandi í hálvu kavi.
Stafsetning eftir sunnlenskum framburði: