Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 3
lesbók| Jónas 200 ára
Ljósmynd/Vigfús Sigurgeirsson
Síðasti kaflinn? Jarðneskar leifar Jónasar Hallgrímssonar jarðsettar í
þjóðargrafreitnum á Þingvöllum árið 1946. Kannski síðasti kaflinn í sög-
unni um það hvernig Jónas varð að þjóðskáldi.
Eftir Þóri Óskarsson
thorir@rikisend.is
R
ithöfundarferill Jón-
asar Hallgrímssonar
varð ekki langur.
Það liðu aðeins tæp
ellefu ár frá því að
hann kvaddi sér
hljóðs með kvæðinu Íslandi í fyrsta
árgangi Fjölnis 1835 þar til hann var
lesinn til moldar „í góðu veðri og blíða
sólskini“, svo að vitnað sé í vin hans
Konráð Gíslason. Þrátt fyrir skamm-
an aldur og ómerkta gröf efaðist Kon-
ráð ekki um að Jónas hefði reist sér
varanlegan bautastein með verkum
sínum en hann var jafn sannfærður
um „að flest af því komist í engan
samjöfnuð við það, sem í honum bjó,
og að það geti ekki sýnt til hlítar, hví-
líkur hann var sjálfur í raun og veru“
(Fjölnir, 1847: 4–5). Að mati hans
náði Jónas því aldrei fullum þroska
sem skáld og víst er að afköst hans á
því sviði voru ekki mikil.
Þeir Fjölnismenn voru þess líka
fullvissir að samtímamenn Jónasar
hefðu aldrei sýnt verkum hans til-
hlýðilegan áhuga eða lesið þau með
eftirtekt og skilningi. Skýrast kemur
þetta fram í höfundarlausu minning-
arkvæði um hann í síðasta árgangi
Fjölnis og eignað hefur verið Kon-
ráði. Þar er ort um skáldið „sem að
Ísland ekki meta kunni“ en elskaði þó
landið af öllu hjarta, skáldið sem fólk
hlýddi á „eptirtektarlaust“ og skildi
ekki „að guð er sá, sem talar skálds-
ins raust“, skáldið sem þjóðin var
svift „því drottinn vizkuhár / vill ekki
skapa skáldin handa öngum“ (Fjöln-
ir, 1847: 73–74). Í huga ljóðmælanda
var Jónas bæði vanmetinn og misskil-
inn snillingur sem tæpast átti samleið
með þjóð sinni. Því fór sem fór.
Þessar lýsingar gefa vart ástæðu
til að ætla að Jónas festi sig fljótlega í
sessi sem höfuðskáld íslensku þjóð-
arinnar og ástmögur. Ekki verður
heldur sagt að þær hafi verið full-
komlega úr lausu lofti gripnar þótt
söknuður og beiskja vina hans setji
sýnilega mark sitt á þær. Því verður
að minnsta kosti ekki neitað að til
voru þeir sem hugsuðu allt annað en
hlýlega til Jónasar. Einn af prestum
landsins gekk jafnvel svo langt að
kalla hann „hryggilegan viðbjóð,
mann sem enginn þolir að vera ná-
lægt“ (Jónas Hallgrímsson. Ritverk
IV, 1989: 478). Aðrir gagnrýndu fag-
urfræði hans fyrir tilgerð og lítil
tengsl við raunverulegar aðstæður al-
mennings og kvæðin fyrir dökka
framtíðarsýn. Um kvæðið Ísland
skrifaði t.d. Eiríkur Sverrisson sýslu-
maður: „Um þetta fallega kvæði hefi
eg ekkert að segja, utan mér er
mesta mein að því, að það eptir þess
innihaldi virðist að vera réttnefnd
Grafskrift yfir Ísland“ (Sunnanpóst-
urinn, 1836/2: 28).
Það þurfti jafnvel ekki að leita út
fyrir nánasta vinahóp Jónasar til að
skynja visst eftirtektarleysi þegar
skáldskapur hans var annars vegar.
Furðulegt er t.d. tómlæti Tómasar
Sæmundssonar þegar hann eins og í
framhjáhlaupi víkur að kvæðinu
Gunnarshólma í löngu sendibréfi til
Jónasar 1. febrúar 1839, nokkrum
mánuðum eftir að það birtist í mál-
gagni þeirra félaga: „Um kvæði þitt
get ég ekkert sagt, því ég er ekki far-
inn að lesa það“ (Bréf Tómasar Sæ-
mundssonar, 1907: 253). Líklegt er að
undan þessu hafi sviðið enda eru
sinnuleysi og þögn verstu viðtökur
skáldskapar.
Þessar lýsingar segja þó aðeins
hálfan sannleikann um mat samtím-
ans á Jónasi. Allt eins mætti benda á
að séra Þorsteinn Helgason í Reyk-
holti taldi kvæðið Ísland „meist-
arastykki í enum ísl. skáldskap“
(Skrifarinn á Stapa, 1957: 114) og að
Steingrímur Jónsson biskup kallaði
Jónas skáldsnilling („et poetisk
geni“) í meðmælabréfi árið 1839 (Jón-
as Hallgrímsson. Ritverk IV, 1989:
34). Sagan, sönn eða uppspunnin,
segir líka að Bjarni Thorarensen
skáld hafi sagt „Nú held ég mér sé
bezt að fara að hætta að yrkja,“ þegar
hann las Gunnarshólma fyrsta sinni
1839 (Hannes Hafstein. Ljóð og laust
mál, 1968: 318). Tveimur árum síðar á
hann einnig að hafa komist svo að
orði þegar hann hitti Jónas á förnum
vegi í Reykjavík örfáum mánuðum
fyrir andlát sitt: „Þegar ég dey, þá
verður þú eina þjóðskáldið okkar,
Jónas minn“ (Hannes Hafstein. Ljóð
og laust mál, 1968: 323). Þau spá-
dómsorð virðast hafa ræst furðu
fljótt, að minnsta kosti fullyrti Svein-
björn Egilsson í sendibréfi frá 1842:
„Hér yrkir nú enginn neitt nema J.
Hallgrímsen, sem gerir það bæði vel
og snoturlega, og bestur sýnist mér
hann, síðan Bjarni dó“ (Jónas Hall-
grímsson. Ritverk IV, 1989: 46).
Endanlega leystist ágreiningurinn
um Jónas þó fyrst eftir að „hið
drambsama dýr“ var horfið á vit
feðra sinna og verkin stóðu ein eftir.
Fyrst þá varð hann raunverulegt
þjóðskáld – í merkingunni skáld sem
hefur almennan og óumdeildan
hljómgrunn með þjóð sinni vegna
þess að það mætir þörfum hennar,
leggur sig sérstaklega fram um að
tala við hana á hennar eigin máli og
vekja hana til vitundar um þau við-
fangsefni sem varða hana sér-
staklega. Þessi skoðun kemur vel
fram í minningarkvæði Gríms Thom-
sens um Jónas frá 1846. Þar er hann
ekki aðeins kallaður „lista skáldið
góða“ heldur einnig „Íslands … óska-
barn“, skáldið sem gladdi lesendur
sína og blés þeim baráttuhug í brjóst,
skáldið sem allir þeir sem mæla ís-
lenskt mál munu gráta, skáldið sem
lærði svo vel tungutak náttúrunnar í
öllum sínum blæbrigðum að jafnvel
steinarnir féllu í stuðla og lækirnir
kliðuðu í ljóðum hans (Ný félagsrit,
1846: 152–3).
Sveinbjörn Hallgrímsson ritstjóri
klappaði sama steininn í leiðara sín-
um að fyrsta tölublaði Þjóðólfs 5. nóv-
ember 1848 þar sem hann ræddi um
þá menn sem forsjónin hefði á um-
liðnum árum valið til að vekja Íslend-
inga af aldalöngum dvala, þeirra á
meðal Jónas Hallgrímsson:
„Hún [forsjónin] veitir Jónasi
heitnum mælskuna á æðsta stigi, og
lætur hann svo vekja oss með því, að
hún gefur honum að tala til vor í hin-
um fegursta skáldskap. Og það er
landið sjálft, það eru jöklarnir, fjöllin,
fossarnir, elfurnar, hlíðarnar, grund-
irnar, það er Ísland, eins og það er
ásigkomið af völdum náttúrunnar,
sem talar til vor í kvæðum skáldsins,
og biður oss búendur sína að gefa
gaum að því, hversu veglegt og ágætt
land það sje; það er rjett eins og föð-
urland vort sje orðið lifandi, og skori
á oss í skýru máli, að sinna sjer“
(Þjóðólfur, 1848: 2).
Bæði í þessari og öðrum blaða-
greinum aldarinnar varð Jónas eins
konar málsvari lands og lýðs, hróp-
andans rödd sem benti þjóðinni á
ágæti landsins og gaf henni von um
bjartari framtíð. Á þann hátt tengdist
hann náið sjálfstæðisbaráttunni.
Jafnvel Jón Sigurðsson, sá jarð-
bundni raunsæismaður, átti það til að
vitna í ættjarðarkvæði hans í skrifum
sínum. Um „grafskriftir“ var ekki
lengur rætt.
Margt varð til að treysta stöðu
Jónasar sem þjóðskálds um og eftir
miðja 19. öld. Árið 1847 voru Ljóð-
mæli hans gefin út í Kaupmannahöfn
og keypti Bókmenntafélagið nær allt
upplagið (rúm 1.100 eintök) og dreifði
því ókeypis til félagsmanna sinna.
Vart hefur verið hægt að hugsa sér
betri kynningu á skáldskap Jónasar á
þessum tíma þegar útgáfa fag-
urbókmennta var lítil sem engin. Út-
gáfan virðist auk þess hafa orðið hvati
þess að kennsla í íslenskum sam-
tímabókmenntum hófst við Lærða
skólann í Reykjavík veturinn 1847–48
en þá voru nemendur 1. og 2. bekk
skólans látnir lesa kvæði Jónasar og
Bjarna Thorarensens sem einnig
voru prentuð 1847. Slíkur bók-
menntalestur var raunar stopull alla
19. öldina en nær eingöngu bundinn
við þessi tvö skáld og þó einkum Jón-
as. Líklegt er að tök hans á íslensku
máli og stíl hafi haft mikla þýðingu í
því samhengi, en málfræðilega rétt
og fagurt mál hefur jafnan verið ein
helsta viðmiðunin þegar skólar skipa
höfundum á skáldabekk. Kvæði hans
og sögur voru alla vega ekki eingöngu
lesin vegna listræns eða hug-
myndalegs gildis þeirra heldur líka
sem málleg fyrirmynd. Áhrif hans á
upprennandi menntamenn þjóð-
arinnar urðu því veruleg, eins og
skólaskáldskapur þessa tíma vitnar
um.
Auk þess sem Jónas og Bjarni
hlutu fyrstir allra skálda 19. aldar op-
inbera viðurkenningu íslenskra
skólayfirvalda var þeim gert afar hátt
undir höfði í kvæðasöfnum og sýn-
isbókum aldarinnar. Í fyrstu útgáfu
hins vinsæla ljóðasafns Snótar (1850)
áttu þeir t.d. 45 af alls 108 kvæðum
bókarinnar, Bjarni 23 og Jónas 22, en
tilgangur útgáfunnar var m.a. sá að
ungt fólk ætti „hægra fyrir, að kynna
sér það í veraldlegum kveðskap, er af
einhverri orsök þykir einna helzt þess
vert, að lesið sé eður með farið“
(Snót, 1945: xiii). Þarna komu með
öðrum orðum saman þau skáld sem
útgefendur töldu rísa hæst í íslensk-
um skáldskap. Þá báru þeir félagar
einnig höfuð og herðar yfir önnur
skáld í Sýnisbók íslenskra bók-
mennta á 19. öld (1891) sem Bogi Th.
Melsteð tók saman og öðrum þræði
var hugsuð sem lestrarbók fyrir skóla
landsins. Einkum þótti útgefanda
miklu varða að hún gæti „vakið hina
ungu lesendur sína til sjálfstæðrar
hugsunar, vakið hjá þeim ást á ætt-
jörðu sinni og þá manndáð og fram-
takssemi í öllu nýtu, fögru og góðu,
sem ávallt er samfara einlægri ætt-
jarðarást“ (Sýnisbók, 1891: viii).
Þjóðernishugsjónin var því aldrei
langt undan.
Að lokum má nefna að Jónas sætti
aldrei ámæli eða gagnrýni raunsæis-
skáldanna sem komu fram um 1880,
eins og mörg önnur skáld aldarinnar
sem bendluð voru við rómantík. Þvert
á móti tóku þau hann upp á arma
sína, full aðdáunar og skilnings. Þess
má t.d. geta að Hannes Hafstein sá
um útgáfu á Ljóðmælum Jónasar
1883 og skrifaði æviágripið sem því
fylgdi. Óhætt er því að segja að þessi
ungi og upprennandi höfundur og
ráðamaður þjóðarinnar hafi sam-
þykkt Jónas sem fyrirmynd. Í bóka-
frétt um Ýmisleg ljóðmæli Hannesar
(1893) var enda bent á skyldleika
hans við Jónas í náttúrukveðskap.
Þeir Fjölnismenn voru líka að ýmsu
leyti taldir hliðstæður og forverar
Verðandimanna. Þeir væru hinir
gagnrýnu upphafsmenn sem svöruðu
kalli tímans og mörkuðu aldaskil með
verkum sínum.
Þetta sjónarmið kemur einnig
skýrt fram í fyrstu íslensku bók-
menntasögunum sem ritaðar voru
undir lok 19. aldar. Af þeim má ráða
bæði yfirburðastöðu þeirra Jónasar
og Bjarna Thorarensens í íslensku
hefðarveldi og þá skoðun að þeir
hefðu grundvallað alla stefnu síðari
tíma skáldskapar. „Báðir þessir
menn hafa lík áhrif og Goethe og
Schiller hjá Þjóðverjum,“ fullyrti
Jónas Jónasson frá Hrafnagili og vís-
aði til þekktra kennileita heims-
bókmenntanna (Tímarit hins íslenzka
bókmentafélags, 1891: 184). Flest
yngri skáld aldarinnar væru einungis
ófrumlegir sporgöngumenn þessa tví-
stirnis.
Þegar hér var komið sögu var
Bjarni Thorarensen að vísu fallandi
stjarna en stjarna Jónasar hélt áfram
að rísa. Um aldamótin 1900 kviknaði
jafnvel sú hugmynd innan Stúdenta-
félagsins í Reykjavík að reisa honum
minnisvarða. Til að afla fjár til þess
var efnt til almennra samskota meðal
þjóðarinnar og haldin sérstök Jón-
asar-kvöld í helstu bæjum landsins.
Þar voru kvæði hans flutt og sungin,
auk þess sem þekkt skáld héldu fyr-
irlestra um hann. Á aldarafmæli Jón-
asar 16. nóvember 1907 var svo högg-
mynd Einars Jónssonar af honum
afhjúpuð við hátíðlega athöfn í
Hljómskálagarðinum í Reykjavík.
Jafnframt var lárviðarsveigur lagður
á höfuð líkneskisins í virðingarskyni
og sungin ýmis kvæði skáldsins. Ef
undan er skilin sjálfsmynd Berthels
Thorvaldsens sem reist var á Aust-
urvelli 1874 var þetta í fyrsta sinn
sem íslenskum listamanni var sýndur
slíkur sómi og raunar vekur athygli
að fyrr var ráðist í að gera styttu af
Jónasi en þjóðhetjunni Jóni Sigurðs-
syni (1911) og landnámsmanninum
Ingólfi Arnarsyni (1924).
Árið 1900 fullyrti Jón Ólafsson rit-
stjóri í fyrirlestri: „til þess að geta
metið að verðungu ágæti Jónasar
sem skálds, þarf maður að vera Ís-
lendingur, og helzt góður Íslend-
ingur“ (Nýja öldin 1900: 189). Þessi
orð lýsa vel þjóðernislegri túlkun
þess tíma – sjónarmiðum sem áttu
hljómgrunn langt fram eftir síðustu
öld en eiga vart lengur upp á pall-
borðið. Um þessar mundir beina
fræðimenn um bókmenntir sjónum
sínum í síauknum mæli að tengslum
skáldsins við alþjóðlegar hug-
myndastefnur 19. aldar eða benda á
hvernig það vísar fram á við til skáld-
skapar 20. aldar. Skammt er líka um
liðið síðan ævisaga Jónasar og úrval
verka hans komu út á enskri tungu
(Ringler. Bard of Iceland, 2002). Það
fer því fjarri að Jónas standi í stað
eða að tíminn vilji ekki tengja sig við
hann. Þvert á móti fylgir hann ald-
arhættinum hverju sinni. Að sönnu er
hann eitt af þjóðskáldum 19. aldar en
jafnframt sígildur, alþjóðlegur höf-
undur.
Þjóðskáld
verður til
Hvernig varð Jónas að þjóðskáldi? Í þessari grein eru viðtökur Jónasar á
nítjándu öld skoðaðar og skýrt hvernig hann varð að skáldi sem þjóðin
kunni að meta og eins konar málsvari lands og lýðs, hrópandans rödd sem
benti þjóðinni á ágæti landsins og gaf henni von um bjartari framtíð.
»Endanlega leystist
ágreiningurinn um
Jónas þó fyrst eftir að
„hið drambsama dýr“
var horfið á vit feðra
sinna og verkin stóðu ein
eftir. Fyrst þá varð hann
raunverulegt þjóðskáld
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Knúinn sannleiksþrá tekst
skrásetjari á við ofvaxið
verkefni: að fanga langanir
mannanna og aukaverkanir
sem af þeim hljótast.
Hér er hárbeitt samfélagsrýni
sett fram í þjóðsagna- og
ævintýrastíl og mannlífið
skoðað ýmist frá sjónarhóli
fugls eða í nærmynd.
Kraumandi fyndin alvara.
Vandaðar bækur fyrir vandláta lesendur
sími 561 0055 • www.ormstunga.is
Halldóra Krist ín Thoroddsen
AUKAVERKANIR