Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Blaðsíða 5

arkreppu andspænis mikilvægum fyrirrenn-
urum sínum á sviðinu og eiga erfitt með að koma
á eftir þeim, því allt sem skiptir máli virðist þeg-
ar hafa verið skrifað. Áhrifamáttur höfundanna
sem á undan koma heftir sköpunargáfu ung-
skáldanna.
Ekkert íslenskt ljóðskáld hefur unnið jafn
markvisst með stöðu Jónasar í nútímanum og
Hallgrímur Helgason sem hefur sjálfur lýst
sambandi þeirra með orðunum: „Jónas er afi
minn“.30 Hallgrímur teiknaði mynd af Jónasi
fyrir kápuna á ævisögu Páls Valssonar um
skáldið og sagði í viðtali við Kolbrúnu Bergþórs-
dóttur: „Jónas er ágætur. Ætli Jónas sé ekki svo
hugstæður okkur vegna þess að það náðist aldr-
ei ljósmynd af honum.“31 Hallgrímur sat jafn-
framt í ritnefnd tímaritsins Fjölnis en heiti þess
er vitaskuld dregið af Fjölni Jónasar og félaga
sem kom fyrst út 1835. Í fyrsta hefti seinni tíma
Fjölnis frá 1997 skrifar Hallgrímur harðorða
grein „Ljóðið er halt og gengur með hæku“ þar
sem hann boðar byltingu í íslenskri ljóðagerð,
rétt eins og Jónas þegar hann gagnrýndi Tis-
transrímur Sigurðar Breiðfjörðs í samnefndu
tímariti meira en einni og hálfri öld fyrr.32
Þennan útgangspunkt, að yrkja þvert á það
sem er að gerast í samtímaljóðlistinni, má finna í
Ljóðmælum sem komu út 1998 en þar leitast
Hallgrímur við að tengja sig ljóðhefð 19. aldar,
bæði í nafni bókarinnar og lengd (en hún er tæp-
ar 400 síður), auk þess sem þar má finna ferða-,
ættjarðar- og erfiljóð, afmælisvísur, stökur og
lengri söguljóð. Af lestri Ljóðmæla má sjá
hversu mikil áhrif Jónas hefur haft á Hallgrím.
Hann endurskrifar t.d. ljóðin „Ferðalok“ og „Ís-
land“ og færir til nútímans, en eitt erinda
„Ferðaloka“ hljómar þannig:
Leiddi ég þig á Mokka
svo lítið bar á,
vöfðum vindlinga.
Brosa blómvarir,
blikna poppstjörnur,
ást í brjósti býr.33
Í stað rómantískra náttúrumynda gerist
ástarsagan nú inni á diskóteki og kaffihúsi með
tilheyrandi sígarettureyk. Hallgrímur krefst
þess að íslensk skáld yrki um íslenskan veru-
leika eins og hann er nú á dögum, en liður í því
er að taka tungumálið til endurskoðunar. Í pistli
sínum „Enskan er þjóðlegri“ bendir Hallgrímur
á að enskan sé orðin hluti af þjóðerni Íslendinga
og birtist sú hugsun meðal annars í ljóðinu „Ís-
land“ þar sem Hallgrímur rappar um Bandarík-
in, sjónvarpið, fótbolta og popptónlist, en Ísland
virðist vera orðinn vinsæll áfangastaður hjá
frægu fólki úti í heimi sem koma hingað til lands
m.a. til að skoða fallegar íslenskar konur. Ljóðið
er í þremur útgáfum og er ein þeirra á ensku.
Önnur útgáfan ber undirtitilinn Love-Hate Re-
mix en sú þriðja American Agent Mix. Þannig
eru kvæðin „mixuð“ á ólíkan máta eins og tíðk-
ast um popptónlist eða rapp:
„Iceland is on the phone“ andvarpar alheims-móðir.
„Asking for Fortune and Fame, to find it’s place in the
west.“
Allt er í heiminum horfið um leið og litið er augum.
Leikur sem lýst er í nótt er að morgni frá annarri öld.
Landið er nýjasta nýtt og notað í töku myndar,
himinninn heitur skjár og hafið svo skínandi smart.
Nú koma fljúgandi frægar fegurðarhetjurnar góðu
vestan um hyldýpis haf, hingað í sælunnar reit;
lengja sér lim undir súð í ljóðshærðu meyjanna
skauti;
sér aka í eigin frægð, og andvarpa this is it!
Hátt í eldhúsi upp, þar sem ennþá Öxará rennur
ef að skrúfað er frá, um rettur er rakin glóð.
Þar stendur Sting á þingi og Trudy vel tekið af liði.
Þar koma Bowie og Blur, BB- og ABC.34
En tengslin milli Hallgríms og Jónasar enda
ekki hérna. Kvæðið „Fyrir utan og inni á Bíó-
barnum eða leitin að Jónasi Hallgrímssyni“,
segir frá því þegar höfundurinn leitar að Jónasi
Hallgrímssyni úti á næturlífinu. Barþjónninn
segist hafa séð Jónas og er hann í lýsingunni um
margt eins og utangarðsmaðurinn í ritgerð
Halldórs Laxness; lánlaus og illa klæddur, en
hann drekkur: „Brennivín/ blandað í Fanta og
appelsín./ Fötin voru, ja … furðuleg/og frekar
svona ógeðsleg.“35 Stúlka með rauðan skúf segir
að sama skapi að Jónas sé: „Fullur karl/í framan
eins og drullumall?/ Róni sem var að reyna við
mig/ en ruglaði mest um sjálfan sig“.36 Jónas er
andfúll, hann er með húð eins og „á blettóttum
banana/ og bringu … sem minnti á … gras-
hana“.37 Þannig má sjá hvernig Hallgrímur legg-
ur áherslu á veikindi Jónasar, drykkjuskap og
fátækt. Höfundur kvæðisins finnur ekki Jónas,
hann sést „hverfa í leigubíl“38 en Hallgrímur
heldur áfram leitinni að skáldinu í leikriti sínu
Skáldanótt sem sækir í sömu hugmynd og áð-
urnefnt kvæði Ljóðmæla.
Verkið gerist á svonefndri skáldanótt sem er
sú nótt ár hvert er þjóðskáldin vakna til lífsins
og er leikritið er að mestu skrifað í bundnu máli.
Unga fólkið í verkinu, sem hefur mikinn áhuga á
skáldskap, talar í rími þessa nótt. Það reynir að
sýna skáldunum ljóðin sín, tekur af þeim mynd-
ir, falast eftir viðtölum eða vill upplifa viðburð-
inn. Á meðal þjóðskáldanna eru Jónas Hall-
grímsson, Einar Benediktsson, Benedikt
Gröndal og Steinn Steinarr, en þeir tala í
óbundnu máli og hafa lítinn áhuga á skáldskap
unga fólksins en meiri áhuga á pólitík samtím-
ans, slúðri og því að komast á séns. Undir lok
verksins hefst skáldaslagur þar sem ungu
skáldin keppa um það hvert þeirra sé fræknasta
skáldið. Slagsmál, söngvar, drykkja og makaleit
tilheyra skáldanóttinni. Glösin eru fyllt af
skáldamiði og heimur unga fólksins er út-
ópískur og minnir um margt á söngleiki. Skáld-
in kýta og metast, þau ræða forna frægð, stæra
sig af sínum gömlu afrekum, gera lítið úr frama
skáldbræðra sinna eða væla yfir því að hafa ekki
fengið næga viðurkenningu. Jónas montar sig
af því að hafa fengið grimmilegri dauðdaga en
tíðkast hjá yngri kynslóðinni: „Já, þið ungu
mennirnir deyjið orðið svo snyrtilega. Annað en
við sem dóum úr þremur, fjórum sjúkdómum
minnst“.39 Drunginn sem hvílir yfir gömlu
skáldunum er í andstöðu við lífskraft unga
fólksins.
Jónas er hin mikla fyrirmynd ungskáldsins
Hermanns í Skáldanótt sem þreytist ekki á að
lýsa hversu mikilvægur Jónas er fyrir þjóðina
og ljóðlistina, þrátt fyrir að tilheyra horfinni öld.
Hermann dreymir um að verða mikið skáld sem
muni rísa úr gröf sinni á komandi árum, en veit
að hann á ennþá langt í land, þar sem hvert orð
hans sé komið frá Jónasi, hinum mikla meistara
íslenskrar tungu:
Hér stendur hann á stalli, mennskur varði,
og styður hönd á minnar þjóðar hjarta
en ber í hinni sönginn sólarbjarta.
Hve sumarið var stutt í skáldsins garði.
Þó látinn sért þú lifir mér í huga.
Lífið er meira en ártöl tvö á steini.
Veslings öld þér varð að banameini
en velferð okkar seint þig nær að buga.
Ég er sá sem dauðan anda dregur
og dreymir um að lifna við að deyja.
Jónas, þú ert sá eini sem úr því sker.
En milli okkar liggur langur vegur.
Þér leiðist allt sem hef ég þér að segja
því hvert mitt orð, það komið er frá þér.40
.
 1 Páll Valsson: „Er hægt að skrifa ævisögur þjóðskálda?“
Skorrdæla. Ritstj. Bergljót Soffía Kristjánsdóttir og Matthías
Viðar Sæmundsson. Reykjavík: Háskólaútgáfan 2003, bls.
142-43. | 2 Halldór Laxness: „Um Jónas Hallgrímsson“. Af
skáldum. Reykjavík: Bókaútgáfa menningarsjóðs, 1972, bls.
26. | 3 Davíð Stefánsson: „Jónas Hallgrímsson“. Að norðan II
[Ný kvæðabók, 1947]. Reykjavík: Helgafell, 1952, bls. 463. | 4
Tómas Guðmundsson: „Jónas Hallgrímsson“. Ljóð Tómasar
Guðmundssonar [Fljótið helga, 1950]. Reykjavík: Almenna
bókafélagið, 1992, bls. 428. | 5 Matthías Johannessen: „Hruna-
dansinn“. Hrunadans og heimaslóð. Reykjavík: Háskóla-
útgáfan, 2006, bls. 17. | 6 Hannes Hafstein: „Hraun í Öxna-
dal“. Ljóð og laust mál. Reykjavík: Helgafell, 1968, bls. 48. | 7
Halldór Laxness: „Um Jónas Hallgrímsson“, bls. 24. | 8 Snorri
Hjartarson: „Jónas Hallgrímsson“. Kvæðasafn [Kvæði, 1944].
Reykjavík: Mál og menning, 1992, bls. 8-9. | 9 Ólafur Jóhann
Sigurðsson: „Hlógu þau á heiði.“ Kvæði [Að laufferjum,
1972]. Reykjavík: Mál og menning, 1995, bls. 74. | 10 Þor-
steinn Erlingsson: „Jónas Hallgrímsson“. Rit II. Reykjavík: Ísa-
foldarprentsmiðja h.f., 1958, bls. 57. | 11 Þorsteinn Gíslason:
„Jónas Hallgrímsson“. Ljóðmæli. Reykjavík: Fjelagsprent-
smiðjan, 1920, bls. 6. | 12 Guðmundur Guðmundsson: „Jónas
Hallgrímsson“. Ljóðasafn. Síðara bindi. Reykjavík: Ísafold-
arprentsmiðja h.f., 1954, bls. 125. | 13 Matthías Jochumsson:
„Jónas Hallgrímsson“. Ljóðmæli. Fyrri hluti, frumort ljóð.
Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja h.f., 1956, bls. 117. | 14 Bene-
dikt Gröndal: „Jónas Hallgrímsson“. Ljóðmæli. Úrval. Reykja-
vík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands og Menning-
arsjóður, 1985, bls. 115. | 15 Páll Valsson: „Byltingarmenn í
bundnu formi. Jónas og Megas.“ Lesbók Morgunblaðsins, 9.
júní, 2007, bls. 12. | 16 Halldór Laxness: „Um Jónas Hall-
grímsson“, bls. 19. | 17 Jónas Hallgrímsson: „Stökur“. Ritsafn.
Reykjavík: Helgafell, 1971, bls. 101. | 18 Benedikt Gröndal:
„Jónas Hallgrímsson“, bls. 115. | 19 Páll Valsson: Jónas Hall-
grímsson. Ævisaga. Reykjavík: Mál og menning, 1999, bls.
491. Páll Valsson segir kvæðið einnig hafa verið eignað Gísla
Thorarensen. | 20 Grímur Thomsen: Ljóðmæli. Reykjavík:
Mál og menning, 1969, bls. 92-93. Ljóðið birtist fyrst í Nýjum
félagsritum (6. árg.). Kaupmannahöfn, 1846. | 21 Páll Vals-
son segir ekki vitað hvaðan Jónas var að koma nóttina sem
hann fótbrotnaði. Sjá: Jónas Hallgrímsson. Ævisaga, bls. 485.
| 22 Snorri Hjartarson: „Hviids Vinstue“. Kvæðasafn [Lauf og
stjörnur, 1966]. Reykjavík: Mál og menning, 1992, bls. 147. |
23 Gerður Kristný: „Jónas“. Höggstaður. Reykjavík: Mál og
menning, 2007, bls. 25. Ljóðið birtist upphaflega í örlítið
breyttu formi í fyrsta hefti Tímarits Máls og menningar, 2007
(68. árg.), bls. 3. | 24 Þorsteinn frá Hamri: „Jónas“. Ritsafn.
Reykjavík: Iðunn, 1988, bls. 405. | 25 Jónas Hallgrímsson: „Til
Konráðs Gíslasonar“. Ritsafn. Reykjavík: Helgafell, 1971, bls.
498. | 26 Jónas Hallgrímsson: „Alsjóa“. Ritsafn. Reykjavík:
Helgafell, 1971, bls. 165. | 27 Páll Valsson: Jónas Hall-
grímsson. Ævisaga, bls. 443. | 28 Jóhann Sigurjónsson: „Jónas
Hallgrímsson“. Ritsafn III. Reykjavík: Mál og menning, 1980,
bls. 109. | 29 Steinn Steinarr: „Í Öxnadal“. Kvæðasafn og
greinar. Reykjavík: Vaka-Helgafell, 1988, bls. 101. | 30 Óskar
Hafnfjörð Auðunsson: „Launavinna er dauði listamannsins“.
Viðtal við Hallgrím Helgason. Birt í Skinfaxa, skólablaði MR,
2000. Tekið af heimasíðu Hallgríms (http://hall-
grimu.mm.is/) [sótt 29. ágúst 2004]. | 31 Kolbrún Bergþórs-
dóttir: „Andinn er óður hundur“. Viðtal við Hallgrím Helga-
son. Dagur, 27. maí, 2000, bls. 22. | 32 Jónas Hallgrímsson:
„Um rímur af Tistrani og Indíönu, orktar af Sigurdi Breid-
fjörd“ (prentaðar í Kaupmannahöfn, 1831)“ [1837]. Ritverk
Jónasar Hallgrímssonar, I. bindi. Ljóð og lausamál. Ritstj.
Haukur Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson.
Reykjavík: Svart á hvítu, 1989, bls. 356-366. | 33 Hallgrímur
Helgason: Ljóðmæli 1978-1998, Reykjavík: Mál og menning,
1998, bls. 14. | 34 Hallgrímur Helgason: „Ísland“. Ljóðmæli
1978-1998, bls. 274. | 35 Hallgrímur Helgason: „Fyrir utan og
inni á Bíóbarnum eða leitin að Jónasi Hallgrímssyni“. Ljóð-
mæli 1978-1998, bls. 181 og 1. | 36 Sama, bls. 183. | 37
Sama, bls. 184 | 38 Sama, bls. 197. | 39 Hallgrímur Helgason:
Skáldanótt. Reykjavík: Mál og menning, 2000, bls. 88. | 40
Sama, bls. 138.
mannahafnar (frá 1723), en hún stendur við
Nýjatorg Konungsins og var lengi vinsæll sam-
komustaður Íslendinga fyrr á öldum. Sagan
segir að Jónas hafi verið á heimleið af kránni
þegar hann hrasaði í stiganum heima hjá sér og
hlaut svo vont brot að hann lést skömmu síðar.21
Í ljóðinu heyrir Snorri fótatök skáldsins á
kránni áður en hann heldur á braut leiðina heim
rúmri öld fyrr. En nærveru Jónasar er ekki síð-
ur að finna í ljóðum Snorra sjálfs sem er þakk-
látur fylgdinni:
Brenna augun þín brúnu
frá borðinu þarna í köldum
skugga þíns skapadags
Heyri ég hikandi þung
hinztu fótatök þín
hverfa í ysinn að utan
Heyri þau heyri þau óma
í hugar míns djúpi sem fyr
á langferðum lífs míns og brags22
Gerður Kristný fylgir líkt og Snorri skáldinu
eftir um stræti Kaupmannahafnar síðustu
gönguferðina í ljóðinu „Jónas“ sem birtist í
nýjustu bók hennar Höggstað nú í haust.
Hikandi og þung fótatök skáldsins í ljóði
Snorra verða í ljóði Gerðar þung og reikul sem
gefur til kynna að skáldið sé drukkið, og senn
mun því skrika fótur í tunglskininu í stiganum
heima. Lokamynd ljóðsins dregur skýrt fram
feigð skáldsins, en hrafnarnir á þakinu sem
„teygja sig/ eins og tindar upp í himininn“ kall-
ast á við fjallamyndina í Öxnadal, með hinn
svarta Hraundranga. Það er komið að leið-
arlokum:
Útidyrnar opnast inn í hús
þar sem þoka leikur um þrepin
og tunglskinið strengist milli veggja
Nóttin er þungstíg
í þessu húsi
reikul í spori
en ratar samt heim
Bara að nú verði ekki sungið,
hugsar fólkið í húsinu
og festir aftur blund
Í dögun hrekkur það upp
við hrafna á þaki
þeir teygja sig
eins og tindar upp í himininn23
Feigð Jónasar er einnig meginviðfangsefni
Þorsteins frá Hamri í ljóðabókinni Spjótalögum
af spegli (1982) en þar varpar Þorsteinn fram
þessari gátu í ljóðinu „Jónas“:
Jónas,
þú sem ortir um hinn eilífa snjó,
varð þér hugsað til spora hindarinnar
frá Assembléen…?24
Þorsteinn vísar hér til tveggja ljóða sem Jón-
as orti í Sórey, ljóðs á dönsku sem finna má í
bréfi til Konráðs Gíslasonar frá mars 1844, þar
sem ljóðmælandinn eltir hvíta hind í gegnum
skóg á meðan stjörnurnar blika yfir honum og
hann áttar sig skyndilega á því að hann sjálfur
er feigur, eltur af hundum skógardísarinnar,25
og ljóðsins „Alsnjóa“ þar sem dauðinn er sagður
„hreinn og hvítur snjór“,26 en samkvæmt túlkun
Páls Valssonar „fjallar kvæðið um hlutskipti
mannsins í heiminum“ sem gengur til móts við
dauða sinn, einn og óstuddur út á endalausa
hjarnbreiðuna.27
Feigðin liggur sem hjúpur yfir ímynd Jón-
asar. Hin sjúka og lánlausa ævi skáldsins, hefur
þó líklega aldrei verið dregin jafn skýrum og
fögrum dráttum og í ljóði Jóhanns Sigurjóns-
sonar um frænda sinn og skáldbróður:
Dregnar eru litmjúkar
dauðarósir
á hrungjörn lauf
í haustskógi.
Svo voru þínir dagar
sjúkir en fagrir,
þú óskabarn
ógæfunnar.28
Feður og synir
Það sem er kannski óvenjulegast við sterka
stöðu Jónasar Hallgrímssonar í íslenskri ljóða-
gerð er að skáldin sem yrkja til hans virðast
ekki finna til vanmáttarkenndar frammi fyrir
þessum mikilvæga forvera sínum í ljóðagerð-
inni. Hann er ekki greindur sem lamandi kraft-
ur, rétt eins og lengi hefur verið hlutskipti Hall-
dórs Laxness í íslenskri sagnagerð. Það er helst
að hugmyndarinnar megi finna merki í ljóði
Steins Steinarrs „Í Öxnadal“ þar sem nærveran
við Jónas virðist fylla Stein óvenjulegum andans
þrengslum:
Skáld er ég ei, og innblástrunum fækkar,
andagift minni er löngum þungt um vik.
Mun ég þó yrkja, meðan krónan lækkar
og mæddur bóndi nær sér ögn á strik.
Öxnadalssólin sér til gamans hækkar,
suðar í hlíð og slakka spræna kvik.
Blágresið hlær og hrútaberið stækkar.
Hérna gekk Jónas um með mal og prik.29
Þegar ljóð Steins er skoðað mætti hafa í huga
kenningu bandaríska bókmenntafræðingsins
Harolds Bloom um áhrifafælni (anxiety of influ-
ence) en samkvæmt henni eiga höfundar í sál-
Morgunblaðið/Sverrir
Höfundur leggur stund á doktorsnám í
bókmenntum við Háskóla Íslands.
Teikningar Helga Helgi Sigurðsson var að ljúka læknisnámi við Friðriksspítalann í Höfn þegar
Jónas lá þar banaleguna vorið 1845. Hann teiknaði þessar myndir af skáldinu sem eru einu
myndheimildirnar um Jónas. Helgi hóf nám í lögfræði um 1840 við Háskólann í Kaupmanna-
höfn, en nam síðar læknisfræði og lærði jafnframt ljósmyndagerð, trúlega fyrstur Íslendinga.
1842 hóf hann nám við teiknideild Det Kg. Akademi for de Skønne Kunster. Helgi fluttist alfar-
inn til Íslands 1846. Helgi fékkst lítið við myndlist eftir heimkomuna frá Danmörku, en vann öt-
ullega að söfnun fornminja og er talinn frumkvöðull að stofnun Þjóðminjasafnsins ásamt Sig-
urði Guðmundssyni málara.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 5