Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| Jónas 200 ára
Eftir Matthías Johannessen
É
g hef ávallt verið
þeirrar skoðunar að
fáránlegt sé að
segja að einn lista-
maður sé betri en
annar, ennþá fárán-
legra að bera saman ólík listaverk.
Við höfum svo ólíkan smekk. Lista-
verk hafa mismunandi áhrif á okkur.
Listaverk kallast á við tilfinningar
mínar með öðrum hætti en það
mundi kallast á við tilfinningar ann-
arra. Listaverk kallar á persónulega
upplifun. Það er t.a.m. ekki aðal-
atriðið, hvernig gott ljóð er með til-
liti til annarra ljóða, heldur skiptir
hitt mestu máli, hvernig það verkar
á lesandann. Gott ljóð kallar fram í
honum ljóðskáldið. Ljóðið, list þess
og efni, er ekki endilega aðalatriðið,
heldur hitt, hvernig list þess og efni
verka á tilfinningar okkar; hvaða
neisti fæðist af þessum loga og hver
viðbrögðin eru. Við njótum ekki öll
eins. Við njótum með ýmsum hætti.
Af þessum sökum m.a. er út í hött
að bera saman skáld, það ætti miklu
fremur að bera saman lesendur; eða
neytendur, svo við notum markaðs-
vænt tízkuorð. Það er þá einnig út í
hött að bera saman góð kvæði og
segja að eitt sé betra en annað, það
merkir einungis nokkurn veginn hið
sama og segja: að einn neytandi eða
lesandi sé betri en annar.
Við verðum að sætta okkur við að
listin er fjölbreytt flóra, nei, við eig-
um ekki að sætta okkur við það, við
eigum þvert á móti að fagna því og
þá ekki síður hinu, að lesendur eru
með ýmsu móti og harla ólíkir, þótt
þeir séu allir skapaðir í kross! Til-
finningalíf þeirra, kvikan í brjósti
þeirra, reynsla þeirra og áhugaefni
eru af ýmsum toga spunnin og harla
misjafnlega undir það búin að njóta
þess sem skáldið hefur fram að færa.
Það hvarflar því ekki að mér að
segja að Jónas Hallgrímsson sé
betra skáld en öll önnur, en hann er
öðruvísi skáld en öll skáld önnur. Og
ljóðmál hans er sprottið úr tilfinn-
ingalífi sem er annars konar en það
tilfinningalíf umhverfisins sem við
erum vön hversdagslega.
Ég þekki fólk sem segir að Jónas
Hallgrímsson sé leiðinlegt skáld. Ég
þekki einnig merkilegt skáld og sér-
stætt sem heldur því blákalt fram að
Jónas Hallgrímsson sé ekki jafn-
mikið skáld og sagt hefur verið.
Ég virði þessar skoðanir þótt þær
séu öndverðar öllu því sem ég tel
rétt og afdráttarlaust, því skynsem-
in segir mér, ásamt tilfinningunum,
að Jónas sé mikið skáld og með köfl-
um harla skemmtilegt og frumlegt,
en þó einkum sérstætt og öðruvísi
skáld en öll önnur skáld, þótt marg-
vísleg áhrif annarra skálda séu
merkjanleg í ljóðum hans. En hann
er umfram allt sérstakur. Ljóð hans
hafa aðra áferð en ljóð allra annarra
skálda. Þau eru eins og íslenzkt um-
hverfi, allt öðruvísi en allt annað um-
hverfi. Á sama hátt og það er sungið
öðruvísi en annars staðar í íslenzkri
náttúru, þannig er allt annar söngur,
allt önnur hrynjandi í ljóðum Jón-
asar Hallgrímssonar en annarra
skálda.
Allt þetta tel ég ótvírætt og hirði
ekkert um það sem aðrir fullyrða,
ekki frekar en menn geta haft mis-
munandi skoðanir á íslenzkri nátt-
úru og hlustað með ýmsum hætti á
þrastakliðinn í birkiskógunum. Ég
efast ekki um að sumum þyki annar
kliður tilkomumeiri, bæði hér heima
og erlendis, t.a.m. straumniður stór-
fljótanna eða þögnin í sandauðn há-
lendisfjallanna. En Jónas Hall-
grímsson á einnig þann klið í
verkum sínum, ef vel er hlustað, en
hann er þá einnig öðruvísi en sams
konar kliður í ljóðum annarra
skálda.
Ef ég væri spurður hvert væri
mesta ljóð Jónasar ætti ég erfitt um
svar. Flestir mundu áreiðanlega
nefna Ísland eða Gunnarshólma og
gæti ég vel tekið undir það. Þau eru
eins og landið sjálft, yfirbragðsmikil
til að sjá eins og segir í öðru þessara
ljóða, eða eins og Jónas kemst að
orði í Ferðadagbók sinni til Vest-
mannaeyja, 3. júní 1837, en þá segir
hann m.a.: „Þegar sjónum er svo
hinsvegar beint til lands, þar sem
nær ekkert er að sjá annað en hinn
mikilfenglega Eyjafjallajökul og
gnæfir geysilegt, snæviþakið hvel
hans uppúr skýjunum, þá hnykkir
manni við þá tilhugsun hve Ísland
hlyti að vera einstætt og áhrifamik-
ið, ef augað gæti í einni sjónhend-
ingu litið öll hin þverhníptu og
margbreyttu stuðlagrjótsfjöll, stöll-
óttu blágrýtisfjöll svo og hin miklu
ljósgrýtisfell og sú gríðarlega þyrp-
ing birtist hliðstætt þeirri smámynd
sem Vestmannaeyjar eru tilsýndar.“
Þessari ægifegurð lýsir hann með
svofelldum orðum annars staðar,
eða í yfirliti sínu yfir íslenzka fugla –
og minnir óneitanlega á tungutak
Tómasar Guðmundssonar síðar:
„… því varla held ég að nokkur fugl
væri lengi að telja eftir sér tveggja
eða þriggja daga ferð til að geta búið
að svo fallegu og skemmtilegu landi,
Íslandi.“
Sigurður Nordal taldi að kvæði
Jónasar Sáuð þið hana systur
mína … væri óviðjafnanlegt í ein-
faldleik sínum og því hversdagslega
tungutaki sem er ein helzta prýði
þess. En ef ég væri spurður um óvið-
jafnanlegt kvæði eftir Jónas, jafnvel
bezt kompóneraða eða bezt orta eða
samsetta kvæði hans, mundi ég hik-
laust nefna minningarkvæðið um
Jón bónda Sighvatsson. Ekki veit ég
um tengsl þeirra en Jón (1759-1841)
var bændahöfðingi, bjó í Höskuld-
arkoti í Ytri-Njarðvík og þegar hann
lézt samdi Sveinbjörn Egilsson graf-
skrift eftir hann og birtist hún í
Skírni 1842, framan við ljóð Jónasar.
Grafskrift Sveinbjarnar er svolát-
andi: „Hann var stakur dugnaðar,
ráðvendnis og ráðdeildarmaður,
manna geðspakastur og góðfús-
astur, vinavandur og hinn vin-
fastasti, hjálparhönd hjálpþurfenda,
prýði sinnar stéttar, sómi ættjarðar.
Hans leið varð bein og blessunarrík,
því hann leit ekki á sitt gagn ein-
ungis, heldur og annarra. Vel hefir
það land, sem eignast marga hans
jafningja.“
Ekkert kvæði er jafn gott dæmi
um það, hvernig unnt er að tengja líf
mannsins náttúrunni og bera það
saman við hringrás hennar, vorið
sem vaknar með nýjum kliði og
harðneskjuleg endalok dauðans á
myrkum og köldum vetri.
Í engu ljóði, hvorki eftir Jónas
Hallgrímsson, né neitt annað skáld
sem ég þekki, er annað eins sam-
ræmi í þeim líkingum sem dregnar
eru upp milli náttúrunnar ann-
arsvegar og lífs mannsins á hinn
bóginn. Í fornyrðislaginu njóta sín
beztu kostir skáldsins – og þá ekki
sízt sérkenni – og orðavalið er ekki
sízt til marks um smekk Jónasar og
hugmyndaflug: haustsól brosandi …
salar sólheima … systur álfröðuls …
sælust dagstjarna … á von-
arhimni … í góðri elli.
Í upphafi segir skáldið að dýrlegt
sé að sjá eftir liðinn dag
haustsól brosandi
í hafið renna.
Hún kveður landið og hnígur hóg-
lega að vesturfjöllum; kveður með
friðarkossi; kveður eins og „sofnað
prúðmenni“ sem gengur til grafar „í
góðri elli“, eins og segir í 7. erindi
kvæðisins. En þegar sólin hefur
kvatt, rísa alskærar stjörnur upp af
austurstraumum eins og skáldið
segir í öðru erindi, en það minnir á
Alheimsvíðáttuna sem hann yrkir
eftir hugmynd Schillers, en þar seg-
ir hann í 3. erindi:
sá eg í ungum
æsku blóma
stjörnur úr himin-
straumum rísa …
Og þá einnig á þýðingu hans á
smákvæði eftir Heine, Strit, brot úr
kvæði:
Sól rís sæl
úr svölum straumum
austurdjúps,
að eyða dimmu …
en það á rætur í Deutschland –
Ein Wintermärchen. Við þessi
ferðalok blika stjörnurnar eins og
blys um heiðan boga sólheima, en
nóttin er svöl, eins og návist dauð-
ans.
Þarna vaka stjörnurnar í návist-
inni við systur álfröðuls, þ.e. sólina,
en hin sæla dagstjarna sofnar ekki,
þótt hún sígi til viðar, heldur sést
hún enn að morgni. Þannig er einnig
um ævi mannsins þegar hann getur
búizt við betri dögum að loknu ævi-
starfi í stundarheimi. Og skáldið lýk-
ur ljóðinu með því að endurtaka orð-
in í miðju 3. erindi: sofnar ei og
sofnar ei – og á þá við sólina, en í
lokin er líkingin endurtekin með
þessum hætti:
Sefur ei og sefur ei
í sorta grafar
sálin – í sælu
sést hún enn að morgni
Þannig á maðurinn áfram athvarf
„hjá drottni lifanda“, eins og skáldið
segir í 6. erindi.
Þegar Jónas hefur lokið 3. er-
indinu með því að benda á að sólin
komi aftur upp að morgni, segir
hann, að þannig rísi sumarsólin
einnig í ævi öldungmanna, eins og
hann kemst að orði, en þeir hnígi svo
á haustkvöldi hérvistardags, hóg-
lega og blíðlega fyrir hafsbrún
dauða, en þá vaka og skína alskærar
stjörnur á vonarhimni og engu lík-
ara en líf mannsins sé brennt inn í
náttúruna og hún og það séu eitt. Af
þeim sökum er ekki ástæða til að
gráta „göfgan föður“, engin ástæða
til harms, því að lífsdagur Jóns Sig-
hvatssonar – og þá væntanlega ann-
arra í hans sporum – var fagur, en
fegri dagur er þó upp runninn
dýrðardagur hans
hjá drottni lifanda,
eins og segir í fyrrnefndu erindi.
Minningin lifir og blómstrar eins og
annar mikilvægur og eftirminnileg-
ur gróður í náttúru landsins, því að
hinn látni sem nú er allur í minning-
unni var fyrirmynd dáða og dugn-
aðar og hvers kyns dyggða og sem
slíkur verðugur eins og fjölær jurt í
landslagi.
Og þar með er líkingin fullkomnuð
og verður með engum hætti end-
urtekin í öðrum kvæðum, hvorki í
ljóðum Jónasar Hallgrímssonar né
annarra skálda.
Hér birtist hið fullkomna sam-
ræmi lífs og listar með þeim hætti
sem einstætt er, bæði í íslenzkri
ljóðlist og að því er ég bezt veit í
þeirri ljóðlist annarri sem við þekkj-
um til.
Það væri að vísu gaman að vita
eitthvað meira um Jón Sighvatsson
og áreiðanlega hægt að viða að sér
frekari upplýsingum um líf hans og
störf. En það er þó ekki nauðsynlegt
til að njóta kvæðisins um hann, svo
ágætt sem það er í sjálfu sér. Skáld
yrkja sjaldnast um einstakar persón-
ur, heldur út frá almennum gildum.
Þau draga almennar ályktanir af ein-
stökum tilfellum. Ef það er haft í
huga er auðvelt að njóta jafn ein-
stæðrar perlu og kvæðið um Jón Sig-
hvatsson er. Og þá getum við einnig
verið minnug þess sem sr. Matthías
Jochumsson sagði, þegar Sigurður
Nordal spurði hann hver væri sá eft-
irminnilegi maður sem hann hafði
löngu áður ort um frábært erfiljóð.
Æ, sagði sr. Matthías, það var ein-
hver karl í Hafnarfirði!
Lengra verður ekki komizt í sam-
runa lífs og náttúru en í kvæði Jón-
asar um Jón bónda Sighvatsson
nema með því að lýsa náttúrunni og
árstíðum hennar einni og sér og án
skírskotunar í ævi mannsins, en þó
þannig að draga megi augljósar
ályktanir af þessum hliðstæðum í lífi
okkar og tilveru. Það er auðvitað
hinn fullkomni samanburður – og þá
notuð sú skáldskaparlega tækni að
fela annað kvæði innan í því, sem ort
er. Oft er það áhrifamikil lík-
ingaaðferð og veitir mikið og óvænt
svigrúm til túlkunar á tilfinningum
okkar og umhverfi.
(Úr bókinni Um Jónas, 1993)
Morgunblaðið/RAX
Legsteinn Jónasar Legsteinninn yfir gröf Jónasar í þjóðargrafreitnum á Þingvöllum.
Hin fullkomna líking