Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2008, Side 12

Eftir Önnu Björk Einarsdóttur
abe3@hi.is
Í
kvöld eru stórtónleikar Bjarkar og
Sigur Rósar í Laugardalnum.
Tónleikarnir eru haldnir til að
vekja athygli á stóriðjustefnu rík-
isstjórnarinnar sem Björk og Sig-
ur Rós hafa lýst yfir andstöðu við.
Meginröksemdin sem liggur að
baki málflutningi Bjarkar gegn
stóriðju á Íslandi er sú að stóriðjan skaði ímynd
Íslands erlendis og eyðileggi þannig atvinnu-
tækifæri annarra Íslendinga sem byggja lifi-
brauð sitt á þeirri ímynd að Ísland sé ósnortið
land, kröftugt og ótamið. Með virkjunum, álver-
um og olíuhreinsunarstöðvum skaðist ímyndin
um ósnortna og villta íslenska náttúru og þar
með markaðsstaða þeirra framleiðsluvara sem
markvisst hafa verið tengdar íslenskri náttúru;
t.d. tónlist Bjarkar og Sigur Rósar sem og land-
búnaðar- og fiskafurðir.
Í greininni „Myndanir og myndbreytingar“
greinir Úlfhildur Dagsdóttir bókmenntafræð-
ingur mikilvægi íslenskrar náttúru í ímynd og
verkum Bjarkar og þá sérstaklega í mynd-
böndum hennar. Úlfhildur segir að íslensk nátt-
úra leiki til að mynda stóran þátt í myndbandi
Bjarkar við lagið „Jóga“ en þar „sveiflast hið
rómaða landslag Íslands hjá, hver póst-
kortaímyndin rekur aðra, ár flæða um sanda,
leir skiptir litum, mosi, hraun og eyðileg fjöll“
(bls. 411-412). Úlfhildur segir að í raun minni
þessi framsetning á náttúru Íslands á ljós-
myndir Páls Stefánssonar sem hún segir að hafi
mótað sjónræna ímynd Íslands að nokkru leyti
en hún bendir þó réttilega á að Björk snúi í
myndbandinu upp á þessa ímynd þar eð í ljós
kemur að landslagið sem Björk er stödd í er
tölvugert og í raun er Björk í myndbandinu
einnig tölvugerð vera.
Þennan umsnúning sem finna má í mynd-
bandinu, þegar ósnortin náttúra (sem ef til vill
er hvergi til nema á póstkortum) breytist í
tölvugert landslag, greinir Úlfhildur sem hluta
af upplausn þeirra andstæðukerfa sem hingað
til hafi einkennt vestræna hugsun og heimspeki.
Samkvæmt Úlfhildi þá leitar Björk ekki ein-
ungis út úr „þessu þrönga kerfi, heldur stefnir
hún því sjálfu í hættu“ með því að blanda saman
náttúruímynd Íslands og tækni (bls. 413). Úlf-
hildur leggur þó áherslu á að með þessu sé
Björk ekki að hafna ósnortinni náttúru heldur
sé náttúru og tækni stillt upp samhliða: „náttúr-
an tekur á sig tæknilegan blæ, og tæknin verður
náttúruleg, lifandi“ í meðförum Bjarkar (bls.
416).
Rómantík og krútt
Í greiningu sinni stillir Úlfhildur Dagsdóttir
notkun Bjarkar á náttúru Íslands upp sem and-
stæðu þeirrar rómantísku náttúruímyndar sem
birtist í „ættjarðarkveðskap skáldanna“ (bls.
414). Úlfhildur nefnir ekki nákvæmlega hvaða
skáldskap hún á við þegar hún talar um „ætt-
jarðarkveðskap skáldanna“ en ætla má að hér
sé verið að vísa til nokkuð breiðs hóps íslenskra
skálda sem kenndir eru við rómantík. Þó má
benda á að samhliða náttúrudýrkun má finna í
rómantískum skáldskap mikla trú á tækni og
framfarir. Gott dæmi um skáld sem sameinar í
ímynd sinni og verkum, á svipaðan hátt og
Björk gerir, íslenska ósnortna náttúru og nýj-
ustu vísindi og tækni síns tíma er ættjarð-
arskáldið Jónas Hallgrímsson. Í Íslenskri bók-
menntasögu III er skáldskapur Jónasar til að
mynda settur í samhengi við vísindastörf hans
og áhersla lögð á samruna þessara sviða í skáld-
skap Jónasar frekar en aðskilnað (bls. 330-335).
Ef til vill er samruni náttúru og tækni/vísinda
í ímynd íslenskra listamanna og þar með upp-
lausn þeirrar tvíhyggju sem Úlfhildur telur að
hafi einkennt vestræna hugsun fram til þessa
ekki jafn ný af nálinni og hún vill vera láta.
Hugsanlega eru fleiri sameiginlegir fletir, á
verkum og ímynd Bjarkar og skálda á borð við
Jónas Hallgrímsson, en andstæðir. Þá er mun
nærtækara að skoða muninn á birtingarmynd
íslenskrar náttúru í verkum Bjarkar og Sigur
Rósar því sú andstæða sem Úlfhildur sér á
verkum Bjarkar og rómantískra ættjarð-
arskálda má einnig finna á milli Bjarkar og Sig-
ur Rósar því þótt íslensk náttúra skipi veiga-
mikinn sess í myndböndum Sigur Rósar og í
öllu kynningarefni um hljómsveitina þá er ekki
að finna í verkum þeirra samruna íslenskrar
náttúru og tækni líkt og er algengt í verkum
Bjarkar. Gott dæmi um hlutverk íslenskrar
náttúru í verkum og ímynd Sigur Rósar er
heimildarmynd um tónleikaferðalag þeirra um
Ísland síðastliðið sumar, Heima. Þar birtist ís-
lensk náttúra frekar sem bakgrunnur hljóm-
sveitarinnar en efniviður hennar, hún er sá
heimur sem Sigur Rós kemur úr, stórfenglegur
en jafnframt einfaldur heimur eða eins og
Kjartan Sveinsson segir í Heima: „It́s kind of a
safe haven for us, Iceland. We are left on our
own here.“
Ef Úlfhildur á hins vegar við síðrómantísk
skáld þegar hún talar um „ættjarðarkveðskap
skáldanna“ þá blasir við ákveðin andstæða milli
Bjarkar og þeirra, þ.e. síðrómantíkin einkennist
frekar en skáldskapur Jónasar Hallgrímssonar
af upphafningu á ósnortinni náttúru í andstæðu
við hið mannlega, þ.e.a.s. af tvíhyggju milli nátt-
úru og manns og náttúru og tækni. Það er hins
vegar áhugavert hve auðvelt er að tengja verk
Sigur Rósar síðrómantíkinni á svipaðan hátt og
hægt er að tengja verk Bjarkar við rómantík.
Ef við föllumst á það að Björk sé Jónas Hall-
grímsson okkar tíma þá mætti ennfremur segja
að Sigur Rós sé okkar tíma Steingrímur Thor-
steinsson, eitt höfuðskálda síðrómantíkurinnar.
Í verkum Steingríms birtist náttúran sem
griðastaður langt í burtu frá mannheimum og
gegnir svipuðu hlutverki og hún gerir í mynd-
böndum Sigur Rósar og í myndinni Heima. Þá
mætti ef til vill segja að Sigur Rós endurveki
hjarðljóð Steingríms, því hjá báðum má finna
sömu nostalgíuna eftir hreinni og tærri bernsku
ómengaðri af heimi þeirra fullorðnu. Margt er
nefnilega líkt með ljóðum eins og „Smaladreng-
urinn“ og „Draumur hjarðsveinsins“ og þeirri
drengja- og bernskufílíu sem er svo áberandi í
verkum Sigur Rósar og nægir þar að nefna
„barnslega“ texta, lög og myndbönd eins og
„Flugufrelsarann“, „Viðrar vel til loftárása“,
„Glósóla“ og síðast en ekki síst glænýtt mynd-
band við lagið „Gobbledigook“ þar sem bernska
ósnortin af syndafalli fullorðinsáranna er í for-
grunni.
Það er mikilvægt að sjá vinnu Bjarkar og Sig-
ur Rósar í samhengi við íslenska bókmennta-
Ímyndin Ísland
Hafa Björk og Sigur Rós hagsmuna að gæta þegar kemur að ímynd Íslands og áhrifum stóriðjustefnu á þá ímynd? Nefnd á vegum forsætisráðuneytisins
taldi ímynd Íslands veika erlendis en að sterk ímynd og aðgerðastefna geti komið að góðum notum þegar áföll dynja á ímyndinni.Greinarhöfundi þykir athyglisvert
hversu keimlíkur málflutningur náttúruverndarsinna og ráðuneytisins er; báðir byggja á tengingu við náttúru, hreinleika, kraft og frið.
sögu, frekar en í andstöðu við hana eða sem rof,
því eins og við höfum séð eru fleiri sameig-
inlegir fletir á rómantík og því sem er stundum
kallað krútt í íslenskri menningarumræðu en
andstæðir. Þróun rómantíkurinnar til síðróm-
antíkur er ef til vill ekki svo ósvipuð þróun
krúttsins (Björk) yfir í síðkrútt (Sigur Rós). Í
upphafi stefnanna birtist íslensk náttúra í sam-
spili við tækni og vísindi síns tíma en þróast síð-
an yfir í að leika annað hlutverkið í andstæðup-
arinu góðkunna maður/náttúra. Það getur því
verið takmarkandi að skoða verk Bjarkar,
krúttanna eða póstmódernistanna almennt sem
rof við bókmenntasöguna frekar en framhald
hennar. Slík heimsrofasýn einkennir oft á tíðum
umræður og skilgreiningar á póstmódernisma,
sérstaklega þegar honum er stillt upp sem and-
stæðu stefna á borð við módernisma, húm-
anisma og upplýsingar. Þá er póstmódernism-
anum eignaðar ýmsar hugmyndir í andstöðu við
þessar stefnur þótt sömu hugmyndir leiki stórt
hlutverk innan þeirra og eigi jafnvel rætur sínar
að rekja til þeirra.1
Póstmódernismi
Það er auðvitað rétt hjá Úlfhildi Dagsdóttur að
staðsetja Björk fræðilega innan heimspeki póst-
módernismans því í verkum Bjarkar og ímynd
hennar má finna mörg af einkennum hans. Úlf-
hildur bendir til að mynda á hvernig Björk vinn-
ur með ólíkar tónlistarstefnur og form á plötum
sínum frekar en að búa til einn Bjarkartón. Þá
má benda á hversu gjöfult samstarf Bjarkar við
aðra listamenn hefur verið, í verkum Bjarkar
megi finna verk annarra listamanna þótt allir
starfi þeir undir formerkjum og stjórn hennar.
Sérstaða Bjarkar sem póstmódernísks lista-
manns felst þó í því hversu mikið vald hún hefur
á hinu póstmóderníska formi (eða formleysi),
þ.e. rödd Bjarkar og persóna myndar ákveðinn
kjarna í verkum hennar sem Úlfhildur telur að
skapi þá hugmynd að ímynd Bjarkar sé „ein-
lægari“ en margar af þeim ímyndum sem birt-
ast og hverfa á stjörnuhimnum dægurmenn-
ingar“ (bls. 396). En Úlfhildur bendir réttilega á
að slík einlægni sé að sjálfsögðu ómöguleg í hin-
um meðvitaða heimi dægurmenningar og segir
að réttara væri að tala um „eins konar meðvit-
aða einlægni“ í þessu samhengi.
Þessa „meðvituðu einlægni“ segir Úlfhildur
að Björk skapi með „barnslegri ímynd sinni“
sem tengist náið ímynd náttúrubarnsins sem
Björk heldur á lofti en þar gegnir hugmyndin
um Ísland sem land frumkrafta og hreinnar og
villtrar náttúru mikilvægu hlutverki og þá sér-
staklega tenging þessara hugmynda við upp-
runaleika og hreinleika landsins. Þessi tenging
Bjarkar við Ísland og þær hugmyndir sem
fylgja landinu hefur gert það að verkum að
Björk hefur tekist að skapa ákveðinn kjarna í
verkum sínum og ímynd með söngrödd sinni og
persónu. Það eina sem breytist aldrei við Björk
er röddin og persóna hennar, allt annað: útlit,
tónlist, stíll og stefna er háð breytingum. Þessu
má líkja við virkni vörumerkja í markaðs-
væddum samfélögum dagsins í dag. Vörumerki
eru oftar en ekki það eina sem fyrirtæki breyta
ekki, þótt markaðsherferðir og varan sjálf, t.d.
útlit eða bragð geti breyst. Vörumerkið gegnir
því hlutverki að skapa trúverðugleika, einlægni
og hefð. Eitt besta dæmið um langlífi vöru-
merkja er merki Coca-Cola-fyrirtækisins. Þótt
kók sé framleitt um allan heim, á ólíkan hátt og
við misjöfn skilyrði (kók í Bandaríkjunum er
framleitt úr kornsírópi á meðan íslenskt kók er
framleitt úr sykri og íslensku vatni svo dæmi sé
tekið) og markaðsherferðir kóks breytist, þá er
vörumerkið ávallt hið sama: „Always Coca-
Cola“.
Breytingin frá módernisma yfir í póstmód-
ernisma er oft sett í samhengi við breytingar á
efnahagskerfinu á 20. öld, þ.e. frá kapítalisma
yfir í síðkapítalisma. Þá er upplausn póstmód-
ernismans, stílleysi hans, söguleysi og fleiri ein-
kenni sett í samhengi við virkni stórfyrirtækja
síðkapítalismans. Það er ekki erfitt að sjá Björk
í samhengi við þessar breytingar því eins og
Úlfhildur bendir á þá hefur Björk engan einn
stíl sem einkennir list hennar. Segja má að starf
hennar felist fyrst og fremst í því að halda utan
um ímyndina og vörumerkið Björk. Hún fær
aðra listamenn til að vinna fyrir sig undir sínu
merki (t.d. grænlenskan stúlknakór, tónlistar-
fólk, kvikmyndagerðarmenn, fatahönnuði, ljós-
myndara, grafíska hönnuði og svo mætti lengi
telja) sem kalla mætti undirverktaka hennar. Í
þessu samhengi má velta fyrir sér hvort Björk
sem listamaður vinni ekki á svipaðan hátt og á
sömu forsendum og alþjóðleg risafyrirtæki
(multinational corporation) gera í dag.
Ímynd Íslands
Sá munur sem er á notkun íslenskrar náttúru í
höfundarverki og ímynd Bjarkar og Sigur Rós-
ar kemur ekki í veg fyrir að þau sameinist í bar-
áttu fyrir íslenskri náttúru og ímynd hennar.
Tónleikarnir í kvöld eru haldnir að frumkvæði
Bjarkar og markmið þeirra er „að fá fólk til að
huga að náttúru og náttúruvernd á Íslandi og á
heimsvísu“ eins og segir í fréttatilkynningu fyr-
ir tónleikana á heimasíðu Smekkleysu. Þá er
ætlunin að safna fjármunum til að koma á fót
nýrri heimasíðu um náttúruvernd þar sem hægt
verður að skoða ósnortna náttúru og áhrif stór-
iðjunnar á hana auk þess sem ýmiskonar
fræðsluefni um íslenska náttúru sem og hring-
itónar fyrir farsíma verða aðgengilegir á síðunni
(sem er auðvitað frábært dæmi um samruna
tækni og náttúru). Síðunni er ætlað að veita
„skemmtun og fræðsl[u]“ frekar en áróður frá
„fúlum náttúruverndarskæruliðum“ að sögn
Bjarkar (24 Stundir 06.06.08).
Íslensk, ósnortin og kröftug náttúra gegnir
veigamiklu hlutverki í ímyndarsköpun Bjarkar
og Sigur Rósar og því má ætla að Björk og Sig-
ur Rós hafi hagsmuna að gæta þegar kemur að
ímynd Íslands og áhrifum stóriðjustefnu rík-
isstjórnarinnar á þá ímynd. Björk ræddi þessa
hlið málsins á blaðamannafundi sem haldinn var
í tengslum við tónleikana en þar lagði hún
áherslu á að ímynd Íslands myndi óhjákvæmi-
lega skaðast af stóriðjustefnunni og þar með
ferðaþjónusta í landinu sem og þeir listamenn
sem eru „að ná árangri erlendis“ en sá árangur
„gengur mikið út á að við séum hrein, tengd
náttúrunni og fleira í þeim dúr“ (Mbl 31.05.08).
Björk leggur ennfremur áherslu á að stór-
iðjan hefti aðra atvinnuvegi í landinu, komi í veg
fyrir nýsköpun og fjölbreytni og geri Íslendinga
háða einu amerísku álfyrirtæki sem skaði sjálf-
stæði þjóðarinnar. Sjálfstæði Íslendinga er
Björk hugleikið en í opnuviðtali í síðasta tölu-
blaði Grapevine líkir hún þjóðum við listamenn
og segir það mikilvægt fyrir þá að halda í sjálf-
stæði sitt í stað þess að grípa á lofti lausnir og
Kraftar „Ímyndarkortið sýnir lykilatriðin í ímynd Íslands, kjarnann og sérstöðuna.“
- Úr skýrslu Forsætisráðuneytisins um ímynd Íslands.
Ef við föllumst á það að Björk sé
Jónas Hallgrímsson okkar tíma
þá mætti ennfremur segja að
Sigur Rós sé okkar tíma
Steingrímur Thorsteinsson, eitt
höfuðskálda síðrómantíkurinnar.
12 LAUGARDAGUR 28. JÚNÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók