Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2007, Side 10

10 LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón Sveinbjörnsson
jsveinb@simnet.is
M
argir spyrja hvers vegna
verið sé að þýða Biblíuna
sem hefur verið til á ís-
lensku um fimm aldir.
Spurningin á vissulega rétt
á sér og tengist annarri
spurningu: Hvers vegna er verið að stunda guð-
fræði? Texti Biblíunnar er tjáning löngu liðinna
manna um lífsgildi. Guðfræðin felst í að menn
setji sig inn í hebreska og gríska texta og færi
innihald þeirra yfir á málfar hverrar samtíðar
þannig að menn geti glímt við og tileinkað sér
merkingu eða boðskap textans. Sá sem stundar
guðfræði þarf að reyna að greina merkingu
frumtextans í upphaflegu samhengi og flytja
innihaldið yfir á íslensku þannig að merkingin
sé sem líkust. Þýddi textinn þarf að koma í stað
frumtextans og vekja sömu viðbrögð lesenda á
hverjum tíma og ætla má að upphaflegi textinn
hafi gert í samhengi sínu. Það var einkennandi
fyrir kristindóminn að menn færðu boðskapinn
yfir á þær þjóðtungur sem tóku við boð-
skapnum, merkingin eða innihaldið skipti alltaf
mestu máli. Hins vegar virðist oft hafa verið
hætta á að ytra form textans tæki völdin og yrði
að eins konar skurðgoði. Boðskapurinn virtist
þó ætíð brjótast út í nýjum þýðingum og má í
því tilefni nefna þýðingu Lúthers.
Þýðing á vísindalegum grunni
Á undanförnum áratugum hafa áhugaverðar
rannsóknir í félagsmálvísindum og merking-
arfræði veitt nýju lífi í biblíuþýðingar. Ég hef
áður kynnt ýmsar rannsóknir á þessu sviði og
ritað m.a. um það greinar í 4. og 12. hefti Ritrað-
ar Guðfræðistofnunar og í hausthefti tímarits-
ins Skírnis 2004. Þýðingaraðferðirnar felast
m.a. í að merkingargreina orð í gríska Nýja
testamentinu og flokka þau eftir merkingar-
sviðum sem eru sameiginleg fyrir grískuna og
nútíma íslensku. Þannig getur lesandinn borið
saman, metið og komið orðum að merkingu
gríska textans eins og hann birtist í íslenskri
þýðingu. Slík þýðing er aldrei endanleg heldur
alltaf í lifandi tengslum við hverja samtíð. Þar
er um biblíuþýðingu að ræða sem byggist á vís-
indalegri merkingargreiningu orða og flokkun
þeirra í merkingarsvið en ekki um frosið guð-
fræðimál eða yfirborðskennda umorðun (paraf-
ras).
Ný þýðing biblíunnar
Íslenska biblíuþýðingin frá 1981 átti aldrei að
vera annað en bráðabirgðaútgáfa enda var þar
aðeins um að ræða nýja þýðingu á guðspjöll-
unum og Postulasögunni. Önnur rit Nýja testa-
mentisins frá 1912 voru endurskoðuð og nokkr-
ar umbætur voru gerðar á sömu þýðingu Gamla
testamentisins. Í grein sem ég ritaði í tímaritið
Orðið árið 1982 og fjallaði um biblíuþýðinguna
segi ég: „Ýmis grundvallar hugtök og myndir í
Nýja testamentinu, sem fyrstu lesendur þess
skildu af eigin raun, t.d. í sambandi við fórn-
arþjónustuna og réttarfarið, eru sum hver
framandi og nokkuð merkingarsnauð nútíma
lesanda. Orð eins og friðþæging, sáttargjörð,
lausnargjald, réttlæting o.fl. sem höfundar Nýja
testamentisins hafa notað til að tjá með skilning
sinn á þýðingu Krists, og lesendur þeirra áttuðu
sig á út frá því samhengi sem þeir lifðu í, eru
orðin að eins konar guðfræðingamáli sem þarfn-
ast fræðilegra skilgreininga. Flest þessara hug-
taka eru óbreytt í útgáfunni 1981 og bíða nánari
umfjöllunar nýrrar þýðingar.“
Haustið 1986 fól Hermann Þorsteinsson, þá-
verandi framkvæmdastjóri Hins íslenska Bibl-
íufélags, þeim dr. Sigurði Erni Steingrímssyni
og dr. Þóri Kr. Þórðarsyni að gera tilraunaþýð-
ingu á Jónasarbók og Rutarbók. Vann dr. Guð-
rún Kvaran sem málfarsráðunautur að þessu
verki með þeim og var því lokið með bréfi til
stjórnar Hins íslenska Biblíufélags dagsettu 18.
maí 1988. Dr. Sigurður Örn Steingrímsson var
síðan ráðinn hinn 1. nóvember 1988 um eins árs
skeið og var sú ráðning endurnýjuð ári síðar. Á
deildarfundi í guðfræðideild 12. september 1990
samþykkti deildin fyrir sitt leyti samstarfs-
samning á milli Guðfræðistofnunar og Hins ís-
lenska Biblíufélags og var hann síðan undirrit-
aður af herra Ólafi Skúlasyni biskupi f.h. Hins
íslenska Biblíufélags og undirrituðum sem þá
var formaður stjórnar Guðfræðistofnunar.
Samstarfssamningur þessi og erindisbréf þýð-
ingarnefndar birtust í 4. hefti Ritraðar Guð-
fræðistofnunar 1990. Þýðingarnefnd Gamla
testamentisins hefur nú starfað í 17 ár og hefur
sent frá sér 9 kynningarhefti með þýðingu á öll-
um ritum Gamla testamentisins.
Þýðingarnefnd Nýja testamentisins
Eins og áður hefur komið fram voru í bibl-
íuútgáfunni 1981 guðspjöllin og Postulasagan
þýdd að nýju en þýðing bréfanna og Opinber-
unarbókar Jóhannesar var endurskoðuð. Rætt
var um að endurþýða Nýja testamentið eða
þann hluta þess sem ekki kom út í nýrri þýðingu
1981. Tvennt kom til greina, að þýða bréfin og
Opinberunarbókina að nýju þannig að öll Bibl-
ían gæti komið út í nýrri þýðingu eða að endur-
skoða textann frá 1981 og reyna að halda þeim
texta eins og hægt væri og taka tillit til íslenskr-
ar hefðar varðandi málfar og framsetningu en
jafnframt reyna að gera hann aðgengilegri fyrir
lesendur. Síðari kosturinn var valinn og ákvað
stjórn Hins íslenska Biblíufélags á fundi sínum
hinn 9. október 2001 að ráðast í að endurskoða
þýðinguna á bréfunum frá 1981 og tilnefndi okk-
ur séra Árna Berg Sigurbjörnsson, sóknarprest
og kennara við guðfræðideild Háskóla Íslands
og dr. Guðrúnu Kvaran, forstöðumann Orða-
bókar Háskólans í þýðingarnefnd. Séra Árni
hafði stundað framhaldsnám í grísku og hafði
mjög gott vald á íslenskri tungu. Jafnframt réð
stjórn Biblíufélagsins mig sem formann þýðing-
arnefndar Nýja testamentisins. Ég átti að
semja tillögur að ítarlega endurskoðuðum texta
bréfa og Opinberunarbókar Nýja testament-
isins og semja hliðsjónarefni og skýringar vegna
endurskoðunar sömu rita. Ég átti einnig að fara
yfir guðspjöllin og Postulasöguna í Biblíuútgáf-
unni 1981 til samræmis við endurskoðun bréf-
anna og leggja fram rökstuddar tillögur að
breytingum á textanum og ganga frá endur-
skoðuðum texta allra þessara rita ásamt þýðing-
arnefnd. Nefndin skyldi senda endurskoðaða
texta Nýja testamentisins ásamt skýringum og
hliðsjónarefni til umsagnaraðila og taka afstöðu
til innsendra athugasemda og ganga frá loka-
texta Nýja testamentisins. Hlutverk stjórnar
Biblíufélagsins fólst í að taka afstöðu til þess
hvort textinn skyldi gefinn út.
Umsagnaraðilar beðnir um athugasemdir
Í aprílmánuði 2002 sendi nefndin tillögu að end-
urskoðuðum texta Kólossubréfsins ásamt skýr-
ingum til ýmissa stofnana og einstaklinga til
kynningar og bað um athugasemdir. Svör bár-
ust frá 5 aðilum og tók nefndin afstöðu til at-
hugasemda þeirra. Hinn 28. febrúar 2003 sendi
nefndin tillögu að endurskoðaðri þýðingu á bréf-
unum til Efesus-, Filippí- og Kólossumanna,
báðum bréfunum til Þessaloníkumanna, báðum
bréfunum til Tímóteusar, bréfunum til Títusar
og Fílemons og hinn 28. nóvember sama ár
sendi nefndin svo tillögu að endurskoðun á þýð-
ingu Hebreabréfs, Jakobsbréfs, Pétursbréfa,
Jóhannesarbréfa og Júdasarbréfs ásamt fyrstu
6 köflum Rómverjabréfsins. Með tillögunni
fylgdi greinargerð eftir mig sem formann þýð-
ingarnefndar þar sem kynntar voru áherslur við
þýðingu og var ætluð til umræðna um markmið
þýðingarstarfsins. Þýðingarnefndin taldi sig
fara eftir samþykktri verklýsingu þar sem talað
var um „að gera textann læsilegri með því t.d. að
leysa upp stirðnað þýðingarmál“. Texti fyrstu 6
kafla Rómverjabréfsins var settur fram sem
umræðugrundvöllur fyrir þýðinguna. Öll þýð-
ingarnefndin var ásátt um þetta vinnulag.
Nokkur svör bárust.
Stjórn Biblíufélagsins tekur til sinna ráða
Stjórn Biblíufélagsins var ósátt við þýðinguna á
fyrstu 6 köflum Rómverjabréfsins og ályktaði á
fundi sínum 2. júní 2004 „að kjarnatextar um
réttlætingu af trú verði almennt ekki umorð-
aðir“.
Þýðingarnefndin frestaði að fara yfir Róm-
verjabréfið og sneri sér að endurskoðun á guð-
spjöllunum og Postulasögunni og mannaskipti
urðu í þýðingarnefndinni. Vegna veikinda séra
Árna Bergs Sigurbjörnssonar kom bróðir hans,
dr. Einar Sigurbjörnsson prófessor, í stað hans í
nefndina. Hinn 27. okt. 2004 sendi þýðing-
arnefndin samstofnaguðspjöllin frá sér. Með
þessum þýðingartillögum fylgdi skrá yfir
nokkrar breytingar sem gerðar höfðu verið á
textanum. Stjórn Biblíufélagsins sinnti ekki
ákvæðum sem nefnd eru í verklýsingu og sendi
samstofnaguðspjöllin ekki til umsagnaraðila
heldur fór hún sjálf yfir textann og gaf þýðing-
arnefnd fyrirmæli um hvernig þýða ætti text-
ann og braut þar aftur samþykkta verklýsingu.
Á fundi á skrifstofu biskups hinn 26. október
2004 með fulltrúa stjórnar Biblíufélagsins og
þýðingarnefnd Nýja testamentisins greindi dr.
Karl Sigurbjörnsson biskup og forseti Biblíu-
félagsins frá því að samningur hefði verið gerð-
ur við JPV útgáfuna um að afhenda fullunnið
handrit að Nýja testamentinu hinn 1. júlí 2005
og nauðsynlegt væri að tillaga þýðingarnefndar
að Nýja testamentinu lægi fyrir um miðjan jan-
úar svo að hægt væri að senda hana til umsagn-
araðila.
Ég gagnrýndi það að stjórn Biblíufélagsins
hefði ákveðið tímatakmörk án þess að leita álits
þýðingarnefndar og taldi ógerlegt að þýðing-
arnefndin gæti lokið við þýðingartillögu að öllu
Nýja testamentinu um miðjan janúar 2005. Með
bréfi til þýðingarnefndar dags. 24. nóv. 2004
bauð dr. Karl Sigurbjörnsson biskup og forseti
Biblíufélagsins að þýðingarnefndin skyldi hafa
lokið kynningarþýðingu á öllu Nýja testament-
inu fyrir 15. janúar 2005 og skírskotaði til samn-
ingsins við JPV útgáfuna.
Viðbrögð mín
Fyrstu viðbrögð mín sem formanns þýðing-
arnefndar voru að segja upp starfinu. Þýðing-
arnefndin átti eftir að fara yfir erfiðustu bréf
Nýja testamentisins sem þurfti nægan tíma til
að fjalla um. Samnefndarmenn mínir voru er-
lendis þegar bréf biskupsins barst mér í hendur
og svaraði ég því til bráðabirgða hinn 2. des.
Þegar hægt var að halda fund í þýðingarnefnd-
inni kom í ljós mér til nokkurrar furðu að sam-
nefndarmenn mínir, doktorarnir Einar og Guð-
rún, töldu gerlegt að fara að ósk biskups og eins
virtust þau tilbúin að verða við þeim fyr-
irmælum sem stjórn Biblíufélagsins hafði sam-
þykkt.
Eftir nokkra umhugsun ákvað ég engu að síð-
ur að halda áfram starfinu. Ég hafði lagt mikla
vinnu í að semja skýringar og tillöguþýðingu að
bréfunum sem eftir var að fara yfir og var mér
annt um að sjónarmið mín kæmu fram í kynn-
ingarhefti. Samkomulag varð með nefnd-
armönnum um að hafa tvær tillögur að þýðingu
þeirra kafla í bréfunum sem nefndarmenn væru
ekki sammála um.
Þýðingarnefndin samþykkti tillögu mína að
formála þar sem ég gerði í stuttu máli grein fyr-
ir forsendum og gangi þýðingarinnar.
Biskup ritar inngang
Biskup neitaði að láta prenta formála minn í
kynningarheftinu og ráðgjafar hans, samnefnd-
armenn mínir og stjórn Biblíufélagsins féllust á
að hafa hann ekki með, enda þótt fyrir lægi að
ég tæki ekki þátt í frekari vinnu með þýðing-
arnefnd nema formáli minn kæmi með. Senni-
lega er það einsdæmi að þýðandi og formaður
þýðingarnefndar fái ekki að rita formála að
þeirri þýðingu sem hann hefur unnið að.
Kynningarheftið birti að mestu leyti þann
þýðingartexta sem nefndin hafði samþykkt og
þar komu fram bæði tillögur meirihluta og
minnihluta nefndarinnar, einkum í Rómverja-
bréfinu. Í inngangsorðum biskups í kynning-
arheftinu talar hann m.a. um „umorðun hug-
taksins réttlæting“ og samnefndarmenn mínir
segja í kynningu á þýðingunni í Biblíutíðindum:
„Menn voru einnig samhljóða um að óska ekki
eftir umorðun hugtaksins réttlæting og annarra
guðfræðilegra hugtaka“.
Það vakti furðu mína að jafnvel samnefnd-
armenn mínir í þýðingarnefnd og einkum sá
sem hafði verið í nefndinni frá upphafi virtust
ekki gera greinarmun á umorðaðri þýðingu (pa-
rafras) og þýðingu sem byggðist á málvís-
indalegum aðferðum. Álíta þau kannske að
þýsku þýðendur Nýja testamentisins hafi beitt
„umorðun“ í Die gute Nachricht?
Fékk aldrei að sjá athugasemdir lesenda
við kynningarhefti
Óneitanlega þótti mér súrt í broti að geta ekki
svarað og tekið tillit til athugasemda sem kynnu
að koma við kynningarheftinu en til þess hefði
þurft meiri tíma, en það virtist útilokað. Annar
nefndarmanna taldi t.d. öll tormerki á því þar
sem viðkomandi hefði gert ráð fyrir að ljúka
verkinu 1. júlí 2005! Biskup kom með þá tillögu
á fundi með mér hinn 6. maí 2005 að Einar bróð-
ir hans og Guðrún Kvaran færu yfir fram-
komnar athugasemdir og gerðu tillögu að nýj-
um texta. Athugasemdir lesenda og tillögur
þeirra myndu þau síðan senda mér, en end-
anlegar tillögur þeirra myndu þau ræða síðan á
fundi með mér. Mér var ljóst að meirihluti þýð-
ingarnefndar myndi ráða en engu að síður féllst
ég á tillögu biskups. Stuttu síðar barst mér bréf
frá biskupi með eftirfarandi bókun frá stjórn-
arfundi Hins íslenska Biblíufélags: „Biskup
upplýsti fundarmenn um stöðu þýðingarinnar.
Greindi hann frá því að náðst hefði sátt um
verklag við þýðingarvinnuna sem felist í því að
þau dr. Guðrún Kvaran og dr. Einar Sig-
urbjörnsson fari yfir innkomnar athugasemdir,
taki afstöðu til þeirra og geri tillögur um end-
anlegan texta sem síðan verði ræddur við dr.
Jón Sveinbjörnsson á fundi. Stjórn HíB sam-
þykkti þessa tilhögun og áréttar að hún líti svo á
að stjórnin ráði úrslitum um endanlega gerð
textans.“ Bókun stjórnarinnar um að hún ráði
úrslitum um endanlega gerð textans brýtur
skýlaust gegn upphaflegum samningi og var óá-
sættanleg að mínu mati. Í ágústmánuði 2005
sendi dr. Einar mér texta Rómverjabréfsins
sem faðir hans hafði farið yfir en engar at-
hugasemdir eða tillögur annarra lesenda fylgdu
með. Nú virtist þýðingarnefndin hafa nægan
tíma og stjórn Hins íslenska Biblíufélags allt
valdið. Þar með var afskiptum mínum af þýðing-
unni endanlega lokið.
Vísindalegar biblíuþýðingar
Ég minnist þess þegar ég vann að Biblíuútgáf-
unni 1981 hve ýmsir forráðamenn Sameinuðu
Biblíufélaganna voru ánægðir með samvinnu
Hins íslenska Biblíufélags og Háskóla Íslands
þar sem prófessorarnir í Gamla og Nýja testa-
mentisfræðum sáu um hvort sitt svið. Þegar
ráðist var í þýðingu Gamla testamentisins var
prófessorinn í Gamla testamentisfræðum við
Háskóla Íslands upphaflega formaður þýðing-
arnefndar og auk hans voru tveir aðrir í nefnd-
inni með framhaldsmenntun í hebresku. Að-
alþýðandinn sem ekki sat í þýðingarnefndinni
var auk þess alþjóðlega þekktur fræðimaður í
hebresku og gamlatestamentisfræðum. Í erind-
isbréfi þýðingarnefndarinnar stendur: „Ef
ágreiningur verður um endanlega gerð textans
sker meirihluti þýðingarnefndar úr um orðalag
hans.“ Ég vona að núverandi þýðingarnefnd
Gamla testamentisins hafi munað eftir þessu
ákvæði.
Var þörf á nýrri þýðingu?
Var einhver þörf á að þýða Biblíuna á ný? Ég tel
að ætíð sé hætta á að helgitexti verði fjarrænn
og torskilinn og að farið sé með hann eins og
eins konar skurðgoð. Innihald textans skiptir
mestu máli. Bókstafstrúarmenn eða svonefndir
„fundamentalistar“ sem einblína á ytra form
textans og afbaka boðskapinn að eigin vild eru
vaxandi ógn í samskiptum manna eins og flest-
um er ljóst sem fylgjast með heimsfréttunum.
Íslenska Biblían er fyrir alla landsmenn og
ekki þá eina sem tilheyra einhverjum ákveðnum
trúarsöfnuði. Ég tel það varasamt að tiltölulega
fámennur og einsleitur hópur manna fái að ráða
svo miklu um þýðingu íslensku Biblíunnar. Mér
finnst tími kominn til að breyta til.
Spurningin er hvort hefðbundið helgisiðamál
kirkjunnar eigi að móta þýðingar á Biblíunni
eða hvort þýðingar sem greina merkingarþætti
frumtextans og reyna að færa innihaldið yfir á
hliðstætt merkingarsvið viðtökumálsins og á
skiljanlegt málfar eigi að ráða för svo að lesand-
inn geti vegið og metið innihaldið og skoðað líf
sitt og tilvist út frá því. Framtíð kristindómsins
getur oltið á þessu.
Aldamótaþýðing Biblíunnar
Varasamt „Ég tel það varasamt að tiltölulega fámennur og einsleitur hópur manna fái að ráða
svo miklu um þýðingu íslensku Biblíunnar. Mér finnst tími kominn til að breyta til.“
Höfundur er fyrrum formaður þýðingarnefndar
Nýja testamentisins.
Gengið frá
lausum endum