Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Blaðsíða 8

1807 Jónas fæddur áHrauni í Öxnadal
mánudaginn 16. nóvember, sonur
séra Hallgríms Þorsteinssonar að-
stoðarprests og Rannveigar Jón-
asdóttur. Eldri systkini voru Þor-
steinn, fæddur 1800, og Rannveig,
fædd 1802.
1808 Flyst ásamt fjöl-skyldu sinni að
Steinsstöðum í Öxnadal og elst þar
upp.
1815 Fædd Anna Margrét,systir Jónasar.
1816 Hallgrímur, faðir Jónasar, drukknar í
Hraunsvatni. Jónas er um haustið
sendur að Hvassafelli í Eyjafirði til
Guðrúnar, móðursystur sinnar, og
dvelur þar næstu fjögur ár.
1820 Jónas stundar námundir handleiðslu
séra Jóns Jónssonar lærða í Möðru-
felli og talinn vel hæfur til frekara
náms.
1821 Kominn aftur heimað Steinsstöðum.
Næstu vetur dvelur Jónas í heima-
skóla í Goðdölum í Skagafirði hjá
séra Einari Thorlacius, frænda sín-
um. Kynnist þar Brynjólfi Péturssyni
og eru nánir vinir æ síðan.
1823 Jónas tekinn íBessastaðaskóla og
er þar næstu sex vetur. Helstu
kennarar hans þar og áhrifavaldar
eru Hallgrímur Scheving, Svein-
björn Egilsson og Björn Gunn-
laugsson. Meðal vina sem Jónas
eignast á Bessastöðum og fylgja
honum síðan eru auk Brynjólfs
Péturssonar Konráð Gíslason,
Tómas Sæmundsson, Páll Mel-
steð, Lárus Sigurðsson, Magnús
Eiríksson frater, auk náfrænda
hans Skafta Tímóteusar Stef-
ánssonar.
1829 Jónas útskrifaður úrBessastaðaskóla
með góðum vitnisburði, og bestum í
reikningi. Ræðst til starfa hjá Ulstrup
bæjarfógeta í Reykjavík sem skrifari,
og starfar þar í þrjú ár. Á gaml-
ársdagskvöld predikar hann í Dóm-
kirkjunni.
1831 Jónas er skipaðurverjandi í nokkrum
málum fyrir landsyfirrétti veturinn
1831-32.
1832 Jónas biður korn-ungrar stúlku, Krist-
jönu Knudsen, sem býr í Landakoti.
Hún neitar bónorðinu.
Á þessum tíma hefur Jónas ort
allmörg tækifæriskvæði, bæði á
íslensku og dönsku. Meðal
kvæða sem þarna liggja eftir
hann má nefna Ad amicum og
Söknuð.
Jónas siglir utan til Kaupmanna-
hafnar til náms um haustið og nær
inntökuprófi með góðri einkunn.
Góð ljóð vaxa frá höfundi sínum, þetta áauðvitað við um allan skáldskap, ogöðlast sjálfstætt líf um leið og einhver
annar en skáldið sjálft les þau, verða al-
gjörlega óháð skapara sínum, bein hans og
hold visna smám saman í tímanum en ljóðið
bara dafnar, styrkist með aldrinum. Tíminn
er besti vinur ljóðsins en hann eyðir mann-
eskjunni af hirðuleysi. Íslands minni er einfalt
ljóð, það felur ekki merkingu sína, það er tært
vatn og maður sér umsvifalaust til botns, ef
Mozart hefði verið skáld, þá hefði hann ort
svona kvæði. Einfalt en hægt að lesa það
endalaust, það seytlar kliðmjúkt innra með
manni, næstum sárt í einlægni sinni. En góð-
ur skáldskapur getur hæglega öðlast nýja
merkingu á nýjum tímum. Íslands minni er
kannski einfalt og auðskilið, en það er jafn-
framt svo merkingaþrungið að tímarnir gefa
því sífellt nýjar víddir, og oft óvæntar; fegurð
þess og söknuður getur orðið að djúpri, sárri
ádeilu. Þannig hefur Íslands minni leitað á
mig síðustu misserin, leitað mig uppi hvar
sem ég er staddur, og stundum í fylgd með
angurværu en hárbeittu smáljóði Guðmundar
Böðvarssonar sem heitir Völuvísa, þið hljótið
að kannast við það:
Eitt verð ég að segja þér áður en ég dey,
enda skalt þú börnum þínum kenna fræði mín,
sögðu mér það álfarnir í Suðurey,
sögðu mér það dvergarnir í Norðurey,
sögðu mér það gullinmura og gleymmérei
og gleymdu því ei:
að hefnist þeim er svíkur sína huldumey,
honum verður erfiður dauðinn.
Ættjarðarástin, sem getur bæði verið falleg
og hættuleg, er einlæg og angurvær í báðum
ljóðunum, og líka ógnandi hjá Guðmundi
næstum sigrihrósandi. Þessi tvö kvæði vakna
innra með mér þegar fólk fer illa með um-
hverfið sitt, tætir upp viðkvæman fjalla- og
öræfagróður á jeppum eða mótórhjóli, og þau
sungu í blóði mínu þegar stórvirkjunarofsinn
stóð sem hæst og ríkjandi öfl, stjórnvöld og
Landsvirkjun, létu náttúruna aldrei njóta vaf-
ans, þegar rödd peninga og gróða þrumaði yf-
ir landinu, frá bláum tindi fjalla og niður í sil-
ungsá. Og þau leituðu mig aftur uppi
síðastliðið sumar, ásamt þriðja ljóðinu, þegar
hagsmunaöflum virtust ætla að takast að
keyra olíuhreinsunarstöð í gegn á Vest-
fjörðum, slengja mengandi skrímsli niður í
Arnarfjörðinn, eyðileggja hann gersamlega,
og aftur átti rödd og rök peningana að þagga
snarlega niður í okkur; þeir sem voru á móti
verksmiðjunni voru á móti Vestfjörðum og
íbúum þeirra. Það var ekkert rúm fyrir svana-
hljóm og því síður bláu lofti, björtum sjá.
Svanahljómur og silungsá eru ómarktæk til-
finningarök. Tilfinningarök virðast skamm-
aryrði á okkar tímum..
En þarna sjáið þið bara lífið í Jónasi, það
eru ljóðin hans sem koma til okkar þegar sil-
ungsánni og bláu lofti er ógnað, og ljóð ann-
arra skálda fylgja á eftir. Ljóð sem spyrja;
eigum við skilið, í ljósi alls þess sem við höf-
um gert, tært og kalt árvatnið á heiðalönd-
unum grónu? Jónas orti sitt Ísland minni í
Kaupmannahöfn, og það kom upp í huga minn
þegar ég las kvæðið Áttum við skilið í reynd í
nýjustu bók Hannesar Péturssonar Fyrir
kvölddyrum. Er hér komið, hugsaði ég, Ís-
lands minni okkar tíma, ekki mettað sakleysi
og óspilltum söknuði nítjándu aldarinnar,
heldur sakbitið og talar fyrir okkur sem lifum
í upphafi tuttugustu og fyrstu aldarinnar, höf-
um sýnt umhverfinu hirðuleysi – og kannski
svikið okkar huldumey?
Áttum við skilið í reynd
árvatnið kalt, tært sem rann
um hendur okkar á heiðalöndunum grónu?
Vorum við sjálfir
samboðnir því?
Öðru nær.
Og upp frá þeim stundum kliðar
einmanaleg, innan hörundsins
íshrein birta, næstum því með grátstaf.
Íslands
minni
Eftir Jón Kalman Stefánsson
kalman@bjartur.is
Þið þekkið fold með blíðri brá
og bláum tindi fjalla,
og svanahljómi, silungsá,
og sælu blómi valla,
og bröttum fossi, björtum sjá
og breiðum jökulskalla –
drjúpi’ hana blessun drottins á
um daga heimsins alla.
Sex rithöfundar leggja út af jafn mörg
8 LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| Jónas 200 ára
Söknuður
Eftir Eirík Guðmundsson
eirikurg@ruv.is
Þótt ljóð séu búin til úr orðum virðastsum ljóð vera handan orða. Söknuðureftir Jónas Hallgrímsson er eitt þeirra.
Maður leggur ekki til atlögu við það með
þekkingu að vopni, þetta er ekki ljóð sem þarf
að rannsaka og komast að niðurstöðu um.
Enginn getur komið og sagt: Þetta ljóð þarf
að rannsaka miklu betur, jafnvel þótt það
kunni að enduróma ljóð eftir Goethe og tvær
konur komi til greina. Það er vegna þess að
það talar til okkar innan úr hugarheimi róm-
antíkur sem slær öll síðari tíma vopn úr hönd-
um okkar. Andspænis þessu ljóði hljótum við
að leggja niður öll vopn. Þótt ljóðið sé róm-
antískt og bundið tíma rómantíkur virðist það
engu að síður vera tímalaust vegna þess að
það lýsir tilfinningu og harmi sem leiðir til
dauða. Þannig orðar Jónas hlutskipti okkar á
öllum tímum um leið og ljóðið setur tilfinn-
ingalífið í uppnám í hvert sinn sem það er les-
ið. Þetta er ljóð sem styttir líf okkar, það er í
vissum skilningi banvænt. Í raun og veru les
maður það ekki með augunum heldur tilfinn-
ingunum og sé það lesið of oft er hættan sú
að það flýti fyrir ótímabærum dauða þess sem
les. Þess vegna lætur maður það dvelja óljóst
í huga sér fremur en að maður lesi það aftur
og aftur eða leggi á minnið frá orði til orðs til
að hafa á hraðbergi þegar réttu aðstæðurnar
koma upp. Íslensk ástarljóð eftir tíma róm-
antíkur – þau sem á annað borð standa undir
nafni - eru endurómur af þessu kvæði, þau
lýsa í vissum skilningi söknuði eftir þessu
ljóði. Og vegna þess að tímarnir hafa liðið
eins og þeir hafa liðið, þá horfum við sorg-
araugum til þessa ljóðs, söknum þess, öllum
stundum.
Söknuður (brot)
Man ég þig, mey!
er hin mæra sól
hátt í heiði blikar;
Man ég þig, er máni
að mararskauti
sígur silfurblár.
Heyri’ ég himinblæ
heiti þitt
anda ástarrómi;
fjallbuna þylur
hið fagra nafn
glöð í grænum rinda.
Lít ég það margt
er þér líkjast vill
guðs í góðum heimi:
brosi dagroða,
blástjörnur augum,
liljur ljósri hendi.
Dirrindí
Eftir Gerði Kristnýju
gkristny@simnet.is
Heiðlóarkvæði“ er eitt af þekktustu ljóðumJónasar Hallgrímssonar. Ástæðan ereinföld, þetta er vel samið ljóð sem
hverfist utan um einfalda atburðarás. Það fjallar
um eitt af því sem Jónasi var hvað hugleiknast,
náttúruna og átökin þar, en sama yrkisefni leitar
til dæmis á hann í öðru þekktu ljóði, „Óhræsinu“.
Ekki má síðan gleyma því að til er fallegt íslenskt
þjóðlag við „Heiðlóarkvæði“ sem aukið hefur vin-
sældir þess.
Í fyrra erindinu af tveimur heldur lóan af stað
að sækja mat fyrir ungana sína. Í fyrstu talar
hún bara fuglamál – lætur eitt ,,dirrindí“ falla –
en síðan tekur ljóðmælandi til við að ímynda sér
hvað þessum litla fugli lægi nú á hjarta hefði
hann mál. Og þó, kannski er þetta engin ímynd-
un. Ljóðmælandi gæti hafa farið eftir því sem
þeim, sem vilja skilja fuglamál, er ráðlagt í Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar. Þeim er bent á að verða
sér úti um smyrilstungu, sem fæst örugglega í
hvaða kjötborði sem er, og láta hana liggja í hun-
angi tvo daga og þrjár nætur. Síðan er hún lögð
undir tungurætur og þá er ekki að sökum að
spyrja, fuglamál lýkst upp fyrir fólki.
Ljóðmælandi gerir því skóna að lóan sé alin
upp í guðsótta og góðum siðum því í einræðunni
sem lögð er í gogg hennar lofar hún Drottin og
fegurð sköpunarverksins áður en hún tekur til
við að tíunda dagleg störf sín. Minnir hún þar á
stolta húsmóður í viðtali við eitthvert vikuritið
þegar hún segir frá því að hún eigi afkvæmi sem
hún þurfi að gefa að borða. Tilfinningar hennar í
garð afkvæmanna eru afar mannlegar því henni
finnst þeim best lýst með orðinu ,,móðurtryggð“
og ungana kallar hún ,,börn“.
Í seinna erindinu talar ljóðmælandi frá eigin
brjósti og beinir nú lóunni heim í hreiðrið með
svolitlum útúrdúr þar sem tekið er fram að sól
hafi skinið og blóm gróið. Þegar svo björt mynd
hefur verið dregin upp verður myrkrið í þeim
næstu, sjálfum lokalínunum, þéttara en ella. Þar
er skýrt frá því að hrafn hafi étið ungana.
Bæði í upphafi og enda ljóðsins er tiltekinn
tími því það hefst á orðinu ,,snemma“ en þá held-
ur lóan af stað að verða sér út um vistir en í loka-
línunum er tekið fram að hrafninn hafi étið ung-
ana ,,fyrir hálfri stundu“. Í fyrstu virðist frekar
smámunasamt af ljóðmælanda að taka fram að
hálftími sé liðinn frá atburðinum. Manni dettur
helst í hug réttarmeinafræðingur úr bandarísk-
um sjónvarpsþætti sem horfir íbygginn á hálf-
melta ungana og kveður upp þann úrskurð að af
áverkunum að dæma hljóti morðið að hafa verið
framið fyrir ,,tja ... svona hálftíma varla meira“.
Þegar nánar er að gáð auka lokaorðin á hrylling-
inn. Þau sýna að á meðan lóan baksaði við að afla
ungunum sínum matar voru þeir sjálfir orðnir að
hrafnsfæðu.
Það er ekki oft sem dýr fá mál í íslenskum bók-
menntum en þó hefur það hent. Hrafnar tala til
dæmis í þjóðsögunum og þar spjalla kýr líka
saman á þrettándanótt. Í ljóðinu „Snati og Óli“
eftir Þorstein Erlingsson fær hundurinn síðan
mál. Hann lofar drengnum að leika sér að háls-
ólinni en spyr jafnframt hvenær hann fái kökuna
sem honum var lofað á móti. Enginn hirðir þó um
að svara hvutta. Hestar virðast því miður vera
þagmælskir sem er synd því þeir eru örugglega
víðförlastir íslenskra húsdýra og gætu því eflaust
haft frá einhverju krassandi að segja.
Jónas kýs að gefa heiðlóunni, smávöxnum vað-
fugli, mál í „Heiðlóarkvæði“ og hefur það vafalít-
ið haft áhrif á það hvaða augum þjóðin lítur þenn-
an fugl. Okkur finnst að minnsta kosti enn
merkilegt þegar til hans sést fyrst á vorin, árlegt
undur sem endar jafnan á forsíðum blaðanna.
Alltaf hefur okkur líka hryllt við því að Bretar
skuli skjóta lóuna og leggja sér hana til munns.
Ekki tókst Jónasi að gera það sama fyrir rjúpuna
með ljóðinu „Óhræsinu“ sem minnst var á hér í
upphafi. Okkur þykir að minnsta kosti alveg
sjálfsagt hún sé skotin og snædd. Munurinn á
viðhorfi Íslendinga til þessara tveggja fugla ligg-
ur í því að Jónas gaf lóunni mál á meðan rjúpan
er þögult fórnarlamb. Það er, jú, erfiðara að
myrða dýr sem getur beðið sér vægðar en þau
sem aldrei ybba gogg.
Heiðlóarkvæði
Snemma lóan litla í
lofti bláu,,dirrindí
undir sólu syngur: