Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2008, Síða 10

Skemmtun Dægurmenning er síst ómerkilegri en önnur menning,“ skrifar þjóðleikhússtjóri og fjallar m.a. um árásir gagnrýnenda á söngleikinn Ástin er diskó - lífið er pönk.
V
iðburðaríkt leikár í Þjóðleikhús-
inu er nú senn á enda og því
gefst kærkomið tækifæri til
þess að líta um öxl.
Þjóðleikhúsið er eign ís-
lensku þjóðarinnar, eins og seg-
ir í leiklistarlögum og skyldur þess við þjóðina
eru því margvíslegar. Því er ætlað að efla
áhuga landsmanna á leiklist og vera í far-
arbroddi hvað varðar faglega úrvinnslu og list-
ræn gæði. Það á að efla innlenda leikritun, um
leið og það á að bjóða upp á fjölbreytni í verk-
efnaval og höfða til áhorfenda á öllum aldri.
Þjóðleikhúsinu er þannig ætlað að vera miðstöð
nýsköpunar um leið og það er ætlað að ná til
breiðs áhorfendahóps, og vera leikhús allra
landsmanna.
Allar þessar skyldur er okkur ljúft að reyna
að uppfylla eftir fremsta megni, þó örðugt geti
reynst að sinna þeim öllum á einu leikári.
Á þessu leikári hefur fjölbreytnin verið með
besta móti og boginn verið spenntur hátt í list-
rænu tilliti og við í Þjóðleikhúsinu erum harla
ánægð með árangurinn. Vitanlega er mat á list-
rænum árangri alltaf afstætt í sjálfu sér, enda
byggir það í ríkum mæli á persónulegri afstöðu
og tilfinningu þess sem upplifir og nýtur. En
þegar við í leikhúsinu reynum að meta árang-
urinn, getum við notast við ýmsa mælikvarða
auk okkar huglæga mats, eins og til dæmis að-
sóknartölur, tilnefningar til leiklistarverðlauna
og viðbrögð áhorfenda og gagnrýnenda.
Ef litið er til aðsóknar er hún afar góð þetta
leikárið og sérstaklega ánægjulegt að fylgjast
með því hvernig ungu fólki fjölgar stöðugt í
röðum leikhúsgesta. Fjöldi tilnefninga og verð-
launa á Grímuhátíðinni segir líka sína sögu, en
árangur Þjóðleikhússins á þeim vettvangi er
stórglæsilegur. Hvað viðbrögð áhorfenda varð-
ar, þá höfum við orðið vör við þakklæti þeirra
og ánægju bæði með beinum viðbrögðum á
leiksýningum og eftir þær, og svo blogg-
færslum, sem eru ný leið til að kynnast við-
horfum hins almenna áhorfanda til leiksýninga
og leikhússins almennt. Viðbrögð gagnrýnenda
við sýningum leikársins hafa hins vegar verið
nokkuð misjöfn þó yfirleitt hafi þau verið góð.
Skrif þeirra um nýjar innlendar leiksýningar
vekja í þessu samhengi sérstaka athygli og þá
fyrst og fremst vegna þess að þau hafa verið
óvenjuvægðarlaus.
Innlend leikritun
Innlend leikritun er einn af máttarstólpum
leiklistarinnar í landinu, og mikilvægur liður í
menningarlegu sjálfstæði okkar og þroska leik-
hússins. Við í Þjóðleikhúsinu vinnum með ýms-
um hætti að því að efla leikritun og hvetja leik-
ritaskáld til dáða. Á því leikári sem nú er að
renna sitt skeið sýndum við til að mynda sjö
innlend leikrit, auk tveggja verka frá fyrra ári.
Af þessum sjö verkum voru fimm ný, þar af
þrjú barnaleikrit, en það er meðvituð stefna
leikhússins að efla allt starf í þágu barna og
ungmenna.
Það er ekkert áhlaupaverk að ætla sér að
skrifa fyrir leikhús, hvað þá á jafnlitlu landi og
okkar og það er í raun kraftaverk hve mikið er
skrifað af frambærilegum leikverkum hér.
Vonandi er þar að þakka sterkri stöðu leik-
hússins og því að leik-
húsheimurinn leggur sitt af
mörkum til að styðja við ís-
lenska leikritun, en einnig
ber að þakka skáldunum fyrir
að leggja út á þessa grýttu
braut.
Það krefst mikillar þjálf-
unar og lærdóms að skrifa
fyrir leikhús, og færni af sérstöku tagi. Leikrit-
unarformið krefst ekki einungis þess að höf-
undurinn sé fær og frjór, heldur þarf hann að
hafa tilfinningu fyrir og þekkingu á leikhúsinu
og möguleikum þess. En jafnvel þótt allt þetta
sé fyrir hendi er björninn ekki unninn. Tæki-
færin til að fá sett upp eftir sig leikverk eru ör-
fá, og sagan segir okkur að viðbrögð gagnrýn-
enda við nýjum leikritum hafa í mörgum
tilfellum verið afar hörð. Okkur þykir oft sárt
að etja leikskáldum út í þá ljónagryfju sem ís-
lensk leikhúsgagnrýni getur orðið. Af ein-
hverjum ástæðum virðast gagnrýnendur setja
sig í sérstakar stellingar þegar kemur að um-
fjöllun um ný leikrit, og eru gjarnan með ein-
dæmum óvægnir í garð íslenskra leikskálda.
Vitanlega er mikilvægt að „rýna til gagns“ þeg-
ar fjallað er um ný leikrit, það er að segja fjalla
um það sem betur mætti fara á þann hátt að
skáldinu verði til gagns og hvetja þannig fólk
áfram til dáða.
Vandi gagnrýnenda
Starfi gagnrýnandans fylgir mikil ábyrgð.
Honum ber að upplýsa lesendur um hvað leik-
húsin bjóða upp á hverju sinni og leitast við að
skilja og fjalla um hverja leiksýningu á hennar
eigin forsendum. Hann verður að hafa hæfi-
leika til að greina hvert var stefnt með sýning-
unni, hver markmiðin voru og hvernig tókst til.
Ef gagnrýnandi er ekki tilbúinn til þess, er
viðbúið að honum mistakist eða yfirsjáist
margt. Að fjalla um leiklist er mikil kúnst, og
krefst ekki einungis reynslu og þekkingar,
heldur umburðarlyndis, víðsýni og virðingar
fyrir störfum og skoðunum annarra.
Gagnrýnandinn ber líka mikla ábyrgð gagn-
vart leikhúslistafólki og leikhúsinu í heild. Hon-
um ber að meta af eins mikilli hlutlægni og
honum er unnt hvernig listafólkinu hefur tekist
upp og verður því að kunna að leggja til hliðar
fordóma sína, persónuleg tengsl og tilfinn-
ingalega afstöðu. Í hörðum samkeppnisheimi,
þar sem tækifærin til að sýna hvað í hverjum
og einum býr eru ekki mörg er sérstaklega
mikilvægt að allrar sanngirni sé gætt í umfjöll-
un um ungt listafólk. En ef til vill ber gagnrýn-
andinn þó hvað mesta ábyrgð gagnvart ný-
sköpun í sínum ólíku myndum.
Þegar horft er yfir þá dóma sem fallið hafa í
vetur, ekki aðeins yfir listafólki Þjóðleikhússins
heldur einnig leikhúslistafólki annarra atvinnu-
leikhúsa er þar ýmislegt sem vekur furðu –
persónulegar árásir eru ekki óalgengar, gíf-
uryrðin mörg og ekki laust við að í þeim gæti
ákveðinnar beiskju.
Að rýna til gagns
Það er ekki vettvangur hér til að rekja gagn-
rýni um íslensk leikrit á liðnum árum og ára-
tugum, þótt slíkt væri vissulega rannsókn-
arefni, en ég get þó ekki látið hjá líða að
minnast á nokkur atriði sem varða sýningar
þessa leikárs.
Að mínu viti hefðu að minnsta kosti sumir
gagnrýnendur mátt taka talsvert betur við sér
þegar þeir fjölluðu um Óhapp! eftir Bjarna
Jónsson, skáld sem við getum þakkað fyrir að
hafa helgað sig leikritun með góðum árangri
eftir að hafa menntað sig í sínu fagi. Óhapp! var
að margra dómi besta verk þessa höfundar sem
hefur verið að sækja í sig veðrið með hverju
nýju leikriti, og leggur sig fram um að fjalla um
málefni líðandi stundar og gera tilraunir með
leikritunarformið í hverju nýju verki. Hug-
leikur Dagsson og félagar lögðu upp í spenn-
andi tilraunavinnu með leiklistarformið í Bað-
stofunni, þar sem hárbeitt kímni höfundar og
sérstök sýn hans á íslenska fortíð var efniviður-
inn. Í uppsetningunni voru farnar ótroðnar
slóðir í að búa til hljóðheim með hljóðfærum
byggðum á fornu íslensku handverki. Svo
sannarlega áhugaverð og voguð tilraun, sem
skilaði einstakri sýningu. Krafan um faglega
umfjöllun verður hvað áleitnust þegar gerðar
eru leikhústilraunir sem þessar, en því miður
er tæplega hægt að segja að henni hafi verið
mætt af hálfu gagnrýnenda í umfjöllun þeirra
um sýninguna.
Að sjá það sem er
Nýlegasta dæmið um árásir gagnrýnenda á ís-
lenskt leikskáld er umfjöllun í fjölmiðlum um
söngleikinn Ástin er diskó – lífið er pönk eftir
Hallgrím Helgason, með tónlist eftir Þorvald
Bjarna Þorvaldsson og fleiri. Í umfjöllun sinni
um sýninguna hafa gagnrýnendur veist harka-
lega að höfundi og látið í það skína að það sé
ekki Þjóðleikhúsinu samboðið að sýna „létt-
meti“ af þessu tagi.
Með þessari síðustu uppfærslunni leikársins
býður leikhúsið þó upp á sýningu sem hefur
alla burði til að höfða til breiðs hóps áhorfenda.
Þegar lagt er upp með söngleik af þessu tagi,
þar sem markmiðið er fyrst og fremst að
skemmta og gleðja áhorfendur, af fagmennsku
okkar listafólks, er það ánægjulegt að geta teflt
fram nýju verki eftir íslenskan höfund, með ís-
lenskri tónlist.
Hugsanlegt er að einhverjir gagnrýnendur
hafi mætt á sýninguna með væntingar um að
finna þar enduróm af þeirri skörpu samfélags-
umfjöllun um málefni líðandi stundar sem Hall-
grímur hefur látið frá sér fara, eða sjá hann
taka upp þráðinn úr einhverjum af skáldsögum
sínum. Efnislýsing verksins og fyrstu mínútur
sýningarinnar hefðu þó átt að geta beint þeim
af þeirri braut í tæka tíð. Staðreyndin er sú að
Hallgrímur Helgason er að fara nýjar leiðir –
eins og hann hefur stöðugt verið að gera á sín-
um listamannsferli. Í samvinnu við leikstjóra,
tónskáld og aðra aðstandendur sýningarinnar
býður Hallgrímur okkur hér upp á verk, þar
sem litið er til baka í íslenskri dægurmenningu,
í þeim tilgangi fyrst og fremst að skemmta
fólki í leikhúsinu og gefa því tækifæri til að
skoða kafla í sögu þjóðarinnar í spéspegli.
Dægurmenning er síst ómerkilegri en önnur
menning. Hún er vissulega aðgengileg og
þannig séð léttmeti, en hana ber að taka alvar-
lega í ljósi þess áhrifamáttar sem hún hefur.
Dægurmenning er fyrst og fremst unglinga-
menning og menning ungs fólks, og sem slík
hefur hún mótað smekk og viðmið heilu kyn-
slóðanna og sú mótun varir langt fram á full-
orðinsárin. Dægurmenning hefur líka orðið afl-
vaki mikillar gerjunar og sköpunar, ekki síst á
tónlistarsviðinu. Þennan efnivið nýta þeir Hall-
grímur og Þorvaldur sér á bráðskemmtilegan
hátt. Viðtökur áhorfenda hafa heldur ekki látið
á sér standa, en strax á forsýningu á verkinu í
vor ætlaði allt um koll að keyra af gleðilátum
gesta. Vissulega hafði neikvæð blaðagagnrýni
lamandi áhrif eftir frumsýningu, hjá því verður
ekki komist, og nokkrir þeirra gesta sem þegar
höfðu tryggt sér sæti á sýninguna, afpöntuðu
sæti sín. Hið gleðilega er þó að þessi sæti fyllt-
ust jafnharðan aftur og ekkert lát hefur verið á
aðsókn eða góðum viðbrögðum gesta.
Sanngirni og virðing
Þjóðleikhúsið er og verður umdeild stofnun og
það verður hlutverk gagnrýnenda vafalaust
líka. Til þess að taka megi mark á leikhúsinu
verður listafólk þess að nálgast viðfangsefni sín
af virðingu. Er það ósanngjörn krafa að ætlast
til þess að gagnrýnendur geri slíkt hið sama?
Líkt og þjóðin í landinu á sanngjarna kröfu á að
leikhúsið þeirra sýni þeim góða leiklist í allri
sinni fjölbreytni, á leikhúsið kröfu á fjölmiðla
þessa lands að fjallað sé um allar sýningar þess
af hlutlægni, virðingu og ást á leiklistinni.
Það er einn þáttur í umfjöllun um leiklist
sem ég sakna sérstaklega, og það er almenn
umfjöllun um leiklistina í fjölmiðlum, auk þess
sem auka mætti aðra umfjöllun um leiklist á al-
mennum vettvangi. Fjölmiðlar kynna flestir
sýningar skömmu fyrir frumsýningu, og senda
svo gagnrýnendur sína til að fjalla um þær. En
það er miður að oft og tíðum er það einungis hið
persónulega mat gagnrýnandans sem stendur
eftir sem minnisvarði um það sem gerst hefur á
leiksviðinu. Eins og við vitum hefur umfjöllun
gagnrýnenda sínar takmarkanir, hún getur lit-
ast af persónu og stöðu hvers gagnrýnanda, og
viðleitni hans til að koma á framfæri sínum per-
sónulegu skoðunum á leikhúspólitík, auk þess
sem gagnrýni er iðulega unnin á skömmum
tíma, og hana skortir þar af leiðandi yfirlegu og
þá yfirsýn sem tíminn getur veitt okkur. Það
stendur vitanlega upp á leikhúsfólk að taka
þátt í umræðunni um sína listgrein, láta til sín
taka á þeim vettvangi enda flestir á þeirri skoð-
un að efla þurfi faglega umræðu um leiklist hér
á landi.
Áhorfendum þökkum við hjartanlega fyrir
samfylgdina í vetur. Við í Þjóðleikhúsinu ósk-
um landsmönnum öllum gleðilegs sumars og
hlökkum til að sjá ykkur í leikhúsinu á næsta
leikári.
Orðum fylgir ábyrgð
Viðtökur og vandi gagnrýnenda » Líkt og þjóðin í landinu
á sanngjarna kröfu á að
leikhúsið þeirra sýni þeim
góða leiklist í allri sinni fjöl-
breytni, á leikhúsið kröfu á
fjölmiðla þessa lands að
fjallað sé um allar sýningar
þess af hlutlægni, virðingu
og ást á leiklistinni.
Höfundur er þjóðleikhússtjóri
Morgunblaðið/Eggert
Tinna
Gunnlaugsdóttir
10 LAUGARDAGUR 28. JÚNÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók