Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2007, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 26. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
ÞÓTT þessi bók sé harla ólíkleg til að ná inn á
metsölulista bókaútgefenda, er hún samt áhuga-
verð um margt og kannski einmitt þess vegna. Í
fyrsta lagi er hún áhugaverð vegna þess að hún
lýsir hugmyndafræðilegum ágreiningi milli ráð-
andi stjórnmálaafla um uppbyggingu velferð-
arríkis á Íslandi. Hún skýrir líka, hvers vegna
jafnaðarmönnum á Íslandi tókst ekki að fá lög
um atvinnuleysistryggingar virk í framkvæmd
fyrr en árið 1956, hálfri öld síðar en í Danmörku
og Noregi og löngu eftir að atvinnuleysistrygg-
ingar voru lögfestar í Finnlandi (1917) og í Sví-
þjóð (1938).
Reyndar voru atvinnuleysistryggingar hluti
af löggjöfinni um almannatryggingarnar, sem
Haraldur Guðmundsson, fyrsti ráðherra Al-
þýðuflokksins í ríkisstjórn hinna vinnandi
stétta, náði fram á þinginu 1935-36. En kaflinn
um atvinnuleysistryggingar sætti svo harðri
andstöðu forystumanna Sjálfstæðis- og Fram-
sóknarflokks og tók svo miklum breytingum í
meðförum þingsins að lögin máttu heita óvirk í
framkvæmd. Þótt árstíðarbundið atvinnuleysi
mætti heita fastur liður í lífi sjávarplássanna og
langvarandi atvinnuleysi hrjáði mörg alþýðu-
heimili á kreppu- og samdráttartímum, treystu
verkalýðsfélögin sér ekki til að leggja þær kvað-
ir – iðgjöld – á fátækt verkafólk, sem þurft hefði
til að virkja lögin.
Þess vegna leið meira en þriðjungur aldar frá
því að Jón Baldvinsson, þingmaður Alþýðu-
flokksins og forseti Alþýðusambandsins, flutti
fyrstu þingmálin um atvinnuleysisskráningu og
vinnumiðlun árið 1923, þar til virk löggjöf um at-
vinnuleysistryggingar náði fram að ganga á Al-
þingi árið 1956. Ári áður þurfti verkalýðshreyf-
ingin að neyta aflsmunar í langvinnustu
verkfallsátökum á lýðveldistímanum til þess að
knýja málið fram. Hin pólitíska andstaða gegn
lögfestingu atvinnuleysistrygginga var því harð-
vítug og langvinn. Forystumenn atvinnurek-
enda og pólitískir talsmenn þeirra innan Sjálf-
stæðisflokksins létu ekki sinn hlut í andstöðu við
lögfestingu atvinnuleysistrygginga fyrr en í
fulla hnefana.
Á Guð og gaddinn
Hvers vegna var andstaðan gegn þessu réttlæt-
ismáli, sem þar að auki studdist við skynsemis-
og hagkvæmnisrök, eins og síðar kom á daginn,
svona hörð hér á landi? Hvers vegna var hin
pólitíska andstaða íhaldsaflanna miklu harðari
hér á landi en annars staðar á Norðurlöndum?
Var þörfin fyrir atvinnuleysistryggingar eitt-
hvað minni hér á landi en annars staðar? Það
var síður en svo. Árstíðabundið atvinnuleysi var
fastur fylgifiskur sjávarútvegshagkerfisins ís-
lenska, auk þess sem afkoma sjávarútvegsins
var háðari svipulum sjávarafla og sveiflu-
kenndum mörkuðum en iðnaðarþjóðfélögin ann-
ars staðar í Evrópu. Það var því brýn þörf fyrir
atvinnuleysistryggingar, brýnni hér en víðast
hvar annars staðar. Eða hvernig lýsa þeir Er-
lingur Friðjónsson og Jón Baldvinsson, þing-
menn Alþýðuflokksins og flutningsmenn fyrsta
frumvarps til laga um atvinnuleysistryggingar
(1928), kjörum atvinnuleysingja og fjölskyldna
þeirra á þessum tímum:
„Verkamennirnir hjer í Reykjavík eru bein-
línis settir á Guð og gaddinn. Það er ekki
ofmælt, að börn þeirra veslist upp hrönn-
um saman á atvinnuleysistímum á vet-
urna úr kulda, næringarskorti og tæringu.
Og án efa mundi ljetta stórum á fátækra-
framfærslu margra bæjar- og sveitarfé-
laga, ef frumvarp þetta yrði að lögum.“
(Bls. 39).
Það þóttu forréttindi, þegar heimilisfeður,
sem höfðu mátt þola atvinnuleysi langtímum
saman, komust í „stjórnargrjótið“; Það fólst í
því að kljúfa grjót í atvinnubótavinnu á vegum
landstjórnarinnar, en grjótið var síðan flutt með
járnbrautarlest úr Öskjuhlíðinni í hafnargarð-
ana í Reykjavíkurhöfn. Það má merkilegt heita,
að á sama tíma og staðir eins og Ísafjörður, Ak-
ureyri og Seyðisfjörður buðu upp á örugg hafn-
arskilyrði, var höfuðborgin, undir stjórn íhalds-
ins, hafnleysa fram yfir fyrra stríð. Þetta þýddi
þrælavinnu karla og kvenna við að bera þunga-
vöru á bakinu og ferma og afferma úr umskip-
unarbátum, einatt við hin verstu lendingar- og
veðurskilyrði. En þeir, sem komust í þessa
þrælavinnu, þóttust hólpnir. Lífið var botnlaust
strit myrkranna á milli, eins og í kolsvartri graf-
ik Kötu Kolwitz.
Fyrir fáum árum kom út öndvegisritið Fá-
tækt fólk eftir Gylfa Gröndal, sem lýsti hispurs-
laust kjörum þess fátæka fólks, sem byggði upp
höfuðborg Íslands á þessum árum. Það er mikil
eftirsjá að því, að Gylfa entist ekki líf til að ljúka
því stórvirki, sem áformað var í þremur bindum.
Sömuleiðis verður það að flokkast undir meiri-
háttar skaða, að Matthíasi Viðari Sæmundssyni
entist ekki aldur til að ljúka áformaðri ævisögu
Héðins Valdimarssonar, einhvers stórbrotnasta
persónuleika, sem saga íslenskrar verkalýðs-
hreyfingar kann frá að greina. Vonandi mun ný
kynslóð sagnfræðinga taka upp hið fallna merki
og forða þessari átakasögu frá gleymsku.
Hvers vegna voru forsprakkar atvinnurek-
enda í forystu Sjálfstæðisflokksins og bænda-
íhaldið í Framsókn svona harðvítugt í andstöðu
sinni við atvinnuleysistryggingar? Þetta voru
vissulega erfiðir tímar og atvinnuþref og lífsbar-
áttan var hörð og miskunnarlaus. Bændaíhaldið
bar því við, að bætt lífsskilyrði og atvinnuöryggi
öreiganna á mölinni mundi ýta undir frekari
fólksflótta úr sveitum, með þeim afleiðingum, að
stórbændum og landeigendum héldist illa á
vinnuhjúum. Málsvarar Sjálfstæðisflokksins,
eins og t.d. Thor Thors, sonur Thors Jensen, út-
gerðar- og athafnamanns, sem sat á þingi fyrir
Sjálfstæðisflokkinn, sagði að sjálfstæðismenn
væru á móti atvinnuleysistryggingum, m.a.
vegna þess að þeir teldu
„að þetta frv. (Haraldar Guðmundssonar
o.fl.), sem felur það í sér að styrkja atvinnu-
leysingja í kaupstöðum, sé enn eitt nýtt og
öflugt spor í áttina til þess að raska alveg
atvinnulífi þjóðarinnar, með því móti að
ginna til kaupstaðanna ennþá fleira fólk úr
sveitum landsins, en það sem forsjárlaust
og fyrirhyggjulaust hefur flust hingað á möl-
ina.“ (bls. 59)
Öryggissjóður verkalýðsins
Þeir óttuðust það með öðrum orðum, þessir fínu
herrar, að lýðurinn legðist í leti og ómennsku, ef
svipa atvinnuleysisins ræki hann ekki áfram.
„Með því að innleiða hér á landi þá reglu að
greiða atvinnuleysisstyrk, óttast ég, að dregið
verði stórkostlega úr hvöt manna til þess að leit-
ast við að bjarga sér sjálfir.“ Þetta sagði máttar-
stólpi atvinnulífsins og Sjálfstæðisflokksins úr
Vestmannaeyjum, Jóhann Þ. Jósefsson, síðar
ráðherra. Morgunblaðið var flokkshollt að vanda
og bætti um betur í leiðara, að „þegar atvinnu-
reksturinn gæti ekki borgað mönnum lengur
fyrir að vinna, væri bætt við hann auknum skött-
um til þess að borga mönnum fyrir að vinna
ekki“.
Þetta eru sígild rök íhaldsmanna allra landa,
sem frá upphafi börðust hart gegn atbeina ríkis-
valdsins til að jafna kjör og auka öryggi fátæks
fólks í lífsbaráttunni. Falsrökin eru sett fram í
nafni siðferðilegrar vandlætingar. Atvinnuleys-
istryggingar munu stuðla að ómennsku og leti.
Lágmarkslaun munu verðleggja sísta vinnuaflið
út af markaðnum og auka atvinnuleysi. Al-
mannatryggingar og skylduaðild að lífeyrissjóð-
um er til þess fallið að draga úr ráðdeild, sparn-
aðarvilja og sjálfsbjargarviðleitni.
Þessi siðferðilega vandlæting hinna betur
Erlingur Friðjónsson Þing-
maður Alþýðuflokksins frá
Akureyri
Gunnar Jóhannsson Þing-
maður Sósíalistaflokksins
frá Siglufirði
Guðmundur J Guðmundsson
Formaður Dagsbrúnar og
þingmaður Alþýðubandalags-
ins. Varð þjóðkunnur á einni
nóttu sem herforingi verk-
fallsvarða Dagsbrúnar í alls-
herjarverkfallinu 1955.
Gylfi Þ Gíslason Formaður
Alþýðuflokksins og frum-
kvöðull efnahagsumbóta
Viðreisnarstjórnarinnar sem
iðnaðar- og viðskiptaráð-
herra 1959-71
Haraldur Guðmundsson Fyrsti ráðherra Alþýðuflokksins í ríkisstjórn hinna
vinnandi stétta 1934-37 og helsti frumkvöðull að löggjöfinni um almanna-
tryggingar 1936. Þar með verðskuldar hann sæmdarheitið, guðfaðir velferð-
arríkisins á Íslandi.
Héðinn Valdimarsson Vara-
formaður Alþýðuflokksins,
formaður Dagsbrúnarog
stofnandi Sósíalistaflokksins,
frumkvöðull að byggingu
verkamannabústaðanna í
Reykjavík.
Jón Baldvinsson Forseti Al-
þýðusambandsins og formað-
ur flokksins 1916-38
Eðvarð Sigurðsson For-
maður Dagsbrúnar og þing-
maður Alþýðubandalagsins,
helsti samningamaður
verkalýðshreyfingarinnar
um lögin um atvinnuleys-
istryggingar 1955-56.
Á ég að gæta bróður míns?
Brynjólfur Bjarnason Annar
helsti leiðtogi Kommúnista-
flokks Íslands og mennta-
málaráðherra í Nýsköp-
unarstjórninni 1944-47
Sigurjón Á. Ólafsson For-
maður Sjómannafélgs
Reykjavíkur og þingmaður
Alþýðuflokksins
BÆKUR
Þorgrímur Gestsson: Öryggissjóður
verkalýðsins – Baráttan fyrir atvinnu-
leysistryggingum á Íslandi.
Útgefandi: Atvinnuleysistryggingasjóður. 316 bls.
Guðfaðir velferðarríkisins á Íslandi
Haraldur Guðmundsson Hann var fyrsti ráðherra Alþýðu-
flokksins sem atvinnumálaráðherra í ríkisstjórn Hermanns
Jónassonar, sem kennd var við hinar vinnandi stéttir á
kreppuárunum 1934-37. Haraldur var helsti frumkvöðull að
löggjöfinni um almannatryggingarnar árið 1936. Hann flutti
fyrst tillögur um málið á Alþingi 1929 og fylgdi því eftir með
tillöguflutningi á hverju þingi, þar til málið náði fram að
ganga. Almannatryggingalögjöfin 1936 og meðfylgjandi
framfærslulög leysti af hólmi smánarlega fátækralöggjöf og
má skoðast sem hornsteinn velferðarríkisins íslenska.
Brautryðjendurnir
Hannibal Valdimarsson
Forseti Alþýðusambandsins
1954-73 og formaður bæði
Alþýðuflokks og Alþýðu-
bandalags; félagsmálaráð-
herra 1956-58
Emil Jónsson Formaður Al-
þýðuflokksins og sá sem tók
frumkvæðið að lausn alls-
herjarverkfallsins 1955 með
samkomulagi um lögfestingu
atvinnuleysistrygginga 1956.