Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2007, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2007 9
Eftir Ásgeir H Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
E
itt sinn var jörðin
flöt og menn trúðu
á stokka og steina.
Svona mætti lengi
halda áfram og telja
upp það sem við
köllum bábiljur, hugmyndir sem við
notum til þess að sýna fram á kjána-
skap fornmanna, takmarkanir þekk-
ingar þeirra og trúgirni. En getur
verið að það séum við sem höfum
verið að misskilja hlutina í allan
þennan tíma?
Einar Pálsson taldi að svo væri og
færði rök fyrir því að öll trúarbrögð
og helgisiðir fornmanna byggðust á
djúpum og flóknum skilningi á eðli
veraldarinnar sem innbyggð væru í
ákveðin kerfi sem þeir bjuggu til út
frá náttúrunni. Við lestur Njálu taldi
Einar sig hafa fundið sólúr á Rang-
árvöllum sem markaðist af Berg-
þórshvoli (Upphafshvollinn, þar sem
dagur er stystur), Skálholti (sem
táknaði sumarkomu), Stöng (sem
táknar lengsta dag sumars) og
Goðasteini (sem táknaði vetr-
arkomu) með Steinkross í miðju.
Hof, Helgafell og Þríhyrningur
vörðuðu tening helgrar miðju kerf-
isins, og voru helgir staðir. Einar var
tíður gestur á bernskuheimili Péturs
Halldórssonar og Pétur segir mér
sögu af því þegar Einar ræddi vin-
skap Gunnars frá Hlíðarenda og
Njáls á Bergþórshvoli. „Gunnar og
Njáll voru meira en vinir. Þeir voru
Pí (?).“
Tölur verða texti
og texti mynd
En seinna átti Pétur eftir að taka
upp kefli Einars og halda áfram
rannsóknum hans sem hafði verið
ýtt til hliðar af fræðasamfélaginu.
Nú hefur Pétur skrifað bókina
Stærð veraldar sem hann byggir á
þessum kenningum. Hann lýsir þró-
uninni svo í formála: „Líkt og Einar
las forna talnabálka eins og texta,
las ég texta hans eins og myndir, í
þeim fann ég merkilegar upplýs-
ingar um hlutföll manns og heims,
mörkuð í land með mælingu sem
virðist vera með elstu athöfnum
mannkyns.“ Pétur er myndlist-
armaður og er bókin skreytt miklum
fjölda teikninga þar sem sjá má svip-
uð kerfi, ekki bara á Rangárvöllum
heldur einnig í Frakklandi, í Dan-
mörku, Englandi, Ítalíu og Grikk-
landi – og fleiri stöðum raunar þó
um þá sé ekki sérstaklega fjallað í
bókinni.
„En kenningar Einars samræm-
ast ekki hefðbundnum skoðunum á
menningararfinum. Hann sagði oft
að menningararfurinn væri ekkert
rannsakaður í raun og veru. Þá var
hann að mestu hunsaður af fræði-
mönnum, enda var hann iðulega að
benda á hluti sem þeim hafði yf-
irsést.“ Pétur ítrekar orð Einars um
að Íslendingar séu í einstakri stöðu
til þess að rannsaka þessi kerfi forn-
manna. „Þetta kerfi á Rangárvöllum
var innflutt, þetta getur ekki hafa
sprottið úr kolli landnámsmanna,
þetta er innbyggð þekking í ein-
hverjar ættir, launþekking sem auð-
velt var að moka yfir þegar kristnin
tók yfir og týndist á örfáum kyn-
slóðum, hvarf. En kristnir menn
tóku eftir því að þessir barbarar í
norðri reistu engar kapellur eins og
þeir, þeirra kapellur voru út í nátt-
úrunni. En þegar sólúrið á Rang-
árvöllum er markað er það í síðasta
sinn í veraldarsögunni sem land er
markað með þessum hætti. Þegar
lönd fundust eftir árið 900 voru þau
helguð kristni og þetta var því síð-
asta heiðna kerfið sem gert var í ver-
aldarsögunni. Okkur ber skylda til
að segja frá þessu.“
Pétur er þó ekki sammála öllu í
kenningum Einars. „Ég tel að þetta
kerfi sé miklu einfaldara en Einar
vildi vera láta. Ég tel það vera byggt
á hlutföllum eins og stærð manns,
stærð jarðar, fjarlægð jarðar frá
sólu, stöðu jarðar í sólkerfinu,
hversu hratt hún snýst í kringum
bæði sólina og sjálfa sig. Úr þessum
þáttum búum við til allar okkar
mælieiningar.“
Tölur guðanna
En hvernig byrjaði þetta? „Menn
voru að uppgötva jörðina á sínum
tíma, uppgötva að það tæki eitthvað
við handan sjóndeildarhrings, upp-
götva að það kæmi dagur eftir þenn-
an. Þá fara menn að segja frá þessu,
þetta er allt geymt í munnlegri
geymd. Þeir gera það með táknum,
goð og guðir sem fá vissa tölu og
þannig geyma menn þessa þekkingu
í þúsundir ára, hún gengur mann frá
manni. Svo er þetta ritað niður þús-
undum ára síðar.“
Ég velti fyrir mér hvort kerfin séu
bundin við mannskepnuna eina og
spyr um fuglana tvo sem prýða kápu
bókarinnar. „Þetta er allt mælt eins
og fuglinn flýgur. Þetta eru beinar
línur yfir hæðótt land. Þrátt fyrir
hyli og fjöll þá heldur þetta sér, svo
ótrúlegt sem það er. Enda höfðu
fuglar mikla helgi í alls kyns goð-
fræði. Hrafnarnir á öxlum Óðins
flugu í dögun og sögðu honum að
kvöldi hvernig ástandið væri í ver-
öldinni. Þá eru fuglatákn algeng við
mælistaði í þessum kerfum.“
Pétur tekur fram að hann telji
ekki að kristnin sé nein afturför.
„Kristnin eru frábær trúarbrögð,
kirkjur eru yndislegar byggingar og
prestar hafa verið sáluhjálparar í
gegnum aldirnar. Við fengum ekkert
verra kerfi en ég held að öll trúar-
brögð okkar myndu dýpka ef við
myndum kynna okkur betur það
sem liggur að baki.“
Götuljós í stað stjarnanna
Þessi heimur er þó orðinn nokkuð
fjarlægur vestrænum nútímamanni.
„Þetta er svolítið fjarlægt okkur, við
erum hætt að sjá stjörnurnar orðið
og sólin skiptir okkur engu máli
lengur nema þegar við viljum fara í
fyllirí til Spánar. Til forna var land
fólks lifandi veruleiki og það skipti
öllu máli að vera í lifandi tengslum
við landið, eitthvað sem er okkur dá-
lítið framandi í dag. Allt þetta
sprettur frá því að horfa í kringum
sig, skynja himingeiminn fyrir ofan
sig og þramma landið á daginn þann-
ig að maður þekki það á nóttinni – og
mæla það eins og fuglinn fljúgandi.“
Fuglinn í manninum
Pétur Halldórsson hefur þróað
áfram gamlar kenningar Einars
Pálssonar um heimsmynd forn-
manna, en hana telja þeir mun
flóknari en áður hefur verið talið.
Um þetta hefur Pétur sent frá sér
bókina Stærð veraldar.
Morgunblaðið/Kristinn
Pétur Halldórsson Ekki sammála
öllu í kenningum Einars Pálssonar.
MEISTARAVERK!
ANTONY
B E E V O R
STALÍNGRAD
Orrustan um Stalíngrad kostaði
meira en milljón mannslíf.
Hér lýsir Antony Beevor þessari
grimmu orrustu og byggir hann
frásögn sína að verulegu leyti á
áður óbirtum gögnum í söfnum
í Þýskalandi og Rússlandi.
Orrustan um Stalíngrad var
ekki einungis sálfræðilegur
vendipunktur síðari heims-
styrjaldarinnar – hún breytti
einnig nútímahernaði.
holar@simnet.is
M
bl
92
72
57
Eftir Aðalstein Ingólfsson
adalsteinn@honnunarsafn.is
Í þeim fáu drögum að sögu íslenskrargullsmíði á úthallandi tuttugustu öldsem rituð hafa verið gleymist stundumað minnast á þátt Ásdísar Sveinsdóttur
Thoroddsen (1920-1992). Þá hafa umfjallendur
tilhneigingu til að gefa sér að nútímaleg við-
horf, sambærileg við þau sem birtast í sjón-
listum eftirstríðsáranna, hafi fyrst haldið inn-
reið sína í íslenska gullsmíði fyrir milligöngu
þeirra Jóhannesar Jóhannessonar og Jens
Guðjónssonar. Á ég þar við margháttað form-
rænt uppbrot skartsins, áherslu á óreglulega
áferð og notkun íslenskra steina og annarra
aðfanga úr íslenskri náttúru.
Að þessum lista- og handverksmönnum
ólöstuðum, þá er nokkuð ljóst – og vonandi
staðfest með yfirstandandi sýningu Hönn-
unarsafns Íslands í Garðabæ – að hlutur Ásdís-
ar Thoroddsen í þeirri viðhorfsbreytingu á
vettvangi gullsmíðanna er síst minni en þeirra.
Raunar birtast ýmsar nýjungar fyrr í skarti
Ásdísar en annarra, þótt hún fylgi þeim ekki
alltaf eftir til hlítar. Þar á ég t.d. við notkun
hennar á íslenskri bláskel og hrafntinnu, sem
rekja má allar götur til ársins 1950. Um leið
forsómar hún ekki gamlar hefðir, heldur beitir
fyrir sig hefðbundnu víravirki og kornsetn-
ingu þegar henni liggur mikið við.
Fáir gripir
Raunar hefur margt orðið þess valdandi að
áhugamönnum hefur yfirsést ævistarf Ásdísar.
Sjálf var hún ákaflega hógvær og gerði lítið úr
hinu „listilega“ í smíði sinni, taldi sig full-
sæmda að vera „bara“ handverksmaður eins
og foreldrar hennar á Eyrarbakka, Sveinn
Guðmundsson járnsmiður og Halldóra Jóns-
dóttir hannyrðakona. Hún var líka húsmóðir á
stóru heimili, þar sem hún vann meðfram að
smíði sinni stolnum stundum. Veikindi tóku
líka frá Ásdísi mikinn tíma, því árum saman
þjáðist hún af liðagigt og kölkun í stoðkerfi og
síðustu fimm ár ævinnar var hún Alzheim-
erssjúklingur. Í bréfi til þýsks sýningarstjóra
frá sjöunda áratugnum segist hún enda ekki
smíða nema 4-6 skartgripi á ári. Því má leiða
að því líkum að eftir Ásdísi liggi ekki nema
rúmlega eitt hundrað skartgripir, hálsmen,
armbönd, hringir, eyrnalokkar, nælur, skyrtu-
hnappar, slæðuhólkar, að ógleymdu skarti fyr-
ir karlmenn. Allir þessir gripir eru í einkaeign,
og því ekki mjög aðgengilegir áhugasömum.
Allt var sérsmíði
Hafi aðstæður verið Ásdísi í óhag, eins og
raunar mörgum öðrum listakonum á þessum
tíma, þá var hún lánsöm að því leytinu til að
hún þurfti ekki að sjá sér farborða með skarti
sínu, sitja slímusetur við að smíða víravirki eða
giftingarhringa, eins og þorri íslenskra gull-
smiða mátti gera. Þess í stað gat hún valið sér
verkefni og sinnt þörfum ættingja, vina og
kunningja, sem flestir voru í hópi frjálslyndra
lista- og menntamanna. Þetta fólk vildi ekki
„venjulegt“ skart, heldur tók fagnandi ýmsum
tilraunum Ásdísar með form og efnivið. Sér-
hver gripur hennar var í rauninni sérsmíði,
löguð að líkama og persónuleika eiganda síns.
Segja má að þau fræ sem Ásdís sáði með
skartgripum sínum hafi borið ríkulegan ávöxt
eftir hennar dag. Hið lífræna og tjáningarfulla
skart yngri gullsmiða okkar, gjarnan með ívafi
„óæðri“ efna og aðskotahluta úr íslenskri nátt-
úru, er eins og framlenging á hugmyndaheimi
hennar og handbragði.
Sýningin á verkum Ásdísar Sveinsdóttur
Thoroddsen í Hönnunarsafni Íslands í Garða-
bæ stendur til 16. desember.
Lífrænt silfur
Skart „Sérhver gripur hennar var í rauninni sérsmíði, löguð að líkama og persónuleika eiganda síns,“ segir greinarhöfundur.
Verk Ásdísar Sveinsdóttur Thoroddsen