Náttúrufræðingurinn - 1953, Qupperneq 12

6
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
fit út í Rangárbotna, sunnan við Valahnúka, eins og akvegurinn
liggur nú. Sú leið lokaðist henni þó löngu fyrir Islands byggð af
hraunflóði einu miklu, sem telja má til Hekluhrauna. Það kom upp
úr framhaldi Heklugjár til norðausturs frá Heklu. Sú gossprunga
markast nú af gígaröð skammt vestur af Lambafit. Hinn þurri far-
vegur Helliskvíslar, frá því fyrir 1913, fylgir nú á köflum austur-
jaðri þessa hrauns, á mótum þess og Þjórsárhrauns, sem er enn eldra.
Hér að framan hefur lítillega verið drepið á þá hrakninga, sem
Helliskvísl hefur bersýnilega lent í, af völdum hraunflóða, áður en
land byggðist. En um þá atburði vitum við lítið umfram það, sem
hér er sagt, enda voni engir menn sjónarvottar að þeim. En vorið
1913 var hún enn flæmd úr farvegi sínum, og skal nú hér á eftir
sagt nokkuð frá viðbrögðum árinnar við þeirri meðferð.
Eldgosið á Lambafit hófst 25. apríl 1913 og stóð fram í miðjan
maímánuð. Það kom upp um sprungu, um 4 km langa, sem liggur
af Krókagiljabrún til norðausturs yfir Lambafit og Hrafnabjargaöldu
og endar í bröttum nafnlausum móbergskolli vestur af Hrafnabjörg-
um. Þetta var lítið eldgos með óverulegu öskufalli, en í því rann
hraun það, sem síðan er oftast nefnt Lambafitjarhraun. Það kom aðal-
lega upp í þremur gígum á sprungunni: á báðum endum hennar og
í miðju. Miðgígurinn er nálægt því, sem Helliskvísl rann áður, en
hraun frá hinum gígunum rann einnig til árinnar, og samfelld hraun-
breiða mjakaðist ofan eftir farvegi hennar og fal hann allan langt
upp á bakka á h. u. b. 6 km. kafla norður frá gossprungunni.
Næstu sumur eftir myndaði áin lón ofan við hraunstífluna og end-
aði þar. Vatn hennar seig inn í nýja hraunið og niður í hið vikur-
orpna gamla hraun í lónsbotninum. En þetta lón var lítið, og áin
þétti fljótt bæði botn þess og hraunstífluna.
Á öðru sumri (1914) fremur en þriðja (1915) mun áin fyrsta sinni
hafa flætt yfir hraunstífluna. Féll hún þá aftur vestur af hrauninu
litlu neðar, rann skamman spöl norður með jaðri þess og endaði þar
í öðru lóni.
Fáum árum síðar var efra lónið alveg upp fyllt af sandi og leir.
Síðan hefur áin runnið þar um eyrar.
Það sem hér er ritað um Helliskvísl fyrstu árin eftir 1913, hefur
Guðmundur í Múla sagt mér. Sjálfur kom ég ekki á vettvang fyrr
en 1930.
Neðra lónið, við vesturjaðar Lambafitjarhrauns, varð ánni mjög
torsóttur farartálmi. Botn þess var vikurorpið hraun (Hekluhraun,