Náttúrufræðingurinn - 1961, Síða 10

158
NÁT T Ú RU F RÆÐINGURINN
t. d. heit aska lendir í vatni, eða hæg, e£ jarðvatn veldur þessari
breytingu. Einnig er líklegt, að jarðhiti geti valdið þessari um-
myndun. En þess skal h'ka getið, að í fjöllum, hlöðnum upp úr
lausum gosefnum á síðustu ísöld, er til gosaska, sem liefur ekki
breytzt í móberg, t. d. í Litla- og Stóra-Sandfelli.
I nokkrum móbergsfjallanna mótar enn fvrir gígum, svo sem
í Stóra-Meitli. í mörgum fjallanna eru gígtappar úr grágrýti, en
þeir standast veðrun betur en móberg og skaga Jrví víða upp úr.
Bezt dæmi um slíkan bergstand í móbergi er Lambafellshnúkur,
en hann setur á fellið keilislögun, enda er Keilir á Reykjanesi
eins upp byggður. Gráuhnúkar norðan Þrengsla eru líka bergstand-
ar. Litla-Skarðsmvrarfjall og Orustuhóll eru úr mjög stórdílóttu
grágrýti. Er það gangur, líklega gömul eldstöð. Dalkvosir í mörg-
um fellanna eru ekki gamlir gígar, lieldur hafa jökulflikki orðið
undir lausum gosefnum, þegar fellin hlóðust upp, og ekki bráðn-
að fyrr en að gosunum loknum. Þar sem ís var undir móbergi,
myndaðist því dæld eða dalur, t. d. dalirnir í Stóra-Reykjafelli eða
Innstidalur.
I Stóra-Reykjafelli vestanverðu er stór felling í lagskiptu mó-
bergi. Slíkar fellingar mynduðust líklega, ef veggir ísgeilanna
hafa haft mikinn fláa eða í þeirn verið syllur. ísveggurinn hefur
síðan bráðnað, meðan gosefnin voru enn vatnsósa, og gosefnin
fylgt honum. Lík felling, en minni, er einnig í Blákolli vestan-
verðum. Annað fyrirbæri, sem víða er að finna í móbergsfjöll-
um, er svokölluð flögun. Lagskipt móberg hefur kubbazt og klofn-
að án tillits til lagskiptingar undan þrýstingi jökulfargsins. Slík
flögun í móbergi er t. d. í Stóra-Reykjafjalli við veginn upp í
Hveradali.
Auk móbergsfjalla eru til á Elengilsvæðinu grágrýtisflákar, sem
myndaðir eru á einu af fyrstu bráðnunarskeiðum síðustu ísaldar.
Er hér um grágrýtislög að ræða, sem komin eru úr Hengli og
hylja suðausturhluta hans, Ástaðafjall og Hamarinn ofan Hvera-
gerðis. í Húsmúla norðan Kolviðarhóls er og grágrýti. Gæti þar
verið sérstök eldstöð. Allt er grágrýti þetta jökulsorfið.
Umliverfis Skálafell er grágrýtisdyngja (Norður- og Suður-Háls-
ar), sem ég hef nefnt Skálafellsdyngju. Grágrýti þetta er komið
úr gíg, Trölladal, vestan Skálafells, og hefur síðan runnið um-
liverfis fellið og víða fram af brún Efrafjalls og Hjallafjalls. Grá-