Náttúrufræðingurinn - 1948, Blaðsíða 48

190
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Dæmi um hugtök eða nöfn, sem ástæðulaust er að nota crlcnd orð eða hálfíslenzkuð
yfir, eru vitamin, atóm, mólekúl, virus, planta, kolhydrat, koldíoxyd, trópismi, nasli-
vi, taxiur, sellúlósa, spóluprtcðir, liorinóni, osinósa, hreinar linur, hlóinabelgur, hœmó-
glóbin. Á góðri íslenzku hefur þetta verið nefnt fjörvi, fruineind, satneind, citrur-
jvrt, kolvetni, kolsýra, leitni eða hvarf, nrcmi, sœkni, beðini, kjarnateinungar, livati,
ysming, arfhreinir stofnar, nœringarbelgur, blóðrauða. Aðeins nokkur þessara orða
skulu nánar rædd.
Virusar cru nefndir eitrur í Undrurn Veraldar. hað orð cr stutt og laggott og ekki
röng þýðing. En þólt sumum finnist það ef til vill óviðkunnanlegt í fyrstu, er vand-
ftindið hetra nýyrði um þessar verur.
Planta heitir á góðri Jslenzku jurt, en Stcfán Stefánsson notaði hið erlenda orð í
stað hins íslenzka, sennilega til að geta notað jurt ruglingslaust um „jurtkenndar
plöntur". En orðið jurtkennd er ónauðsynleg smíð, því að í alþýðumáli nefnast slíkar
jurtir grös og lýsingarorðið ætti þ\i að vera graskennd. Sumir vilja ef til vill telja
orðið planta hafa samlagazt íslenzkunni við nokkurra áratuga notkun, en vafalaust
stingur það enn í dag málsmekk ahnennings utan Reykjavikur. Að minnsta kosti
hefur minn vestfirzki málsmekkur aldrei þolað það.
Hormón hafa verið nefnd hvatar á íslenzku (sjá Undur veraldar, s. 269), en S. H. P.
notar það orð um katalysatora eða enzym. Um þau efni hafa áður verið notuð orðin
hvetjari og örui, cn sökum þess að hormón eru ekki ólík enzymum, fer vel á því að
nota orðin hvati og hvetjari um hormón og enzym.
Orðið osinósa ltefur verið íslenzkað ysming, og fer það vel. Aftur á móti er ekki
hægt að taka hin dönsku orð „hreinar línur" óhreytt upp í íslenzkuna, sökum þess að
hvort um sig þýða þau margt annað í dönsku en á okkar máli. I staðinn her að nota
arfhreiiiir stofnar, það verður áldrei inisskilið og er alíslcnzkt í senn.
Mér finnst blómabelgur vera orðskrípi á okkar máli. En nieringa'rbelgur er skárra
or' auðskiljanlegt um leið.
Ein sérvizkusmíð, sem einhver lílt kunnugur frumufræði hefur skapað og ntargir
reynt að berja inn í málið, er orðið litningur fyrir krómósóm. Eldra í málinu er lit-
práður, sem þar að auki er mun réttari þýðing hins erlenda orðs. Fyrst S. H. P. tók
upp nýyrði mín yfir haploid, diploid, polyploid (einlitna, tvilitna, fjöllitna), liggur í
hlutarins eðli, að nota ber orðið litningur í samhandinu einlitningur, tvilitningur,
fjöllitningur. í vandræðum sínum reynir hann að forðast að nota litninga í þessu
sambandi, en steytir jró á þessu skeri á s. 75 í sorglcga ónauðsynlegu sambandi. Þar
talar hann allt í einu um einlitninga og tvílitninga. En sú sérvizka að láta orðið
litpráður liggja ónotað hefnir sín þarna, ]jví að riikrétt hljóta lesendur, sem aðeins
jjckkja |)á merkingti á litningi, sem notuð er alls staðar annars i hókinni fyrir krómó-
sóin, að halda, að hér sé átt við einstaklinga nteð einu eða tveimur krómósómum. I
næstu útgáfu þessarar hókar og hvar, sem annars er um jjessi efni skrifað, á að nota
hið betra orð litþráður um krómósóm, cn nafnorðin haploider, diploider, polyploider
skal þýða: einlitningar, tvilitningar, fjöllitningar.
Ég kann illa við orðið tillifun fyrir assimilation, frálífun fyrir dissimilation. Orðið
lifun er mikið notað í öðru samhandi, aflífun, en að auki fer illa á að tala um að
tillifa eða frálifa t. d. kolsýru. Okktn vantar stutt og laggolt orð fyrir dissimilation,
htlzt ekki ósvipað orðinu nám, kolsýrunáin, sem Stcfán Stefánsson notaði og er nú
þegar meðal föstustu nýyrða hans. Það er hetra að umskrifa liugtakið en kasta hinu