Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. JÚLÍ 2007 3
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
hannesgi@hi.is
M
aður var nefndur John
Rawls. Hann lést fyrir
nokkrum árum en var
heimspekiprófessor í Har-
vard og hafði mikil áhrif
með ritinu A Theory of Jus-
tice (Kenning um réttlæti), sem kom fyrst út
1971. Þar velti hann því fyrir sér, hvernig skipu-
lag skynsamir menn myndu velja sér, ef þeir
vissu ekkert um það, hvernig þeim myndi þar
sjálfum vegna. Niðurstaðan var, að höfuðlög-
málið yrði jafnt og fullt frelsi allra en síðan ætti
skipting veraldlegra gæða að vera á þann veg,
að hagur hinna bágstöddustu yrði jafnan sem
bestur. Réttlætiskenningu Rawls má gagnrýna
með ýmsum rökum. Hverjir eru til dæmis hinir
bágstöddustu? Eru það hinir 5% tekjulægstu?
10%? 20%? Skipta horfur þessa fólks ekki máli?
Nemar í tannlækningum eru með lágar tekjur
en geta gert sér vonir um háar tekjur að námi
loknu. Innflytjendur, nýkomnir til Bandaríkj-
anna, sætta sig við lág laun en verða flestir að
tíu árum liðnum komnir í álnir. Kjör þessara
tveggja hópa mælast jafnlök og íbúa í afrísku fá-
tæktarbæli en horfur þeirra eru miklu betri.
Breytir síðan engu, hvernig menn urðu bág-
staddir? Flestir hafa meiri samúð með manni,
sem fæddist inn í fyrirlitinn minnihlutahóp og á
ekki kost á skólagöngu, svo að hann situr fastur
í fátækt, en með ofdrykkjumönnum, auðnuleys-
ingjum og letingjum, sem geta engum öðrum
kennt um hlutskipti sitt.
Allt eru þetta gildar spurningar en Rawls
vekur máls á mikilvægu úrlausnarefni. Sam-
kvæmt skilgreiningu er hagur hinna bágstödd-
ustu hvergi góður. En hvar er hann skástur? Ég
hef vísað til alþjóðlegra mælinga á atvinnufrelsi
annars vegar og vergri landsframleiðslu á mann
hins vegar um það, að hagur þeirra sé bestur í
löndum, þar sem atvinnufrelsi er víðtækt. Nið-
urstaða þeirra mælinga er skýr. Í þeim fjórð-
ungi landa, þar sem atvinnufrelsi er víðtækast,
eru kjör almennings langbest, einnig kjör hinna
bágstöddustu. Þetta sést á 1. mynd. Stefán vísar
til Þorvaldar Gylfasonar prófessors um það, að
verg landsframleiðsla á mann sé ófullkomin
mæling á lífskjörum. Það er rétt en hún er þrátt
fyrir allt hin skásta, sem við höfum í höndum.
Hvernig eigum við ella að meta hag hinna bág-
stöddustu? Það er raunar athyglisvert, að nið-
urstaðan er hin sama, þótt aðrir mælikvarðar
séu notaðir, til dæmis þroskaskilyrðavísitala
Sameinuðu þjóðanna (e. index of human deve-
lopment): Í þeim fjórðungi landa, þar sem at-
vinnufrelsi er víðtækast, eru þroskaskilyrði
best, læsi algengast, barnadauði minnstur, að-
gangur að hreinu vatni greiðastur og svo fram-
vegis. Einhverjar undantekningar kunna að
vera til í einstökum löndum en almenna reglan
er skýr, niðurstaðan tvímælalaus. Raunar gæt-
um við sleppt öllum mælingum og skoðað, hvert
venjulegt alþýðufólk vill fara. Það vill komast til
Norður-Ameríku, Evrópu og Eyjaálfu, þar sem
atvinnufrelsi er miklu víðtækara en annars stað-
ar í heiminum. Það kýs kapítalismann með fót-
unum.
Svíþjóð, Bandaríkin og íslenska leiðin
Sterkt samband er milli atvinnufrelsis og lífs-
kjara, jafnvel lífskjara hinna bágstöddustu. En
vandinn við að ræða um einstök lönd er, að að-
stæður eru ólíkar og skýringar ýmsar til á frá-
vikum frá hinni almennu reglu. Þó er rétt að
skoða stuttlega þróun lífskjara í Svíþjóð og
Bandaríkjunum síðustu áratugi. Fyrir fjörutíu
árum þótti Svíþjóð fyrirmyndarríki. Talið var,
að þar hefði tekist að sameina frjálst hagkerfi,
háa skatta og víðtækt velferðarkerfi. En upp úr
því hefur sigið á ógæfuhliðina, eins og sést á 2.
mynd. Lífskjör í Svíþjóð, eins og þau mælast í
vergri landsframleiðslu á mann, voru árið 1964
um 90% af lífskjörum í Bandaríkjunum en eru
nú um 75%. Gengi Svíþjóð í Bandaríkin til að
verða 51. ríkið, þá yrði það eitt hið fátækasta
þar í landi, með svipuð lífskjör (svipaða verga
landsframleiðslu á mann) og Arkansas og Miss-
issippi. Í alþjóðlegri könnun á lífskjörum árið
2000 kom enn fremur í ljós, að tekjur fátækasta
hópsins í Svíþjóð (mældar í samanburðarhæfum
Bandaríkjadölum) voru örlitlu lægri en sama
hóps í Bandaríkjunum en tekjur ríkasta hópsins
í Svíþjóð miklu lægri en sama hóps í Bandaríkj-
unum. Samkvæmt réttlætiskenningu Rawls
ætti jafnaðarmaður að taka Bandaríkin fram yf-
ir Svíþjóð: Hagur hinna bágstöddustu er betri,
þótt tekjumunur sé meiri. Þess má síðan geta,
að atvinnuleysi er talsvert meira í Svíþjóð en
Bandaríkjunum. Tækifæri manna til að vinna
sig út úr fátækt eru því færri í Svíþjóð. Frænd-
um okkar þar eystra hefur lengi verið ljós meg-
inskýringin á því, að sænsku atvinnulífi hefur
hnignað í samanburði við hið bandaríska. Skatt-
ar eru of háir og vinnumarkaður reyrður í viðjar
flókinna laga og reglna. En vandinn er sá, að
starfsmenn og styrkþegar ríkisins, beinir sem
óbeinir, mynda meirihluta sænskra kjósenda.
Erfitt er að snúa af þessari óheillabraut.
Bandaríkin eru síður en svo fullkomin, þótt
margt megi gott um þau segja. Sköpunarmátt-
ur bandarísks kapítalisma er stórkostlegur og
Bandaríkjamenn hafa tvisvar bjargað Evr-
ópubúum úr greipum alræðisherra, fyrst þjóð-
ernisjafnaðarmannsins Hitlers, síðan Stalíns
Kremlarbónda. En Íslendingar þurfa ekki að
velja um sænsku leiðina eða hina bandarísku.
Þeir hafa sjálfir síðustu sextán ár farið íslensku
leiðina, sem er fólgin í víðtæku atvinnufrelsi og
lágum sköttum líkt og í Bandaríkjunum og
rausnarlegri velferðaraðstoð eins og í Svíþjóð
en sá munur á, að Íslendingar reyna að tak-
marka aðstoðina við þá, sem þurfa hennar með,
en Svíar leggja þunga skatta á alla til þess að út-
hluta síðan til allra. Hér eru lífeyristekjur að
meðaltali hinar hæstu á Norðurlöndum en efna-
menn fá sáralítinn lífeyri úr almannasjóðum.
Hér eru barnabætur til láglaunafólks hinar
hæstu á Norðurlöndum en þær skerðast hressi-
lega, eftir því sem tekjur foreldra hækka, svo að
þær eru ekki hæstar að meðaltali. Hér er fátækt
eins lítil og í Svíþjóð (en hún er í allri Evrópu
langminnst í þessum tveimur löndum) en sá
munur er á, að atvinnuleysi er hér ekkert. Davíð
Oddsson, sem var forsætisráðherra á hinu
mikla umbótaskeiði 1991-2004, sagði á fundi
ungra sjálfstæðismanna á Akureyri 18. ágúst
1995: „Við verðum að breyta viðhorfi fólks til
hins opinbera. Það á ekki að vera eins og síld-
arnót til að festa fólk í, heldur eins og örygg-
isnet, sem enginn fellur niður fyrir.“ Íslend-
ingar hafa farið eftir þessu heilræði.
Öryggisnetið íslenska er eins þéttriðið og í Sví-
þjóð en erfiðara að festast í því. Því veldur með-
al annars, að hér er ekki stighækkandi tekju-
skattur, svo að það borgar sig að vinna meira og
hækka á þann veg tekjurnar, þegar þess þarf
með.
Jöfnuður: Allir fái aðgang
og lúti sömu reglum
Þótt hagur hinna bágstöddustu sé einna bestur í
heimi á Íslandi og horfur góðar, er Stefán
Snævarr ekki ánægður. Hann telur augljóslega,
að regla Rawls um að reyna að bæta eftir föng-
um kjör hinna bágstöddustu nægi ekki. Það sé
sjálfstæður vandi, að með auknu atvinnufrelsi
hafi hagur hinna ríkustu snarbatnað. Stefán
neitar því hins vegar harðlega, að hann láti
stjórnast af öfund í garð auðmanna. Hann hafi
aðeins áhyggjur af því, að í krafti auðs síns og
áhrifa geti ríkt fólk setið yfir hlut annarra. Þess-
ar áhyggjur eru ekki með öllu ástæðulausar.
Davíð Oddsson hefur einmitt varað við því, ef
ríkt fólk fær að kaupa sig undan skyldunni til að
hlýða sömu lögum og aðrir landsmenn. Furðu
sætir, hversu fáir þeir, sem kenna sig við jafn-
aðarstefnu, hafa tekið undir með Davíð. Í mín-
um huga krefst jöfnuður þess, að allir fái að taka
þátt í leiknum og verði jafnframt að lúta sömu
reglum í honum. Í þessum skilningi hefur jöfn-
uður stóraukist á Íslandi við það, að hagkerfið
opnaðist frá 1991. Nú þurfa menn ekki lengur
að veifa flokksskírteinum eða fæðingarvott-
orðum til að fá lán í banka. Þeir, sem hafa efnast
hin síðari ár, Björgólfsfeðgar, Baugsfeðgar,
Bakkavararbræður og margir fleiri, hafa brotist
áfram af eigin rammleik og notið aukins at-
vinnufrelsis. Á meðan fjármagn var hér
skammtað í nafni jafnaðarstefnu, rann það ekki
til ötulla framkvæmdamanna, heldur í fiskeldi
og loðdýrarækt og önnur gæluverkefni stjórn-
málamanna. Eitthvert smáræði rataði líka í
hendur prófessoranna í háskólahverfinu, sem
fengu lóðir og lán til húsa sinna nánast án end-
urgjalds, á meðan venjulegu alþýðufólki stóð
ekkert slíkt til boða. Ég vona, að þeir Stefán
Snævarr og Þorvaldur Gylfason sakni ekki
þeirrar tíðar.
Í mínum huga krefst jöfnuður þess ekki, að
menn fái allir skráð jafnmörg mörk í hverjum
leik lífsins óháð því, hvort þeir hafa skorað eða
að einhver mörk bestu leikmannanna séu strik-
uð út. Okkur er nauðsynlegt að fá upplýsingar
um, hverjir eru snjallastir í hverjum leik og
hvernig leikmenn geta enn bætt sig. Ella færa
menn sig ekki úr leik, sem þeir kunna miður, í
leik, sem þeir kunna betur, og því síður leggja
þeir sig fram hver í sínum leik. Framþróun
verður lítil sem engin, fái menn ekki einhverja
umbun fyrir að standa sig vel og skora fleiri
mörk en aðrir. Ég sé engum ofsjónum yfir því,
að áræðnir menn og glöggskyggnir auðgist. Það
er óljóst, hvað Stefán Snævarr á við, þegar hann
segir, að hinir ríku megi ekki verða of valda-
miklir. Vill hann hækka skatta á þá, svo að þeir
hætti að skapa nýjan auð eða hverfi úr landi?
Vill hann banna þeim að eiga blöð eða sjón-
varpsstöðvar? Í rauninni er vald auðmanna
stórum ýkt. Það endist ekki lengur en við-
skiptavinir þeirra vilja. Þar sem fjármagns-
viðskipti eru fjörug, skipta fyrirtæki ört um
hendur, og gamall fjölskylduauður er fljótur að
hverfa, ef ekki er hyggilega haldið á málum.
Auðmenn hafa fremur áhrif en völd. Þeir greiða
fólki fyrir að gera það, sem þeir vilja. Valds-
menn neyða hins vegar fólk til að gera það, sem
þeir vilja. Ef fólk lætur ekki að vilja auðmanna,
þá missir það af viðskiptatækifærum. Ef fólk
lætur ekki að vilja valdsmanna, þá lendir það í
fangelsi. Á þessu er eðlismunur. Vissulega
skiptir máli, þegar ríkisvaldið er í höndum kjör-
inna fulltrúa fólksins. En þótt lýðræði haldi mis-
notkun valdsins í skefjum, kemur það ekki með
öllu í veg fyrir hana.
Auðmenn blessun frekar en böl
Auðvitað er einhver hætta á yfirgangi auð-
manna. En hættan á ofríki valdsmanna er miklu
meiri. Við eigum til að gleyma þessu, af því að á
Íslandi hafa síðustu sextán ár setið stjórn-
málamenn, sem farið hafa hóflega með vald sitt
og um leið unnið skipulega að því að minnka
það. Vald skapar ætíð ójöfnuð, því að það skiptir
mönnum í tvo hópa, valdhafana og þá, sem settir
eru undir þá. Vald er „annaðhvort-eða“-hugtak:
Því meira vald sem einn maður hefur, því minna
vald hefur annar. Auður er hins vegar „bæði-
og“-hugtak: Eins gróði er ekki annars tap, held-
ur geta allir efnast. Leiða má síðan margvísleg
rök að því, að auðmenn séu blessun frekar en
böl. Ríkt fólk sé öðru gagnlegt, hvort sem það
ætli sér það sjálft eða ekki. Ein slík rök eru, að
ríkt fólk lækkar tilraunakostnað. Það kaupir
vöru, á meðan hún er á þróunarstigi og er of dýr
til þess, að almenningur fái notið hennar. Svo
var um bíla, flugferðir og myndbandstæki. Nú
hafa allir ráð á því, sem áður var aðeins á færi
auðmanna. Önnur rök eru, að ríkt fólk hefur efni
á því að verja réttindi sín, en með því festir það
þau í sessi og tryggir, að aðrir fái notið þeirra.
Þetta kallaði einn kennari minn í Oxford, heim-
spekingurinn John R. Lucas, „sprengiefn-
isáhrifin.“ Ef starfsfólk farangursdeildarinnar á
Heathrow-flugvelli veit, að sprengiefni er í einni
tösku af hverri hundrað, svo að hún springur, ef
farið er óvarlega með hana, þá fer það varlega
með allar hundrað töskurnar. Í þriðja lagi er
ríkt fólk gagnlegt, af því að það leggur til fjár-
magn í þróun á markaði. Þetta sést best með því
að gera ráð fyrir, að í landi einu sé eitt hundrað
milljörðum ráðstafað árlega í ný fyrirtæki. Ef
ríkið ráðstafar þessu úr einum sjóði, þá er gerð
ein tilraun, málamiðlun úthlutunarnefnd-
arinnar. Ef fjármagnið er í höndum hundrað
auðmanna, sem hver ráðstafar einum milljarði,
þá eru gerðar eitt hundrað tilraunir, auk þess
sem vandað verður til undirbúningsins, þar eð
menn hætta eigin fjármagni.
Munurinn á frjálshyggjumönnum og jafn-
aðarmönnum eins og Stefáni Snævarr er, að
frjálshyggjumenn vilja jöfnuð, en Stefán og fé-
lagar hans jöfnun. Þetta er sitt hvað, þótt í
ensku sé notað um það sama orð (equality).
Frjálshyggjumenn telja engan ójöfnuð fólginn í
því, að hæfileikamenn í viðskiptum fái að njóta
sín, jafnvel þótt þeir verði forríkir. Stefán óttast
hins vegar, að slíkir menn fari með allt sitt úr
landi, séu álögur á þá þungar (eins og hann virð-
ist vilja). En aðalatriðið var, að þeir komu. Ekki
vill Stefán átthagafjötra? Þarf skipulagið ekki
einmitt að vera nógu hagfellt til þess, að hæfi-
leikamenn vilji búa hér? Samkvæmt kenningu
Stefáns (sem hann kallar neikvæða jafn-
aðarstefnu) á ríkið að sjá um, að menn verði
ekki of ríkir. Þetta er valdboðin jöfnun niður á
við. Hugmyndir frjálshyggjumanna eru hins
vegar um skipulag, þar sem fólk hefur tækifæri
til að komast út úr fátækt af eigin rammleik en
ríkið sjái þeim myndarlega farborða, sem geta
það ekki sjálfir. Þetta er frelsi í jöfnuði. Stefán
segir, að ekki verði næg sátt í slíku ríki. En
þessu er þveröfugt farið. Þá fyrst rofnar sáttin,
ef valdsmenn leyfa fólki ekki að njóta sín, hirða
af því sjálfsaflafé þess og taka að úthluta því til
þeirra, sem gera mesta háreysti. Sátt í ríki næst
best með því að takmarka valdbeitingu við það,
sem allir eru sammála um, en leyfa mönnum að
vera ósammála um annað. Stefán óttast, að sam-
loðunarkraftur verði ekki nægur í við-
skiptaskipulaginu. Hvernig skýrir hann það þá,
að ættjarðarást er hvergi meiri en í Bandaríkj-
unum? Menn halda friðinn, ef hann er um nógu
fátt. Eins og ég hef áður sagt, minnkar tilhneig-
ing manna til að skjóta á aðra, ef þeir sjá í þeim
væntanlega viðskiptavini. Náungakærleikur
dugir skammt í viðskiptum ókunnugs fólks. Þar
er matarástin vænlegri til árangurs, eins og Örn
Arnarson orti:
Vinsemd brást og bróðurást,
breyttist ást hjá konum.
Matarást var skömminni skást,
skjaldan brást hún vonum.
Jöfnuður eða jöfnun?
Morgunblaðið/Einar Falur
Jöfnuður Verkamenn framan við Rauða virkið í Dehlí á Indlandi taka í spil í matarhléi, þeir
eru af stétt dalíta , lægst setta hópi samfélagsins.
Munurinn á viðhorfi frjálshyggjumanna og jafnaðarmanna
Frjálshyggjumenn kenna sig við frelsi, jafn-
aðarmenn við jöfnuð. Merkir það, að jafnað-
armenn séu andvígir frelsi og frjálshyggju-
menn jöfnuði? Að sjálfsögðu ekki. Hvorugur
hópurinn blótar völdum né auði. Hugsanlega
er ágreiningur þeirra um staðreyndir: Hvar er
frelsi einstaklinga til orðs og æðis mest? Hvar
eru kjör hinna bágstöddustu skást? Ágreining-
urinn getur líka verið um skilning á hug-
tökum: Felst frelsi í því að vera laus og liðugur
utan fangaklefans eða frekar í hinu að hafa
efni á að kaupa nauðsynlegustu þjónustu? Snýr
jöfnuður að upphafi leiks eða lokum hans,
hvort allir fái aðgang og lúti sömu reglum eða
hvort skrá eigi jafnmörg mörk hjá öllum leik-
endum? Stefán Snævarr heimspekiprófessor
efaðist nýlega um það hér í Lesbókinni, að
frjálshyggjumenn gætu um leið verið jafn-
aðarmenn, eins og ég hélt fram á útmánuðum.
Grein hans er prýðilega skrifuð og málefnaleg.
Ég skal reyna að skýra mál mitt frekar.