Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 26. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigurð Gylfa Magnússon
sigm@akademia.is
Á
undanförnum árum hef ég rætt
fyrirbærið „sögustofnun“ í
nokkrum ritsmíðum og gert til-
raun til að beita hugtakinu við
greiningu á umræðunni innan
og utan háskólasamfélagsins.
Ég hef haldið því fram, til dæmis í nýrri bók
sem nefnist Sögustríð. Greinar og frásagnir um
hugmyndafræði, að „íslenska sögustofnunin“
lúti forræði hinnar svonefndu yfirlitshugsunar;
að meðlimir þessarar stofnunar séu ofurseldir
hugmyndinni um yfirlit og samfellu í sagn-
fræði. Í mínum huga er hugtakið frekar skýrt,
nefnilega „[s]ögustofnun, sem er skilgreind á
líkan hátt og gert hefur verið um „bókmennta-
stofnun“, samanstendur ekki af öllum sem
vinna í háskóla eða innan tiltekinna skora eða
sviða, heldur aðeins af ákveðnum hluta þess
hóps sem hefur ráðandi stöðu“. Tilvitnunin er
tekin úr áðurnefndri bók Sögustríð þar sem
brugðist er við skilningi Gunnars Karlssonar
prófessors í sagnfræði við Háskóla Íslands á
hugtakinu. Hann lagði nefnilega þá merkingu í
fyrirbærið að það næði til allra sagnfræðinga
sem ynnu innan sagnfræðiskorar Háskóla Ís-
lands. Ég bendi á að svo sé alls ekki, tek í því
sambandi dæmi af háskólakennurum sem ég
tel að tilheyri ekki sögustofnuninni. Í þeim hópi
eru til dæmis prófessorarnir Már Jónsson,
Guðmundur Hálfdanarson og Valur Ingimund-
arson, auk Eggerts Þórs Bernharðssonar dós-
ents við sagnfræðiskor Háskóla Íslands – allt
fræðimenn sem hafa fundið sér vettvang fyrir
utan sögustofnunina og verið þar afkastamikl-
ir.
Ég legg áherslu á að sögustofnunin sam-
anstandi hverju sinni af fólki sem hefur áhuga
á að hafa áhrif á hvernig samtíminn hugsar um
fortíðina og leggur sig fram um að móta þann
skilning úr þeirri valdastöðu sem þeir sitja í.
Tvennt skiptir hér máli, í fyrsta lagi afgerandi
valdastaða innan fræðigreinarinnar og í öðru
lagi einbeittur áhugi á að hafa áhrif á og fara
með þau völd sem tilheyra því að setja heilli
fræðigrein ákveðna dagskrá. Margir há-
skólamenn vinna markvisst gegn virkni stofn-
ana af þessu tagi en aðrir leggja áherslu á að
styrkja valdastöðu sína jafnt og þétt – að
hækka múrinn.
Rök mín í Sögustríðsbókinni eru í stuttu máli
þau að á níunda áratug tuttugustu aldar hafi
Gunnar Karlsson verið sögustofnunin. Hann
lýsir þessu sjálfur ágætlega þegar „karlarn-
ir“,sem þá voru samstarfsmenn hans, afhentu
honum öll völd og áhrif í skorinni og hann sem
áhugasamur ungliði hafi gripið tækifærið og
byggt upp sagnfræðiskor af krafti og ákafa,
nokkuð sem allir sem tilheyra sagnfræðinni
kannast við. Gunnar bendir jafnframt á í sinni
fræðilegu sjálfsævisögu sem birtist í bókinni
Íslenskir sagnfræðingar (2002) að hann hafi
síðar misst öll völd innan stofnunarinnar, hon-
um hafi verið þokað til hliðar af nýjum starfs-
mönnum sagnfræðiskorar: „Þetta voru há-
menntaðir og metnaðarfullir menn sem vildu
ekki láta segja sér fyrir verkum, og allir held
ég að þeir hafi viljað halda rannsóknum sem
ótvíræðu meginviðfangsefni sagnfræðináms-
ins. Stefna mín, að stofna iðnskóla í sagnfræði,
varð einfaldlega undir.“ (Bls. 235). Ég bendi
hins vegar á í Sögustríðsbókinni að Gunnar
hafi haft sigur um síðir, að hans stefna hafi orð-
ið ríkið, mátturinn og dýrðin innan sögustofn-
unarinnar í lok tuttugustu aldar þar sem flestir
þeirra sem þokuðu honum til hliðar á sínum
tíma hafi að lokum gengist hugmyndafræði
hans á hönd, nefnilega yfirlitshugsuninni í
sagnfræði.
Að vera í liði
Jón Yngvi Jóhannsson bókmenntafræðingur,
framkvæmdastjóri Hagþenkis og fræðimaður í
ReykjavíkurAkademíunni, kvaddi sér hljóðs í
Lesbókinni hinn 19. maí og ræddi hugmyndir
mínar um sögustofnunina (og reyndar einnig
bókmenntafræðistofnun). „Nú get ég alveg
gengist við því,“ segir Jón Yngvi í umræddri
grein og bætir við, „að vera hluti af íslenskri
bókmenntastofnun.“ Fyrir því telur hann vera
þau rök að hann sé virkur þátttakandi í um-
ræðu um bókmenntafræði með margvíslegum
hætti. Um þetta er eftirfarandi að segja: Jón
Yngvi Jóhannsson er ekki beinn hluti að bók-
menntastofnuninni, hann kann að hafa áhuga á
að gerast liðsmaður hennar en til þess að geta
talist fullgildur þátttakandi á þeim vettvangi
verður hann að hafa afgerandi valdastöðu inn-
an fræðasamfélagsins. Enn sem komið er telst
hann vera fótgönguliði, áhangandi þeirra sem
fara með valdið innan bókmenntafræðinnar.
En hverjir tilheyra þessari stofnun? Í eina tíð
var talað um Halldór Guðmundsson útgáfu-
stjóra Máls og menningar sem „bókmennta-
stofnunina“, en það var nú einmitt hann sem
kom hinni miklu bókmenntasögu á koppinn,
ritstýrði hluta hennar og gaf hana svo út. Hall-
dór var hvorki með kennslu- né rannsókn-
arstöðu í Háskóla Íslands, en áhrif hans voru
mikil úr stóli útgáfustjórans. Hann uppfyllti,
með öðrum orðum, skilyrðin tvö sem ég taldi
hér að framan að þyrftu að vera fyrir hendi til
að hafa áhrif og völd innan hinnar huglægu
stofnunar sem hér er til umræðu. Þeir sem
„stýra“ líkum stofnunum eiga auðvelt með að
lokka til sín unga og efnilega fræðimenn eins
og Jón Yngva og fjölmarga aðra sem koma að
vinnslu verka á þeirra vegum. Þannig komast
menn oftast til áhrifa – þeir fylgja slóð valdsins.
Nú kunna aðrir að fara með þessi völd innan
bókmenntastofnunarinnar, ef til vill er þeim
dreift á fleiri en einn stað eins og Jón Yngvi tel-
ur að oftast sé raunin. En sú valddreifing á
ekki við þegar sögustofnunin er til umræðu.
Hana er að finna nú um stundir í hluta sagn-
fræðiskorar Háskóla Íslands og hugsanlega
meðal nokkurra sagnfræðinga innan Kenn-
araháskóla Íslands – meðal þeirra sem hafa
gert yfirlits- og samfelluhugsunina að leið-
arstefi fræða sinna. Það sem meira er, ég sé
ekki fyrir mér að sögustofnunin muni hafa
vistaskipti hvorki í bráð né lengd.
Í Sögustríðsbókinni læt ég þau orð falla um
þátttöku Jóns Yngva við ritun bókmenntasög-
unnar að hún sé „tragíkómísk“ af nákvæmlega
þeirri ástæðu að hann gerir sér fullkomlega
grein fyrir takmörkunum yfirlitsformsins –
ræðir þau mjög opinskátt og af skynsemi – en
tekur síðan þátt í því að skapa verkið. Í því felst
ótvírætt virkni „stofnananna“ sem hér eru til
umræðu; þær ráða ferðinni þegar kemur að
hinni fræðilegu dagskrá og menn þurfa einfald-
lega að þoka sinni hugmyndafræðilegu sann-
færingu til hliðar og láta sem ekkert sé; taka
þátt í sjónarspilinu.
„Stofnunin – það eru hinir“
„Sögustofnunin sem Sigurði er svo hugleikin er
með öðrum orðum annað nafn yfir sagn-
fræðistofnun Háskóla Íslands,“ segir Jón
Yngvi í Lesbókargrein sinni, „þá sem sitja í
föstum stöðum við eina háskólann á Íslandi
sem starfrækir hugvísindadeild. En með því að
slá saman Sagnfræðistofnun og útþynntri út-
gáfu af hugtakinu bókmenntastofnun verður til
í skrifum Sigurðar Gylfa „Íslenska sögustofn-
unin“, furðueinsleitur hópur sagnfræðinga sem
allir eru ósammála Sigurði Gylfa og þar með
gamaldags og íhaldssamir. Þessi stofnun
stendur að mati Sigurðar Gylfa vörð um þjóð-
ernismiðjaða sögu, karlaveldi, stórsögu og
fleira vont.“ Hér fellur Jón Yngvi í sömu gryfju
og Gunnar Karlsson gerði þegar hann ræddi
hugmynd mína um sögustofnunina í grein í
Sögu árið 2004, báðir telja að allir innan sagn-
fræðiskorar séu hluti af stofnuninni marg-
umræddu. Gunnar lætur þess meðal annars
getið að ég verði einnig að teljast til umræddr-
ar stofnunar vegna kennslu minnar við sagn-
fræðiskor á síðustu tólf árum. Þessari skoðun
Gunnars svara ég í ítarlegu máli í bókinni
Sögustríð (sjá til dæmis blaðsíður 287 og áfram
og svo 325-355) og legg mjög þunga áherslu á
þann skilning sem reifaður hefur verið hér að
framan á hugtakinu sögustofnun. Það sem
meira er, ég legg mikla áherslu á að draga fram
hópa til samanburðar sem standa fyrir utan
sögustofnunina og ræða virkni þeirra innan
fræðasamfélagsins.
Segja má að bókin Sögustríð fjalli um tilvist
þessara fræðihópa og tengsl þeirra við valdið,
hvernig þeir hafa náð að fóta sig innan hugvís-
inda þrátt fyrir hina þungu hönd sögustofn-
unarinnar sem lemur okkur fótgönguliðana til
hlýðni og undirgefni við málstaðinn. Það er
gert með mismunandi hætti en ein aðferðin er
að stilla allri samræðu innan háskólasamfé-
lagsins í hóf, helst að koma í veg fyrir að hún
eigi sér stað. Til að brjótast út úr þessari
herkví stofnunarinnar varð að efna til „óvina-
fagnaðar“, sem mér virðist vera sá skilningur
sem Jón Yngvi leggur í samræðugjörning þann
sem ég hef kennt við sögustríðið. Ég legg
áherslu á að sögustríðið var ekki kostur sem ég
tók fram yfir samræðuna eins og Jón Yngvi
virðist halda, heldur braust það út vegna þess
að samræðan var ómöguleg við þær aðstæður
sem skapast höfðu í háskólasamfélaginu, rétt
eins og rakið er í ítarlegu máli í fyrri hluta bók-
arinnar. Alltof oft var lögð áhersla á að halda
samræðunni í skefjum þar sem nýjar hug-
myndir voru taldar ógna þeirri hugmyndafræði
sem helst var hampað. Þar var fremst í flokki
yfirlitið og þær hugmyndir sem móta það.
Tvíhyggja
Jón Yngvi hefur ekki komið auga á ofangreind
rök mín í Sögustríðsbókinni, telur þvert á móti
að ég dragi fræðafólk í tvo dilka, það sem er
innan sögustofnunarinnar og það sem er sam-
mála mér; eru í mínu liði. Að áliti Jóns Yngva
Við erum öll fótgöngu
aðeins mismunandi leiðitamir
Mynd fyrir dauðann Ingimundur fiðla lagði alla sína orku í listina og fór af stað með hljóðfæri
sitt og lék fyrir fólkið. Árum saman sló hann aldrei slöku við, hélt ótrauður áfram og lék við
hvern sinn fingur opinberlega. Við hvert tækifæri fundust einstaklingar sem sáu ástæðu til að
snúa niður leiftrandi anda hans og troða honum um tær.
Mótlætið sveið en alltaf hélt Ingimundur sínu striki þar til hann hitti mann í Viðey. Sá gat
ekki horft upp á leikgleði Ingimundar; hann bara varð að slökkva þennan neista. Ingi-
mundur skildi strax að hann ætti ekki afturkvæmt á sjónarsviðið. Hann ákvað að grípa
andartakið rétt áður en það fjaraði út og festa á plötu. Þá taldi hann sig geta mætt örlög-
um sínum.
Maðurinn sem sparkaði í höfuð hans liggjandi vissi aldrei hvaða afleiðingar gjörðir hans
höfðu en hann átti síðar eftir að hreykja sér af því að hafa hitt Ingimund fiðlu úti í Viðey
þótt hann myndi ekki nákvæmlega hvað þeim fór á milli. Hann átti af honum mynd rétt
fyrir dauðann.
(Texti og mynd tekin úr bókinni Sögustríði ).
Í síðustu Lesbók skrifaði Jón Yngvi Jóhanns-
son grein þar sem hann gagnrýndi Sigurð
Gylfa Magnússon, höfund bókarinnar Sögu-
stríð. Greinar og frásagnir um hug-
myndafræði, fyrir umfjöllun um ýmis efni
tengd fræðum og vísindum. Sigurður Gylfi
svarar Jóni hér í dag með ádrepu þar sem
hann hafnar meðal annars því að dregin sé
upp svart/hvít mynd af samræðunni í há-
skólasamfélaginu í bókinni. Þvert á móti tel-
ur Sigurður Gylfi rökræðuna margbrotna og
flókna, að tvíhyggjuhugmynd Jóns fái ekki
staðist.