Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Blaðsíða 4

Eftir Öldu Björk Valdimarsdóttur
alda@hi.is
Í
grein sinni „Er hægt að skrifa ævi-
sögur þjóðskálda?“ varpar Páll
Valsson fram þeirri spurningu
hvort mesti vandi hvers ævi-
sagnaritara sé hneigðin til að of-
meta söguhetjur sínar: „Þegar
menn taka sér fyrir hendur að
skrifa um skáld, þá gera þeir það
yfirleitt vegna þess að þeim finnst skáldið gott,
þeir finna einhvern samhljóm með verkum þess
eða lífskoðun. Líf og starf tiltekins skálds hlýt-
ur að tala sterkt til þess sem skrifar ævisögu
viðkomandi; fáir leggja út í margra ára vinnu
við að skrifa ævisögu persónu sem þeim líkar
illa við, nema þá í mjög einbeittu afhjúp-
unarskyni og þá er ekki síður ástæða til tor-
tryggni.“1 Ævisagnaskrif eru samkvæmt þessu
í einhverjum skilningi sjálfstjáning, eða sýna að
minnsta kosti djúpstæða þörf á að miðla ein-
hverju mikilsverðu sem líf skáldsins er talið
standa fyrir.
Er þá svo mikill munur á því að skrifa ævi-
sögu þjóðskálds og að yrkja um það ljóð, þó svo
að tíminn sem fer í ritun stórra ævisagna sé
ólíkt meiri? Skáldin sem gera sér líf Jónasar að
yrkisefni eru um leið að hefja upp lífsstarf
skáldsins, stöðu ljóðlistarinnar í landinu og
birta á sama tíma þær myndir af honum sem
flestir kannast við, þar sem fyrirferðarmestar
eru tengsl skáldsins við náttúruna, tungumálið
og þjóðina, og gæfulaust lífshlaup skáldsins á
Íslandi og í Kaupmannahöfn.
Náttúran og skáldið
Í frægri ritgerð um Jónas sem birtist í Alþýðu-
bókinni 1929 ræðir Halldór Laxness um nátt-
úruskoðarann Jónas Hallgrímsson sem „talar
um fyrirbrigði náttúrunnar af sömu ástúð og
blíðu og unnusta strýkur fíngurgómum sínum
um andlitsdrætti elskhugans.“2 Halldór segir
vötn Jónasar fiskisæl og ár hans silungsár. Fjöll
Jónasar horfa ofan á heyjavöllinn og fénaðurinn
„dreifir sér um græna haga“. Hin innilega nátt-
úrusýn Jónasar verður mörgu skáldinu að
yrkisefni, t.d. Davíð Stefánssyni sem hefur ljóð
sitt um Jónas Hallgrímsson með orðunum: „Í
blárri móðu, fagurt eins og fyr,/rís fjallalandið
mitt úr draumasænum,/og vorið gefur vinum
sínum byr,/og vængir fljúga létt í sunn-
anblænum./Svo hrynjið, veggir; hrökkvið opn-
ar, dyr./Kom, hreina loft, með ilm frá skógum
grænum.“3 Svipaða mynd af Jónasi má finna í
ljóði Tómasar Guðmundssonar um skáldið þar
sem náttúran, þjóðin og tungan eru meginyrk-
isefnið. Tómas segir vorið hafa leitað lesendur
uppi í ljóðum Jónasar: „Síðan er/hver brekku-
sóley bernskusystir okkar/og leikbróðir hver
lítill foss í gili./Þú tengdir okkur móðurmold og
sól/og gerðir okkur skyggn á örlög okkar.“4
Fyrir Matthíasi Johannessen er Jónas einnig
skáld sólar og sumarblíðu, en andi hans bregð-
ur birtu yfir allt í 14. hluta kvæðabálksins
„Hrunadansinn“: „Og þar kom Jónas eins og
óvænt sýn/ og allt var baðað sól í nútíðinni/ og
huldan fylgir honum enn til þín/ með himin guðs
í bjartri vitund sinni“.5
Hálfri öld fyrr hafði fæðingarstaður Jónasar
Hallgrímssonar, Hraun í Öxnadal, verið Hann-
esi Hafstein hugleikinn, staður sveipaður sum-
arbirtu og þeim blíðleika sem menn tengja jafn-
an náttúrumyndum Jónasar Hallgrímssonar:
„Þar sem háir hólar
hálfan dalinn fylla“
lék í ljósi sólar,
lærði hörpu’ að stilla,
hann, sem kveða kunni
kvæðin ljúfu, þýðu,
skáld í mun’ og munni,
mögur sveitablíðu.6
Halldór Laxness gerir sér tíðrætt um þá
djúpu og heiðu gleði sem ríkir í ljóðum Jónasar,
en segir þau hljóta mótvægi sitt „í hinum þúnga
íslenska lífstrega. Hann leikur þannig naumast
svo léttúðugt lag á kvintstreing að ekki heyri
um leið þúngan kontrapúnkt lángt niðri til
vinstri handar, og þarf ekki að taka fram að ein-
mitt treginn að baki ljær brosi hans áhrifa-
mesta töfra.“7
Í ljóði Snorra Hjartarsonar „Jónas Hall-
grímsson“ er einmitt dreginn fram sá harmur
sem býr undir einfaldri náttúrumyndinni og
lesinn í samhengi við dapurlegt hlutskipti
skáldsins:
Döggfall á vorgrænum víðum
veglausum heiðum,
sólroð í svölum og góðum
suðrænum blæ.
Stjarnan við bergtindinn bliknar,
brosir og slokknar,
óttuljós víðáttan vaknar
vonfrjó og ný.
Sól rís úr steinrunnum straumum,
stráum og blómum
hjörðum og söngþrastasveimum
samfögnuð býr.
Ein gengur léttfætt að leita:
lauffalin gjóta
geymir nú gimbilinn hvíta,
gulan á brár.
Hrynja í húmdimmum skúta
hljóðlát og glitrandi tár.8
Stjarnan við bergtindinn blikar í mörgum
minningarljóðum um Jónas. Hún er táknið um
óhöndlanlegu ástina í lífi Jónasar, sá skapadóm-
ur sem hann var dæmdur til að hlíta. Matthías
Jochumsson vísar til stjörnunnar í ljóði frá 1905
og það gera Tómas Guðmundsson og Steinn
Steinarr líka í ljóðum um skáldið í Fljótinu
helga (1950) og Sporum í sandi (1940). Sagan
segir að ferðalag Jónasar og Þóru Gunn-
arsdóttur í júlí 1828 norður í land hafi löngu síð-
ar orðið uppspretta ástarljóðsins „Ferðaloka“
sem Jónas samdi að öllum líkindum skömmu
fyrir andlát sitt 1845.
Stundirnar sem Jónas og Þóra vörðu saman
má skoða sem skurðpunkt í skáldmyndinni sem
við gerum okkur af lífi Jónasar, þeim er ætlað
að standa sem lykilsena í harmrænu lífi skálds-
ins. Jafnvel náttúran ber ekki sitt barr eftir
skilnað elskendanna í ljóði Ólafs Jóhanns Sig-
urðssonar „Hlógu þau á heiði“:
Kyrrlátur blær á heiði hrærir
hrímsilfurstrá og fífu dána,
hvíslar í víði, bliknuð bærir
blómin við ána.
Flókar á himni, hljótt á jörðu,
haustleg úr vestri nálgast gríma.
Leikur þó skin um lága vörðu
liðinna tíma.
Blásköruð áin, blærinn stillti,
blómin og stráin hug vorn túlka:
Eitt sinn gekk hér með ungum pilti
örlagastúlka.9
Jónas: Einnar aldar minning
Nokkur af þekktustu skáldum Íslendinga við
upphaf 20. aldar minntust Jónasar á ald-
arafmæli hans 1907 í dæmigerðum minning-
arljóðum. Þorsteinn Erlingsson yrkir um hann í
ljóðinu „Jónas Hallgrímsson“. Hann lofar mál-
töfrana sem búa í ljóðum Jónasar og sólskinið
og blómin sem Jónas söng inn í dalina sína. Í
ljóði Þorsteins kemur einnig fram sú gráglettni
örlaganna að ættjarðarskáldið Jónas skuli hafa
dáið „ástvana sjálfur og einmana“. Þorsteinn
telur frama Íslands ekki mikinn nú 62 árum eft-
ir andlát Jónasar en ljóð skáldsins geta enn ver-
ið okkur innblástur og hvatt okkur til nýrra
dáða:
Og gaktu’ honum aldrei í gáleysi hjá:
hann gleymdi’ ekki landi njé túngu,
og ævinni sleit hann við ómana þá,
sem yfir þig vorhimin súngu.
Hjer bíður hann dagsins sem ljósvættur lands
og lítur til blómanna sinna:
þess fegursta’ í ættjarðarhlíðunum hans
og hjörtunum barnanna þinna.10
Í samsæti Stúdentafélagsins í Reykjavík á
hundrað ára afmæli Jónasar 16. nóvember 1907
flutti Þorsteinn Gíslason ljóð sitt „Jónas Hall-
grímsson“. Áherslurnar í ljóði Þorsteins eru
nokkurn veginn þær sömu og í ljóði nafna hans
Erlingssonar. Íslenskt mál er honum ofarlega í
huga, sólskinsljóð skáldsins, blómin, blærinn,
lindin, fossinn og bjartar sumartíðir. Þorsteinn
lýkur ljóði sínu á þeim orðum að Ísland geymi
ekki margt ef það gleymir minningu skáldsins:
„Sje því, Jónas, sífellt bjart/ sólskin yfir minn-
ing þinni.“11
Guðmundur Guðmundsson skólaskáld orti
einnig ljóð um Jónas í tilefni af aldarafmælinu,
en yrkisefnið er málsnilld skáldsins og ást Ís-
lendinga á þjóðskáldi sínu sem liggur núna graf-
inn í moldu fjarri fósturjörðinni:
Enginn þekkir leiðið lágt,
þar sem kærri fósturfoldu
fjarri varst þú hulinn moldu, –
en við sérhvern andardrátt
heyrum við þinn hjartaslátt
hlýjan gegnum strengjakliðinn,
ljúflingsmál og lækjarniðinn,
lóukvak og sumarfriðinn, –
hjartans skáld, sem hjörtun átt!12
Tveimur árum áður hafði Matthías Joch-
umsson einnig gert gröf Jónasar að yrkisefni í
ljóði sínu „Jónas Hallgrímsson“:
Á Sjálandsströnd þú sefur undir leiði.
Ó, svanur Íslands, hvíldu vært og rótt!
Vor góði engill báðar hendur breiði
um beðinn þinn og stytti helga nótt!“13
Matthías horfir heim til Hrauns í Öxnadal,
heim til héraðsins þar sem hjarta drengsins sló
sem átti eftir að verða þjóð- og frelsisskáld Ís-
lendinga. Matthísar spáir því að vegur Jónasar
verði jafn mikill í upphafi 21. aldarinnar: „Hug-
ljúfa skáld, í munar mildum tárum/vér minn-
umst þín að liðnum hundrað árum“. Í ljóðum
Guðmundar og Matthíasar má sjá hugmynd sem
átti eftir að reynast lífseig í umræðunni um Jón-
as framan af síðustu öld, um skáldið í útlegð sem
ber beinin fjarri ströndum heimalandsins, en áð-
ur hafði Benedikt Gröndal gert það að yrkisefni í
minningarljóði sínu um skáldið: „hnípin nú eyjan
grætur góða/ geyma þitt lík hún ekki má“.14 Gröf
Jónasar í útlöndum verður að táknmynd fyrir
lánleysi ævi hans.
Sú ákvörðun íslenskra stjórnvalda að flytja
bein Jónasar heim og grafa þau á Þingvöllum
átti sér því langan aðdraganda.
Utangarðsmaðurinn
„já, hræið af Jónasi er sannarlega sjórekið/ sjó-
rekið uppá fjörur gullstrandlengjunnar“ söng
Megas í laginu „Um skáldið Jónas“ af fyrstu
plötu sinni Megasi frá árinu 1972. Í laginu gerir
Megas sér mat úr drykkfelldni Jónasar og ögrar
þeirri upphöfnu ímynd þjóðskáldsins sem finna
má í hjörtum íslenskra broddborgara:
sauðdrukkinn úti í hrauni lá Hallgrímsson Jónas
og hraut eins og sögunarverksmiðja í Brasilíu
mamma komdu ekki nálægt með nefið þitt fína
það er nálykt af honum þú gætir fengið klígju.
Hann orti um fallega hluti, það er hlálegt
og hellti svo bjór yfir pappírinn og yfir orðið
gættu þín mamma maðurinn hann er með sýfilis
mundu að þegar hann fer skaltu dekka borðið.
Og Jónas er Megasi enn hugleikinn því að á
kápu nýjustu plötu hans Hold og mold sem kom
út í þessum mánuði stilla þrjár fáklæddar konur
sér upp á legsteini þjóðskáldsins rétt eins og þær
séu að auglýsa glæsivagn á bílasýningu. Kápan
er gerð eftir myndverki Ragnars Kjartanssonar
og heitir „Morgunn á Þingvöllum“.
Páll Valsson ber saman stöðu Jónasar og
Megasar og segir þá eiga margt sameiginlegt í
grein sinni „Byltingarmenn í bundnu formi. Jón-
as og Megas“: „trúlega var hrollurinn þeim mun
meiri eftir því sem ofar var komið í svokölluðum
þjóðfélagsstiga. Jónas og Megas urðu báðir í
upphafi ferils síns eins konar „enfant terrible“ í
þjóðlífinu.“15 Í kvæði Megasar um Jónas er vísað
í mýtuna um drykkfellda, lánlausa skáldið, utan-
garðsmanninn sem snilling en sú ímynd er nokk-
uð rótgróin í íslenskri umfjöllun um þjóðskáldið
og hugsanlega er Megas sjálfur með þessu að
rekja tengslin milli sín og þjóðskáldsins, herða á
þeirri hugmynd að Jónas hafi verið trúbador
sinna tíma. Halldór Laxness átti nokkurn þátt í
að skapa myndina að utangarðssnillingnum í rit-
gerðinni um Jónas: „Nú eru bráðum liðin hundr-
að ár síðan þessi útigángsmaður var á stjáki, um
flórhellurnar í Kaupinhöfn stúrinn og þrjósku-
legur, einsog títt er um flibbalausa menn á bil-
uðum skóm. Glóðin sem brann í augum hans
lýsti fremur söknuði en von, enda týndist hann
einn góðan veðurdag oní danskan herrans urta-
garð og hefur ekki fundist síðan.“16
En ræturnar liggja lengra aftur, því ímyndin
af hinum lánlausa Jónasi er samfléttuð minning-
arljóðunum sem skrifuð voru eftir andlát hans
tæpri öld fyrr, í kvæðum Gríms Thomsen og
Konráðs Gíslasonar sem birtust fyrst á prenti
1846, ekki síður en í kveðskap Jónasar sjálfs.
Enginn grætur Íslending
Á skemmsta degi ársins, 21. desember 1844,
rúmum fimm mánuðum fyrir andlátið yrkir Jón-
as Hallgrímsson þær stökur sem líklega hafa átt
ríkastan þátt í að halda á lofti ímyndinni um lán-
lausa skáldið í útlöndum:
Enginn grætur Íslending
einan sér og dáinn.
Þegar allt er komið í kring,
kyssir torfan náinn.
Mér er þetta mátulegt,
mátti vel til haga,
hefði ég betur hana þekkt,
sem harma ég alla daga.
Lifðu sæl við glaum og glys,
gangi þér allt í haginn.
Í öngum mínum erlendis
yrki ég skemmsta daginn.
Sólin heim úr suðri snýr,
sumri lofar hlýju.
Ó, að ég væri orðinn nýr
og ynni þér að nýju!17
Það er þessi ímynd af skáldinu sem er ráð-
andi í fyrstu ljóðunum sem ort voru um hann af
samferðamönnum hans, Benedikt Gröndal,
Grími Thomsen og Konráð Gíslasyni. Benedikt
harmar að Jónas skuli ekki hvíla á Íslandi og
segir önd hans sem lifði með „líkamsfjötrum/í
fögrum geislum/frelsissólar“ nú gengna „um
grafar dyr/frá vonsku heims/og vanþakklæti“.18
Annað minningarljóð birtist um Jónas án höf-
undarnafns í sama hefti Fjölnis (9. árg. 1846) en
Páll Valsson, ævisöguritari Jónasar Hallgríms-
sonar, segir alveg öruggt að Konráð Gíslason
hafi komið að þessu kvæði: „Fingraför hans á
því eru svo skýr að þeim verður ekki á móti
mælt.“19 Konráð hefur ljóð sitt með þeim um-
mælum að:
Því, sem að Ísland ekki meta kunni,
er Ísland svipt; því skáldið hné og dó,
skáldið, sem því af öllu hjarta unni,
og elskaði þess fjöll og dali og sjó
og vakti fornan vætt í hverjum runni.
Frægast þeirra ljóða sem ort var um Jónas
nýlátinn er þó kvæði Gríms Thomsen „Jónas
Hallgrímsson“. Grímur gerir sér að yrkisefni
galdurinn í skáldskap Jónasar sem gat „látið
lækjarnið“, „sjávarrót og svanaklið“ og bárur á
sandi heyrast í ljóðum sínum. Jónas kunni mál
náttúrunnar og tungur fjallanna svo vel að hann
gat „stein og stál/í stuðla látið falla“. Lokalínur
ljóðsins eru eflaust þær þekktustu:
Íslands varstu óskabarn,
úr þess faðmi tekinn
og út á lífsins eyðihjarn
örlaga svipum rekinn.
Langt frá þinna feðrafold,
fóstru þinna ljóða,
ertu nú lagður lágt í mold,
listaskáldið góða.20
Óskabarn ógæfunnar
Feigð skáldsins er yrkisefni skáldanna Snorra
Hjartarsonar, Gerðar Kristnýjar og Þorsteins
frá Hamri. Snorri, sem um margt var arftaki
Jónasar í ljóðagerð tuttugustu aldar, yrkir um
Hviids Vinstue, sem er elsta krá Kaup-
Skáldin og skáldið
Jónas Hallgrímsson í meðförum íslenskra ljóðskálda
4 LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| Jónas 200 ára