Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2007, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 26. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Ein af virtari kvikmyndahátíðumBandaríkjanna, Silverdocs,
verður haldin í fimmta sinn snemma
í næsta mánuði í Maryland-ríki.
Þetta er hátíð sem haldin er á vegum
bandarísku kvikmyndastofnunar-
innar (AFI) og Discovery-sjónvarps-
stöðvarinnar og sérhæfir sig í sýn-
ingum á
heimildamynd-
um. Hátíðin birti
nýverið nöfn
þeirra 100 mynda
sem að þessu
sinni voru valdar
til þátttöku og
kennir þar ým-
issa grasa. Meðal
þeirra mynda
sem sýndar
verða, og eiga vafalaust eftir að
vekja umtalsverða athygli, má nefna
Enemies of Happiness eftir Evu
Mulvad, en myndin lýsir kosninga-
baráttu hinnar 27 ára gömlu Malalai
Joya þar sem hún býður sig fram til
þings í Afganistan árið 2005. Kosn-
ingaherferðin reyndist Joya ekki
auðveld, henni bárust m.a. morðhót-
anir, en hún bar sigur úr býtum og
situr fyrst kvenna á afgangska
þinginu. Big Rig eftir Doug Pray
gæti einnig verið áhugaverð en þar
er gefin innsýn í sérkennilega veröld
vörubílstjóranna sem á næturnar
lýsa upp bandarískt vegakerfi. Einn-
ig vekur athygli að Frederick Wi-
seman er með nýja mynd á hátíðinni,
State Legislature, en hann hefur um
áratugabil verið einn helsti fröm-
uður svokallaðra „cinema verite-
mynda“ í Bandaríkjanum.
  
Á áðurnefndi Silverdocs heim-ildamyndahátíð mun sjálfur Jo-
nathan Demme (Silence of the
Lambs, Philadelphia) sýna nýja
heimildamynd um eftirköst fellibyls-
ins Katrínar í New Orleans, en hún
nefnist New
Home Movies
from the Lower
9th Ward. Fylgir
Demme þar í fót-
spor Spike Lee
sem í fyrra sendi
frá sér mynd um
sama efni, When
the Levees
Broke: A Re-
quiem in Four
Parts. Demme
hefur áður reynt fyrir sér í gerð
heimildamynda með eftirminnileg-
um hætti en árið 2003 gerði hann
The Agronomist sem fjallaði um
ástandið á Haítí og á níunda ára-
tugnum gerði hann hina klassísku
Talking Heads-tónlistarmynd, Stop
Making Sense. Á Silverdocs mun
Demme verða sérstaklega heiðraður
fyrir þann “anda sem hann blæs í
heimildamyndaformið.“
  
Þrjár kvikmyndir eru nú í bígerðsem byggðar eru á skáldsögum
eftir bandaríska hryllingshöfundinn
Stephen King. Þar á meðal er kvik-
myndaðlögun að hinu mikla fant-
asíuverki The Talisman sem King
skrifaði ásamt félaga sínum Peter
Straub um miðjan níunda áratuginn,
en verkið segir
frá ferðalagi ung-
lingsins Jacks Sa-
wyers um hand-
anheima til að
bjarga móður
sinni. Þá er skáld-
sagan Bag of Bo-
nes einnig í fram-
leiðslu, en
verkefnið ku vera
skammt á veg
komið. Það sem
kannski vekur mesta athygli er að
Frank Darabont er á langt kominn
með gerð myndarinnar The Mist, en
þar er byggt á skáldsögu sem kom
út snemma á ferli Kings. Darabont
er, eins og margir eflaust vita, vel
sjóaður í King-aðlögunum en hann
hefur áður stýrt The Green Mile og
The Shawshank Redemption á hvíta
tjaldinu.
Kvikmyndir
Stephen King
Jonathan Demme
Eva Mulvad
Björn Norðfjörð
bn@hi.is
Upphrópunarmerki eða spurningarmerki– það er spurningin. Mig grunar aðfleiri lesendur verði forviða af fyr-irsögninni fremur en þeir hafi velt
henni fyrir sér sem spurningu – þess vegna upp-
hrópunarmerkin. Við skulum því aðeins ræða
hvaða dularfullu fyrirbæri þetta séu áður en við
glímum eilítið við spurninguna. Blue-ray eða HD-
DVD eru hvort tveggja mynddiskar skyldir DVD-
disknum en búa yfir meira geymslurými (Blue-ray
50gb, HD-DVD 30gb en DVD 8,5gb) og betri hljóð-
og myndgæðum (HD stendur fyrir „high def-
inition" eða háskerpu). Diskarnir eru þó allir sam-
bærilegir að stærð hvað varðar ytra gervi en um-
búðir nýju diskanna eru smærri og ferkantaðri –
HD í rauðum öskjum og Blue-ray...já...bláum öskj-
um. Lykilspurningarnar eru tvær: 1) Er munurinn
á DVD og HD/Blue-ray það mikill að það borgi sig
að fjárfesta í slíkum spilara og jafnvel að end-
urnýja kvikmyndasafnið? 2) Af hverju í ósköp-
unum tvö kerfi?
Byrjum á seinni spurningunni. Lesendur sem
hafa aldur til muna kannski eftir árdögum mynd-
bandsbyltingarinnar þegar tvö ólík kerfi (og
reyndar nokkur önnur smærri) kepptu um hituna:
Beta og VHS. Þrátt fyrir að vera tæknilega full-
komnara kerfi varð Beta að láta í minni pokann og
þannig varð framleiðandi þess Sony af gríð-
arlegum fjármunum, en framleiðandi Blue-ray er
einmitt enginn annar en Sony og í von um að sagan
endurtaki sig ekki berst fyrirtækið nú með kjafti
og klóm gegn HD-disknum sem framleiddar er af
Toshiba og NEC. Ljóst má vera að fyrirtækin hafa
lagt óheyrilegar upphæðir að veði enda er hagn-
aðarvonin og mikil. Hér er því að finna ástæðuna
fyrir því að tvö um margt sambærileg kerfi séu
markaðssett á sama tíma. Lengi mátti vera ljóst að
það myndi rugla neytendur í ríminu (og gera alla
markaðssetningu erfiðari) og því reyndu bæði
kvikmyndaframleiðendur og verslunarkeðjur að
miðla málum á milli fylkinganna en allt kom fyrir
ekki. HD-spilarar voru settir fyrst á markað fyrir
rétt rúmu ári en Blue-ray spilarar ekki fyrr en
undir lok síðasta árs en allar götur síðan hefur
Sony saxað á forskot keppinautarins. Ásamt því að
vera tæknilega séð fullkomnari á Sony sterkt út-
spil í Playstation 3 leikjatölvunni sem getur spilað
Blue-ray myndir ásamt leikjum. Enn fremur gefa
kvikmyndadeild Sony (Columbia og MGM), Fox
og Disney myndir sínar aðeins út á Blue-ray, en á
móti kemur að Universal gefur aðeins út á HD-
diskum. Warner, Paramount og DreamWorks
gefa út á báðum, en smærri dreifingaraðilar á borð
við Criterion, Kino og Eureka halda að sér hönd-
um og bíða lykta stríðsins. Á Bandaríkjamarkaði
hafa Blue-ray myndir náð á undanförnum vikum
nokkru forskoti á HD. Þótt kapphlaupinu sé
hvergi nærri lokið myndi ég veðja á Blue-ray ef ég
ætti að gefa svar við fyrirsögninni.
Fyrri spurningunni er ekki auðsvarað. Enn sem
komið er einkennist útgáfan af dæmigerðum
Hollywood-myndum enda er það einna helst í nýj-
ustu hasarmyndunum sem bætt mynd- og hljóð-
gæði nýta sín – því fleiri sprengingar því betra. Og
þó getur maður spurt hversu miklu máli það skipti
að sjá Adam Sandler í háskerpu í Click (2006) sem
var fyrsta kvikmyndin sem fullnýtti geymslurými
diskanna bláu. Hvað varðar sígildar myndir hefur
lítið sem ekkert komið út í háskerpu á meðan
DVD-útgáfan batnar með hverju árinu. Hví skyldu
aðdáendur Billy Wilder bíða með að fjárfesta í Ace
in the Hole (1951) þegar hún kemur loksins út á
DVD nú í sumar, vitandi það að áratugur gæti liðið
þangað til hún birtist á annað hvort HD-disk eða
Blue-ray (þá mun annað kerfið væntanlega heyra
sögunni til). Hafa verður í huga að færslan frá
DVD yfir í háskerpu jafnast engan veginn á við
stökkið frá myndbandi yfir í DVD, en þar kom
fleira til en mynd- og hljóðgæði líkt og þægilegri
umgjörð, margvíslegt ítarefni og tryggð við upp-
haflega hlutfallsstærð kvikmyndanna. Mig grunar
því að þeir verði fáir sem muni skipta út gamla
dvd-safninu fyrir Blue-ray/HD jafnvel þótt þeir
kunni að hafa skipt út gömlu spólunum fyrir DVD-
myndir, þótt óhjákvæmilega komi að því að nýtt
kerfi muni leysa það gamla af hólmi við kaup/leigu
á nýjum myndum – en það gerist varla á næstunni.
Ég er ekki viss um að þetta verði sú botnlausa
tekjulind sem hátækni- og kvikmyndarisarnir hafa
veðjað á.
Blue-ray eða HD-DVD!!!
SJÓNARHORN »Hér er því að finna ástæðuna
fyrir því að tvö um margt
sambærileg kerfi séu markaðs-
sett á sama tíma. Lengi mátti
vera ljóst að það myndi rugla
neytendur í ríminu og því reyndu
bæði kvikmyndaframleiðendur
og verslunarkeðjur að miðla
málum á milli fylkinganna en
allt kom fyrir ekki.
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Þ
ann 28. apríl árið 2004, eða daginn
sem ljósmyndirnar úr Abu Ghraib-
fangelsinu í Bagdad bárust um
heimsbyggðina, var ljóst að Banda-
ríkjamenn höfðu tapað stríðinu í
Írak. Hvernig svo
sem stríðsrekstrinum sem slík-
um átti eftir að vegna hafði þjóð-
in glatað trúverðugleika sínum
sem boðberi frelsis og lýðræðis.
Nú er svo komið að myndir úr
pyntingaklefum Bandaríkjahers
í Abu Ghraib eru orðnar að
ríkjandi táknmyndum stríðsins í
heild, og mætti reyndar halda
því fram að aðstæðurnar minni
óþægilega á orðræðuna sem
skapaðist umhverfis ljósmynd-
ina af hinni níu ára gömlu og
skaðbrenndu Kim Phucen, en sú
mynd gegndi einmitt miðlægu
hlutverki á sínum tíma í að móta
almenningsálit á Víetnamstríð-
inu. En hver er baksaga þessara
heimsþekktu ljósmynda og
myndbanda frá Abu Ghraib?
Þetta er spurning sem heimildamyndin The Ghosts
of Abu Ghraib (Vofur Abu Ghraib, 2007) leitast við
að svara en mynd þessi, sem er leikstýrt og fram-
leidd af Rory Kennedy, hefur á undanförnum mán-
uðum verið tekin til sýninga í kvikmyndahúsum
víða um heim enda þótt hún sé framleidd af banda-
rísku kapalsjónvarpsstöðinni HBO. Sjálf er Rory
Kennedy yngsta barn Roberts Kennedy og má því
e.t.v. segja að pólitík sé henni í blóð borin. Kvik-
myndaferill hennar ber þess enda merki en frá því
að hún lauk háskólanámi hefur hún framleitt og
leikstýrt röð heimildamynda sem taka á samfélags-
málum á gagnrýninn hátt.
Ógurlegur reynsluheimur
Fyrsta mynd Kennedy, American Hollow (Inn-
antóm Ameríka, 1997), vakti töluverða athygli en
þar beindi hún sjónum að fátækri suðurríkja-
fjölskyldu og lífsbaráttu hennar. Nýleg mynd Ken-
nedy, Indian Point: Imagining the Unimaginable
(Indian Point: Að hugsa um hið óhugsanlega, 2004)
gerir að umfjöllunarefni þá hugleiðingu að kjarn-
orkuver kynni að reynast eftirsóknarvert skotmark
fyrir hryðjuverkamenn og í kjölfarið er spurt
hverjar afleiðingar slíkrar árásar myndu vera. Í
sinni nýjustu mynd, Vofur Abu Ghraib, rær Ken-
nedy hins vegar á mið alþjóðastjórnmála og dregur
einmitt upp fortíðardrauga sem sumum kann að
þykja að hafi verið dysjaðir fullfljótt, en aðrir geta
kannski ekki hugsað sér að horfast í augu við á nýj-
an leik. Það sem hins vegar gerir mynd Kennedy
sérlega áhugaverða er að hún leitast ekki við að
skella skuldinni á þá sem þegar hafa fengið að
gjalda þátttöku sína í pyntingunum í Abu Ghraib
dýru verði, þ.e.a.s. óbreytta eða lágt setta hermenn
sem voru sakfelldir fyrir framgönguna, heldur leit-
ar hún þetta sama fólk uppi og gefur því kost á að
útskýra ógurlegan reynsluheim sinn og hegðun frá
eigin sjónarhorni. Aðalábyrgðinni á þeim mann-
réttindabrotum sem áttu sér stað í
pyntingaklefum Abu Ghraib skellir
myndin, eins og vera ber, á herðar
yfirmanna í hernum og rík-
isstjórnar Bush, sem skipanir,
reglugerðir eða þá skortur á slíku í
bland við lögfræðilegt skrum átti
rætur sínar að rekja til. Það að sjá
fólkið, sem sjálft tók þátt í óhæf-
unni, tala máli sínu er sennilega
mest sláandi þátturinn í kvikmynd
Kennedy.
Hryðjuverkastríð
Árið 2002 ákvað George Bush
Bandaríkjaforseti að Genfarsátt-
málinn næði ekki yfir fanga sem
teknir væru höndum í hinu svokall-
aða „hryðjuverkastríði“. Þetta var
fyrsta ákvörðunin af mörgum sem
leiddu til atburðanna sem myndin
lýsir. Þó er rétt að taka fram að forðast ber að líta á
Abu Ghraib sem einhverja stórkostlega og einstaka
misfellu í annars ágætu kerfi – eitt af því sem kem-
ur fram í myndinni er að um kerfisbundna notkun á
pyntingum í ólíkum herfangelsum var að ræða, og
hálfgerð tilviljun réð því að myndirnar bárust frá
Abu Ghraib því svipað efni hefði vel getað komið
annars staðar frá. Mynd Kennedy hefur reyndar
verið hrósað fyrir að forðast hræðsluáróður og fara
nokkuð jöfnum höndum um efnið, og skiptir þar ef-
laust umtalsverðu máli að myndin fellur ekki í þá
gryfju að fordæma á einfaldan hátt þá sem sak-
felldir hafa verið í pyntingamálinu, en eins og áður
segir eru það allt smáfiskar, heldur leita kvik-
myndagerðarmenn skýringa á hegðun af þessu tagi
og rekja ábyrgðina upp valdastigann.
Myndin er að mörgu leyti látlaus og hefðbundin,
ekki er notast við frásagnarrödd heldur er stuðst
við myndræna framsetningu á efninu og þar bland-
ast saman fréttamyndir, viðtöl við þá sem við sögu
koma auk þess sem spjallað er við ýmsa viðmæl-
endur og sérfræðinga, og síðast en ekki síst er
myndefnið alræmda úr fangelsinu. Síðastnefnda
efnið er að líkindum sá hluti myndarinnar sem
kann að koma hvað sterkast við áhorfendur því hér
birtast pyntingamyndir „óritskoðaðar“, ef svo má
að orði komast, efni sem fjölmiðlar töldu sig ekki í
stakk búna á sínum tíma til að birta áhorfendum.
Þetta er sannarlega sláandi efni og engum sem það
sér mun blandast hugur um að það sem fram fór í
Abu Ghraib kallast réttu nafni stríðsglæpir. Það er
á hinn bóginn athyglisvert að bera raunveruleikann
eins og hann birtist í Abu Ghraib saman við þá sjón-
varpsþáttaröð sem hefur e.t.v. á hvað augljósastan
hátt brugðist við atburðunum sem áttu sér stað ell-
efta september 2001, en það er 24 með íslandsvin-
inum Kiefer Sutherland í aðalhlutverki. Þættir
þessir hafa tekið mjög eindregna afstöðu gagnvart
pyntingum sem réttlætanlegum viðbrögðum þegar
þjóðinni er ógnað, og sýna pyntingar þá sem afar
árangursríkar hvað upplýsingaöflun varðar og jafn-
an eru þær framkvæmdar af afskaplega hæfu fólki
á sínu sviði. Vofur Abu Ghraib sýna þvert á móti að
um algjört kvalakarníval er að ræða þegar beislinu
er sleppt af valdamiklum stofnunum, um er að
ræða ómarkvissa niðurlægingu allra sem að málinu
koma, athæfi sem skilar engu nema glundroða og
þjáningu. Þannig er óhætt að segja að myndirnar
sem hér eru sýndar úr pyntingastöðinni sam-
anstandi af eins konar vofum samtímans, mynd-
efnið sækir á og afbyggir frelsis- og lýðræð-
ishugmyndir þær sem margir hafa einmitt haldið á
lofti undanfarin misseri til að réttlæta Íraksstríðið.
Það er einmitt þess vegna sem Mark Bowden, í
grein sem nefnist „How to Break a Terrorist“ og
birtist í nýjasta hefti bandaríska mánaðaritsins Atl-
antic Monthly, segir Abu Ghraib hafa verið mesta
áfall sem skollið hefur á Bandaríkjunum hingað til í
Íraksstríðinu. Þá getur maður ekki annað en vonað
að Bowden hafi rétt fyrir sér þegar hann segir í
sömu grein að eftirköst hneykslismálsins hafi verið
slík að yfirheyrsluaðferðir hersins í Írak hafi tekið
stakkaskiptum.
Hér segir Björn Þór frá kvikmyndaleikstjór-
anum og -framleiðandanum Rory Kennedy og
mynd hennar um pyntingarnar í Abu Ghraib-
fangelsinu í Írak.
Reuters
Pyntingar Í myndinni er svarað leitað við spur-
ingunni um bakgrunn ljósmyndanna heims-
þekktu ljósmynda frá Abu Ghraib?
Rory Kennedy
Vofur samtímans