Morgunblaðið - 17.01.2007, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JANÚAR 2007 23
hans,
ður
skjala-
ur tæpast
á ótta
s og öll-
yrr en
ldir af
kki séð
birtir úr
s breyti
uðna. Það
um sem
ssum
öfðingjar
ð ótt-
n fæli í
eða bráð-
en annað
menn
r stafni á
ðum á
ma.
eitir ekki
nu litlu
þó
r höf-
essu
Eins og
ur í grein
ehead í
„Leiðin
ysi“, sem
tímarit-
árið 1991,
vísar til,
andarísk
firvöld
essum
ovétmenn
beita
s „í upp-
“. Það
ðrum
ð að
hluti af
hern-
num
nna ef til
veldanna
ta þýðir
öðug og
ið talin á
and
hern-
na á
ð eitt og
m hætt-
inni.
nesson
egt að
tímann
sland ut-
erðir í
upphafi
að banda-
i talið að
komm-
erk að
her ef til
betur
etta mat
eynst
komið: Þá
ista risið
n heldur
milli
m þjóð-
ólíklegt
r nokkr-
st á
kra
benda
-
ra sósí-
traust
öll trún-
uðu sov-
yfir
sósíal-
r þeirra
lyrð-
afar fá-
undir
þriðja
ov-
ki slík að
ga fjár-
hefði
a ef ætl-
a á
em
fimmtu herdeild. Eins og ég lýsi
ítarlega í bók minni Kæru félagar
(Reykjavík, 1999 bls. 199–201)
treystu Sovétmenn íslenskum
sósíalistum ekki einu sinni til að
selja sovéskar vélar, en þeir sóttu
hart að fá umboð til innflutnings
og sölu á bifreiðum og vélum frá
Sovétríkjunum. Viðskiptin voru
fengin aðilum sem tengdust Sósí-
alistaflokknum ekki neitt. Er lík-
legt að Sovétstjórnin hefði treyst
íslenskum sósíalistum til að veita
innrásarher nauðsynlegan stuðn-
ing, úr því að hún treysti þeim
ekki til að selja bíla?
Margt sem við vitum nú gerir
kenningu Björns um fimmtu her-
deildina fráleita. Það breytir ekki
því að óttinn við hana, rétt eins og
óttinn við innrás sovéska síld-
arflotans sumarið 1950, kann að
vera skiljanlegur í ljósi andrúms-
loftsins í heiminum á þeim árum.
Ótti við skemmdarverk
kommúnista
Björn Bjarnason segir að ég
hafi reynt að „breiða yfir vopna-
burð Sovétvinanna og gera sem
minnst úr honum“. Ég held að til-
gangslaust sé að þrefa um þessi
meintu vopn við Björn Bjarnason,
enda eru heimildir hans um þau
af skornum skammti. Viðhorf mín
í þessu máli reifaði ég í grein í
Lesbók Morgunblaðsins 19. nóv-
ember síðastliðinn. Það er hins-
vegar athyglisvert að sjá að Björn
virðist telja að þar sem bandarísk
hernaðaryfirvöld hafi gert ráð fyr-
ir að óttast bæri skemmdarverka-
starfsemi íslenskra kommúnista
ef að stríðsátökum drægi og í
undirbúningi þeirra, þá hljóti
þessi hætta að hafa verið til stað-
ar í raun og veru. Hér hendir það
Björn að gera mjög einfalda rök-
villu: Hann heldur að með því að
sýna fram á að óttinn hafi verið
raunverulegur, þá sýni hann líka
fram á að rétt hafi verið að óttast
það sem óttast var.
Það þarf engum að koma á
óvart að hershöfðingjar NATO
eða Bandaríkjamanna hafi talið að
óttast þyrfti skemmdarverk og
moldvörpustarfsemi kommúnista
á Íslandi og þessvegna skipað ís-
lenskum stjórnvöldum að láta
njósna um þá, eins og Björn lætur
í veðri vaka að hafi gerst. Vitn-
eskja okkar nú um starfsemi ís-
lenskra sósíalista og kommúnista
sýnir hinsvegar alls ekki að þessi
ótti hafi átt við rök að styðjast.
Hann var fyrst og fremst ósköp
skiljanlegur hluti af óttaþrungnu
og tortryggnisfullu andrúmslofti
kaldastríðsáranna. Ég veit ekki til
að neitt hafi komið fram sem
styður eða sýnir fram á réttmæti
þeirrar tilgátu að íslenskir komm-
únistar hafi skipulagt eða lagt á
ráðin um skemmdarverk á 5. eða
6. áratugnum eða beðið eftir sov-
éskum fyrirmælum um slíkt. Ef
Björn vill „hafa það sem sannara
reynist“ verður hann að gera bet-
ur en að dylgja um þetta.
Var íslenska leyniþjónustan
svona snjöll?
Í samtali Morgunblaðsins við
Oleg Gordíevskí sem áður var vís-
að til kemur fram að KGB hafi
ekki mátt ráða íslenska uppljóstr-
ara til starfa hér á landi. Björn
telur einsýnt að mikill árangur ís-
lensku lögreglunnar í stríði sínu
við fimmtu herdeildina sé ástæða
bannsins. Nú kann auðvitað vel að
vera að KGB hafi lagt niður róf-
una gagnvart þeim frændum Sig-
urjóni Sigurðssyni og Árna Sig-
urjónssyni og séð að ekkert tjáði
að eiga við hina snjöllu íslensku
leyniþjónustu. Mér finnst hins-
vegar líklegra að varkárni Sov-
étmanna á Íslandi hafi stafað af
nokkrum þáttum sem höfðu afar
lítið með njósnastarfsemi þeirra
frændanna að gera.
Erfiðleikar við að ráða ein-
staklinga til njósnastarfa hér á
landi hljóta að hafa verið tölu-
verðir. Sovétmenn forðuðust í
fyrsta lagi að fá flokksbundna
kommúnista til njósna. Í öðru lagi
var smæð landsins og smæð
stjórnkerfisins slík að það var
sennilega of áhættusamt að ráða
uppljóstrara, eða með öðrum orð-
um koma upp innlendu njósn-
aneti. Í þriðja lagi var ekki víst að
eftir svo miklu væri að slægjast í
íslenska stjórnkerfinu. Sovétmenn
lögðu alla tíð mesta áherslu á
hernaðarlega njósnastarfsemi hér
og byggðu því starfsemi sína að
því er virðist á tæknibúnaði og
samsvarandi starfsliði í sendiráði
sínu.
Þetta bendir óneitanlega til
þess að eftirlit íslensku lögregl-
unnar með kommúnistum hafi
verið tilgangslítið. Er ekki hugs-
anlegt að ein ástæða þess að Sig-
urjón Sigurðsson kaus að eyða öll-
um gögnum um þá starfsemi hafi
verið sú að ef menn færu að skoða
skjalamöppur um „fimmtu her-
deildina“ fyndist fátt bitastætt?
Kannski hefur Björn gögn um
annað undir höndum úr einka-
skjalasafni föður síns og fróðlegt
væri þá að frétta af innihaldi
þeirra.
Sérstaða Björns
Bjarnasonar
Björn Bjarnason ber á mig
ýmsar sakir í grein sinni og inn-
heldur eftirfarandi listi það helsta.
Hann segir að ég
1. beri blak af starfsemi KGB á
Íslandi og haldi því jafnvel
fram að KGB hafi ekki stund-
að njósnastarfsemi á hér á
landi.
2. haldi því fram að hern-
aðarsérfræðingar hafi ekki
talið hættu á árás á landið úr
lofti eða af sjó á kald-
astríðsárunum.
3. haldi því fram að öryggi rík-
isins hafi ekki stafað hætta af
íslenskum kommúnistum og
hér hafi ekki verið nein
„fimmta herdeild“.
4. haldi því fram að Sovétmenn
hafi afskrifað Ísland sem
bandarískt áhrifasvæði árið
1943.
5. haldi því fram að Sovétríkin
hafi ekki verið alræðisríki.
6. vilji ekki hafa það sem sann-
ara reynist og noti fölsk rök.
7. hafi skotið undan heimildum.
8. sé engu betri en þeir öfga-
menn sem afneita alræðiseðli
þýska ríkisins og glæpum
þess.
Ég verð að viðurkenna að þess-
ar ásakanir, sem settar eru fram
af ofsa, valda mér nokkrum heila-
brotum. Við verðum að hafa í
huga að Björn er ekki einangr-
aður öfgamaður og þaðan af síður
er hann sjúklingur. Hann er
dómsmálaráðherra landsins og
ber sem slíkur ábyrgð á öryggis-
málum þjóðarinnar. Ég ætla því
að bregðast við þessum atriðum,
en þó í eins stuttu máli og unnt
er.
1. Ég hef aldrei borið blak af
starfsemi KGB eða GRU á
Íslandi, enda væri það fárán-
legt. Ég geri einungis þá eðli-
legu kröfu til sjálfs mín og
annarra að fjallað sé um þá
starfsemi út frá heimildum og
heimildirnar túlkaðar af
skynsemi.
2. Í ritdómi mínum um bók
Guðna Th. Jóhannessonar
fjalla ég um frásögn hans af
ákveðnum atburðum þar sem
mér virðist hætta á innrás
hafa verið ofmetin. Af þessu
er ekki hægt að draga þá
ályktun að ég hafni því að um
innrásarhættu hafi verið að
ræða á kaldastríðsárunum.
Ég tel eins og flestir aðrir að
vígvæðing og stríðsundirbún-
ingur stórveldanna hafi ein-
mitt skapað stórkostlega
hættu á stríðsátökum og
sömuleiðis ögrandi tilburðir
af ýmsu tagi.
3. Það er rétt að ég tel ekki að
öryggi ríkisins á Íslandi hafi
nokkru sinni stafað hætta af
íslenskum kommúnistum og
tel mig raunar hafa fært full-
gild rök fyrir þeirri skoðun
minni í fyrri greinum hér í
blaðinu. Trúnaðarsambönd
nokkurra forystumanna sósí-
alista við fulltrúa sovéska
kommúnistaflokksins og
hugsanlega KGB eru vissu-
lega siðferðilega ámælisverð
en það þýðir ekki að þau hafi
skapað hættu.
4. Það er vel þekkt staðreynd
að Sovétstjórnin vildi skipta
heiminum í áhrifasvæði stór-
veldanna eftir heimsstyrjöld-
ina síðari, þar sem hvort
gæti farið sínu fram án af-
skipta hins. Bandaríkjamenn
féllust aldrei á þessa upp-
skiptingu heimsins. Hins-
vegar er ljóst að Sovétmenn
litu svo á að Ísland væri á
bandarísku áhrifasvæði og
því seildust þeir ekki til
áhrifa hér á landi umfram
pólitísk áhrif í gegnum tengsl
við sósíalista. (Um þetta má
lesa nánar í Kæru félögum,
bls. 133–134). Þessi stað-
reynd breytir auðvitað engu
um mat þeirra á nauðsyn
þess að halda uppi njósnum
um Bandaríkjamenn og her-
stöð þeirra hér.
5. Ég man ekki eftir að hafa
haldið því fram að Sovétríkin
hafi ekki verið alræðisríki.
Hinsvegar tel ég, eins og
margir aðrir, að hugtakið al-
ræði eigi fyrst og fremst við
um stjórnartímabil Stalíns,
enda er það þannig sem hug-
takið er oftast notað í fræði-
legri umræðu. Fáir tala um
alræði á stjórnarárum Brés-
névs, svo dæmi sé tekið, en
með því er ekki á nokkurn
hátt verið að verja Sov-
étríkin, heldur gera menn sér
einfaldlega grein fyrir því að
Stalíntímabilið var um flest
án hliðstæðu.
6. Það er dálítið sérkennilegt að
sitja undir ásökunum af
þessu tagi frá manni sem
margir virðast taka alvar-
lega. Björn hefur vissulega
fullan rétt til að trúa öðru en
ég og til að hafna rökum
mínum, en upphrópanir af
þessu tagi eru bara vand-
ræðalegar.
7. Ég veit ekki til að ég hafi
skotið undan heimildum,
þvert á móti hef ég lagt mig
fram um að finna heimildir
og gera þær aðgengilegar
m.a. úr sovéskum skjalasöfn-
um. Björn virðist hinsvegar
sjálfur eiga heimildasafn sem
hann kýs að halda fyrir sig
halda fyrir sig og þá fræði-
menn sem fá leyfi hans til að
kynna sér það.
8. Sú ályktun Björns er mjög
athyglisverð að með því að
draga í efa að íslenskir
kommúnistar hafi átt vopna-
búr og verið þjálfaðir til að
hjálpa sovésku innrásarliði,
gerist ég sekur um að verja
Sovétríkin á sama hátt og
öfgamenn sem afneita alræð-
iseðli nasismans verji Þýska-
land Hitlers. Varla getur
nokkur sem lesið hefur skrif
mín tekið þetta alvarlega.
Jafnframt hlýtur sú spurning
að vakna hvort hægt sé að
taka þann dómsmálaráðherra
alvarlega sem hrapar að
ályktunum með þessum
hætti.
Í grein sinni reynir dóms-
málaráðherra að gera mig að ein-
hverskonar óvini ríkisins eða jafn-
vel lýðræðisins sjálfs; í huga
sínum spyrðir hann mig saman
við kommúnista fortíðarinnar sem
hann óttaðist svo mjög. Hann
heldur því fram að viðhorf mín til
Sovétríkjanna, kommúnisma og
kalda stríðsins séu á einhvern
hátt á skjön við viðteknar skoð-
anir á Vesturlöndum. Ég get full-
vissað ráðherrann um að svo er
ekki. Vafalaust á margt enn eftir
að koma á daginn um hernaðar-
áætlanir Sovétmanna á kald-
astríðsárunum þegar betri að-
gangur fæst að heimildum í
rússneskum ríkisskjalasöfnum og
jafnvel íslenskum einkaskjala-
söfnum. Kannski eigum við eftir
að sjá að heimurinn var oftar á
barmi styrjaldar en marga grun-
aði – eða við eigum eftir að sjá að
átök voru oftast fjarlægari mögu-
leiki en menn töldu. Það breytir
ekki því að óttinn við stríðsátök
var raunverulegur: Þetta sýnir
Guðni Th. Jóhannesson fram á í
ágætri bók sinni. Og við eigum
enn ágætt sýnishorn óttans í
ímynduðum herdeildum dóms-
málaráðherrans.
Höfundur er prófessor við
Háskólann á Bifröst.
Nýlega birtist grein í vís-indaritinu Science eftir14 höfunda, 11 líffræð-inga og 3 hagfræðinga.
Greinin heitir: „Áhrif minnkandi
líffjölbreytileika á nytsemi vist-
kerfa hafsins.“ – Höfundar kom-
ust m.a. að þeirri niðurstöðu, að
núverandi athafnasemi mannsins
stefni lífríki hafsins í voða og að
helstu fiskstofnar heimsins geti
verið horfnir um miðja öldina.
Greinin olli harkalegum við-
brögðum og skemmst er frá því
að segja, að hún var tekin fyrir af
öllum helstu fjöl-
miðlum heims. Morg-
unblaðið fjallaði um
efnið undir yfirskrift-
inni: „Váboði eða bull-
vísindi“ 11. desember
sl. og leitaði umsagnar
tveggja íslenskra líf-
fræðinga, sem gagn-
rýndu helstu nið-
urstöður sem mest
þeir máttu, vægast
sagt. Annar þeirra,
Björn Ævar Stein-
arsson, studdi sig m.a.
við skrif prófessors R.
Hilborns, en hann hef-
ur í skrifum sínum tal-
að um að til séu lönd
og veiðiaðferðir, sem
séu góð dæmi um að
veiðar séu ekki á nið-
urleið og minntist m.a.
á Ísland og Nýja-
Sjáland. Prófessorinn
ræddi þá um fiskinn
hoki, en sú tegund er
nú hrunin á helstu
veiðisvæðum andfæt-
linga okkar. Hann hef-
ur greinilega ekki heldur fylgst
með ástandi helsta fisks Íslend-
inga, þorsksins. Umræður hafa
haldið áfram; svo virðist sem þeir
menn, sem starfa nú við fisk-
veiðistjórnun, séu fullir vandlæt-
ingar en aðrir séu það ekki og
taki fullt mark á vísindagreininni.
Þegar litið er til þess sem að
ofan getur, sem og annarra rann-
sókna, sem stundaðar eru af
óháðum vísindamönnum er ljóst
að hyldýpi er á milli þess sem
menn vita og þyrftu að vita um
fiskstofnana og afurðasemi
þeirra. Vísindamenn á vegum
stjórnvalda eru flestir hverjir
ekki óháðir þar sem þeir m.a.
þiggja afkomu sína frá hinu op-
inbera og hafa margir hverjir
skrifað greinar og spár um
ástand sem hefur reynst rangt
þar sem þeir hafa þekkt mál illa.
Verndunarsinnar hafa margir
hverjir tekið upp kjörorð þess
efnis að náttúran eigi að njóta
vafans eða beita eigi var-
úðarreglum við nýtingu nátt-
úruauðlinda. Hið gagnstæða er
yfirleitt viðhaft í reynd. Segja má
að „ógæfan njóti vafans“ og þeir
aðilar, sem stjórna útgerð af
ýmsu tagi, njóti þekkingarleys-
isins. Lesa mátti 3. jan. sl. í Mbl.
haft eftir Hjálmari Vilhjálmssyni
fiskifræðingi og helsta sérfræð-
ingi Hafrannsóknastofnunar um
loðnu, að „verst sé hve lítið menn
viti.“ „Við höldum að þessi frávik
stafi af þeim breytingum, sem
orðið hafa á vistkerfi hafsins með
hlýnun og breytingum á straum-
um, en við bara höldum það. Við
vitum það ekki“.
Já, það er mjög takmarkað sem
við vitum um loðnu og á það einn-
ig við um þorskinn, sem er á nið-
urleið og er kominn í þriðjung
þess sem var fyrir aldarfjórðungi.
Ein aðalstoðin fyrir gagnrýni
margra á Science-greininni, J.
Hilborn prófessor, er kominn í
hring þegar hann vitnar í fyr-
irmyndar veiðistjórnun hér og á
hoki við Nýja-Sjáland.
Dragnótarveiðar í Skagafirði
Einar K. Guðfinnsson sjáv-
arútvegsráðherra skrifar 9. jan-
úar sl. í Morgunblaðið um gagn-
rýni varðandi dragnótarveiðar í
Skagafirði. Hann segir að unnið
sé að því í ráðuneytinu að finna
lausn á þeim vandamálum sem
eru vegna ágreinings um veið-
arnar. Fjöldi manns hafði kvart-
að vegna dragnótarveiða á Málm-
eyjarsundi og sveitarstjórn
Skagafjarðar sendi ráðuneytinu
bréf sama efnis. Ráðherra kvað
umræðurnar af hinu góða og að
„nefnd um bætta umgengni um
auðlindir sjávar“ færi yfir þær
óskir, sem fyrir lægju. Einnig
hafði ráðherra sent beiðni um
málið til umsagnar Hafrann-
sóknastofnunar.
Svar hennar var
„afskaplega skýrt.
Niðurstaðan í
þessu máli yrði að
byggjast á „öðrum
forsendum en fiski-
fræðilegum.“ –
Stofnunin virðist
segja að þekkingu
skorti til þess að
unnt sé að gefa
fræðilega rökstutt
svar um það hvort
veiðarnar séu skað-
legar. Það er að
vonum miðað við
ofangreinda um-
sögn Hjálmars Vil-
hjálmssonar um
loðnuveiðar en
þekkingin um
þorskinn er langt
frá því að vera
nægileg þótt hún
sé meiri en um
loðnu, væntanlega.
En upplýsingar
eru að safnast um
að togveiðar valdi
smám saman erfðabreytingum
með svokölluðu „erfðareki“,
genetic drift. Það byggist á
stærðarflokkun, sem gerist smám
saman með veiðum á botnfiski á
uppeldisslóð. Með veiðum er ekki
tekið jafnt af öllum árgöngum
eða stærðum heldur „sigtaður of-
anaf“ stærsti fiskurinn. Með
þessu minnkar líffræðilegur fjöl-
breytileiki með minnkun á
breytileika í erfðamengi ein-
stakra fiskstofna. En sannanir í
þessum efnum láta bíða eftir sér;
þær eru mjög erfiðar. Því eru
bara mjög sterkar líkur á þessu
og enn er aðeins unnt að mæla
erfðabreytingarnar óbeint; sönn-
unargögnin eru dauð, ef svo má
segja. Það er ekki unnt enn að
rýna niður í djúpin og sjá hvaða
fiskur fer í gegnum botnvörpu
eða dragnót og hvaða fiskur
verður eftir. Svo þyrfti að rann-
saka fyrirbærið með ítarlegum
tölfræðirannsóknum. Það er aug-
ljóst af hverju þetta er ekki unnt
enn. – En aðrar breytingar ger-
ast samhliða rekinu. Kyn-
þroskaaldur færist smám saman
neðar, til yngri fisks og minni.
Það er unnt að mæla. Og til eru
nýjar upplýsingar um það hvern-
ig kynþroskaaldur færðist neðar í
kanadíska þorskinum á sama
tíma og hann var á leið til glöt-
unar. Þær má finna í gögnum al-
þjóðahafrannsóknaráðsins,
(ICES CM 2006/H :19., Loïc
Baulier et al).
Íslenskir smábátasjómenn hafa
margir séð að þeirra krókaveiddi
fiskur var minni en sá sem veidd-
ur var í dragnót á sama stað.
Þess vegna eru spurningar um
dragnót nú í brennidepli. En í
ljósi þess hversu lítið er vitað má
líkja þorskveiðum við akstur á
ólöglegum hraða í lélegu skyggni,
hríðarkófi og hálku. Svo ef slys
verður förum við að deila um það
hvort nægilegir peningar hafi
verið settir í vegaskilti og vegrið.
Hafrannsóknastofnun verður
ekki skömmuð fyrir skort á þeirri
þekkingu sem hún fékk ekki pen-
inga til að afla.
Ógæfan
nýtur vafans
Eftir Jónas Bjarnason
»Hafrann-sóknastofn-
un verður ekki
skömmuð fyrir
skort á þeirri
þekkingu sem
hún fékk ekki
peninga til að
afla.
Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.