Fréttablaðið - 06.06.2009, Síða 74

46 6. júní 2009 LAUGARDAGUR
Í gær kom út annáll Guðna Th.
Jóhannessonar um atburði lið-
ins árs, Hrunið – Ísland á barmi
gjaldþrots og upplausnar – stórt
rit og mikið að lesmáli, 427 blað-
síður með orðskýringum, heim-
ilda- og nafnaskrám. Þá hafði
bók Ólafs Arnarsonar, Sofandi að
feigðarósi, setið í efsta sæti sölu-
lista í nokkrar vikur, en hún er
smærri í broti, aðeins 247 blað-
síður með orðskýringum.
Í millitíðinni sendi Þorkell Sig-
urlaugsson frá sér ritið Ný fram-
tíðarsýn – nýir stjórnarhættir við
endurreisn atvinnulífsins. Bókin
er 208 blaðsíður með nafnaskrá.
Efni hennar lýtur að hugmynd-
um og kröfu – siðferðilegri hag-
kvæmniskröfu – um hvernig eigi
að stjórna fyrirtækjum á nýrri
öld, en höfundurinn nýtir nær
helming ritsins til að tína til dæmi
um þá glapstigu sem íslenskt
atvinnulíf lenti á frá því um alda-
mótin.
Skjót viðbrögð
Öll þessi rit eru uppgjör við hrun-
ið, hvert með sínum hætti, alþýð-
leg rit byggð á akademískri hefð,
þó á ólíkum grunni fræðimennsku:
Guðni er sagnfræðingur, Ólafur
viðskiptafræðimenntaður og Þor-
kell viðskiptafræðingur. Sagan
sem þeir rekja hver með sínum
hætti er ekki par glæsilegur
vitnis burður.
Og er eitthvað nýtt í þessu,
spurðu menn útgáfudagana þegar
bækurnar komu á ritstjórnina.
Var mönnum mögulegt í löngu
máli að greina það eitthvað betur
en þegar var komið í ljós í máli
hundraða, á liðnum misserum?
Þegar litið er til baka til liðinna
missera sætir það undrum hversu
mikil og áköf og ríkuleg opinber
umræðan var um samfélagsmál.
Oft vanstillt, lengi óupplýst sam-
kvæmt eðli máls, því margt var á
huldu og mörgu var leynt. Og hver
sem hélt, reyndi að halda reiðu á
öllum þráðum, varð að gera betur
en hafa sig allan við: offlæði var
í umræðunni og reyndi á þolgæði
hins áhugasama. Og ekki er lát á.
Nú er það sannarlega nýnæmi
að þrjú rit komi út með fárra
vikna millibili sem taka til skoð-
unar nýliðna atburði, hildarleik
íslenskra efnahagsmála. Bæði
Guðni og Ólafur setja punkt á
inngangsorð sín í apríl, verkum
þeirra er ritstýrt gegnum kosn-
ingarnar. Tilgangur þeirra er að
varpa ljósi á atburðina og skýra
þá.
Skörp árás og snögg
Ólafur gerir það á snaggara-
legan hátt, minnst er lagt í það
verk, heimilda er varla getið,
sjónarhornið er þröngt og per-
sóna Davíðs Oddssonar byrgir
höfundi sýn til allra átta. Hann
segist enda vilja skrifa gríp-
andi sögu og þannig bókmennt-
ir þurfa skúrk. Svo ágripskennd
og gölluð sem bók hans er verð-
ur hún eins og treiler fyrir góða
bíómynd. Stíll hans er talmáls-
kenndur en þó ekki laus við stíl-
brögð. Bókinni er miður ritstýrt
af útgefanda, nokkuð er um end-
urtekningar, jafnvel á kafla upp
á nokkrar línur. Nástaða er víða
í orðalagi og höfundurinn tekur
stundum full hressilega upp í sig
í dramatískum lýsingum og velur
ekki alltaf orð réttrar merkingar:
vígamóður gat Davíð Oddson ekki
talist þessa daga.
Þá er það ljóður á verkinu að
tveir langir kaflar eru nánast end-
ursögn á verkum annarra: Ingi-
mundar Friðrikssonar, Jóns Dan-
íelssonar og Gylfa Zoëga. Hugsun
í byggingu er losaraleg, þannig
er í flókinni tímarás september og
fram í október erfitt að átta sig á
í hvaða röð atburðir gerast, jafn-
vel hvaða dagur er þegar dagur,
kvöld og nótt renna saman. En það
er í verkinu ekki óþægileg nær-
vera höfundar sem er skjótur til
dóma og kemur því sem hann vill
greina frá bærilega til skila.
Metnaðarfullt verk
Guðni er af öðrum skóla. Verk
hans er þaulhugsað í byggingu
og nýtur hann þar reynslu sinn-
ar frá fyrri verkum við að koma
flókinni og snúinni atburðarás
til skila á greinargóðan hátt.
Hrunið hans er inngangsrit um
þessa atburðarás alla, frábærlega
niður skipað, sanngjarnt í athuga-
semdum sem hann lætur falla og
ber þannig kurteislega íroníska
hneigð. Það er nákvæmt í niður-
röðun og skýrt í öllum atriðum
þótt á köflum verði textinn nokk-
uð upptalningasamur. Guðna virð-
ist hafa verið það metnaðarmál að
skila sem nákvæmustu yfirliti um
þessa atburðarás þótt hann verði
að þjappa og hafi örugglega klæj-
að í fingurna oft og mörgum sinn-
um til að taka útúrdúr og staldra
við.
Svo ítarlegt sem rit hans er
verður það nú grundvallarrit
öllum almenningi um þessa mán-
uði til að geta fyllt í göt og bætt
við nánari skýringum. Guðni
vísar mjög víða til væntanlegra
rannsókna og er þess ekki dulinn
að hann er að gegna mikilvægu
erindi í nákvæmri atburðaskrá
frá degi til dags, klukkustund til
klukkustundar. Heimildaskráin
er ríkuleg og telur 1.459 heim-
ildir. Ljóður er hversu margar
þeirra eru í skjóli nafnleyndar
og líka hitt að hann hefur ekki
fengið fullan aðgang að gögnum
í Seðlabanka. Þá eru tölvupóstur
úr Stjórnarráði ekki staðfestur
og vaknar sú spurning hvort ekki
verði að gera gangskör að því að
opna allar gáttir um þetta mál frá
a-ö svo ríkulegur sem skaðinn er
orðinn samfélaginu öllu. Hverjum
þjónar sú leynd?
Niðurstöður
Ritdómurum fagrita í sagnfræði
verður vandi á höndum þegar til
kemur, svo efnismikið er ritið:
hæglega má grípa niður í ritið
nánast hvar sem er og gera ítar-
legri grein fyrir umræðuefnum.
Tökum eitt: hverra hagsmuna
gætti Skúli Helgason alþingismað-
ur, þáverandi framkvæmdastjóri
Samfylkingar, þegar hann tafði
væntanlegan fund Reykjavíkur-
félagsins sem um síðir var hald-
inn í Þjóðleikhúskjallaranum?
Þó Guðni dragi niðurstöður
sínar saman í lok verks og þar
reynist hlutur Geirs Haarde
skarður er eins og hann víki sér
undan því að meta hlut Ingibjarg-
ar til fullrar niðurstöðu. Af frá-
sögn hans má ljóst vera að Ingi-
björg hafði tapað forystu sinni í
flokki og með þjóð snemma í þess-
ari orrahríð. Ögurstund hennar
var á fundi í Háskólabíó í beinni
útsendingu og hin fleygu orð: Þið
eruð ekki þjóðin.
Guðni hefur skilað glæsilegu
verki og við getum þakkað að þar
var réttur maður á réttum stað
á réttum tíma. Þótt ritið mætti á
tíðum vera ítarlegra er það ekki
til lýta; sögulegar samsvaranir
sem hann grípur til eru tilfallandi
og hann einbeitir sér að hinu pól-
itíska sviði enda gögn um það sem
á undan gekk erfiðari í greiningu.
Vonandi á hann eftir að kanna enn
betur hina smærri þætti máls-
ins á næstu vikum, mánuðum og
árum fyrst hann hefur tamið sér
og numið atburðarásina svona vel.
Því margt á eftir að koma fram.
Gleymd uppskrift
Þannig dregur Þorkell fram mikil-
væg skil í forsögunni sem Guðni
tekur ekki með í reikninginn: 19.
september 2003: „þegar stóra upp-
skiptingin og uppbrot viðskipta-
lífsins átti sér stað. Það voru
Landsbanki og Íslandsbanki sem
stóðu að uppstokkuninni. Íslands-
banki fékk hlut Eimskips í Flug-
leiðum, Íslandsbanka og Sjóvá
Almennum, og þá keypti Íslands-
banki kjölfestuhlut í Straumi.
Landsbankinn fékk flutninga-
starfsemi og sjávarútvegsstarf-
semi Eimskips, þ.e. Brim sem
innihélt meðal annars Útgerðar-
félag Akureyringa, Harald Böðv-
arsson og Skagstrending, svo og
Burðarás og eignarhlutinn í Sölu-
miðstöð hraðfrystihúsanna, Marel
o.fl.“ Og Þorkell dregur ekki af
sér: „Þessi viðburður á eftir að
verða skráður í sögunni sem einna
merkasti viðburður í sögu við-
skiptalífsins hér á landi og eftir á
að hyggja með ólíkindum að hann
skyldi leyfður af Fjármálaeftirlit-
inu og stjórnvöldum.“(23)
Yfirskyggðir staðir
Bók Þorkels rambar sérkennilega
á milli þess að vera gagnrýnið
sögulegt rit, sem talar í skýrum
dæmum um einstaka viðburði í
samtímasögunni sem hann grípur
til líkt og af handahófi, og kenn-
ingayfirlit um stjórnun. Lesandi
saknar þess að hann skuli ekki
hafa gert meira úr þeim. Erindi
hans er siðbót: en spyrja má hvort
maður með hans tengsl og sögu-
lega þekkingu hefði ekki átt að
auka þann hlut verulega á kostn-
að kynningar hans á sögulegri
þróun stjórnunar hér á landi og
í fræðunum svo mörgu sem hann
tæpir á, þótt örlög Eimskipafélags
Íslands séu honum þyngri í sinni
en margt annað. Sýnilega eru þau
ýmsu dæmi sem hann rekur af
stillingu þess eðlis að þau mætti
hann rannsaka betur, og tala þá
hreinna út um hvaða mistök voru
gerð. Er það ekki eitt af mikil-
vægum verkefnum framtíðarinn-
ar að greina þær hamfarir sem
gengu yfir íslenskt viðskiptalíf
á nýrri öld í matador-leik banka,
eigenda þeirra og liðsheilda sem
þeim fylgdu í hinu nýja goðaveldi
Íslands?
Endurskoðað námsefni
Lesandi þakkar í bókarlok að
innan veggja viðskiptadeildanna
skuli vera menn sem vilja bæri-
lega siðað viðskiptalíf. Var það
ekki Taleb sem stóð upp í haust
og sagði brýna nauðsyn að tekið
yrði til í kennslugögnum við-
skiptadeildanna – það væri fyrst
og fremst í bissness-akademí-
unni sem rót vandans lægi – þar
væri enn verið að kenna mönnum
hvernig á að svindla með gagn-
legu lagaumhverfi? Hefur það
verið gert í HÍ og HR, HA og
HB? Ha? Í ljósi þeirra stóru orða
sem fallið hafa að undanförnu
um kunnáttuleysi hinna yngri
íslensku bankamanna má spyrja
hvort ekki sé kominn tími á að
endurreisa Bankaskólann og taka
menn í endurmenntun?
Þessi þrjú verk eru aðeins upp-
hafið. Raunar má taka með til
sögunnar bók Guðmundar Magn-
ússonar og mónograf Óla Björns
um FL. Væntanlegar eru grein-
ar Einars Más Guðmundssonar,
þýskt inngangsrit um Hrunið eftir
Halldór Guðmundsson, hagfræði-
leg úttekt Ásgeirs Jónssonar á
ensku og saga Ármanns Þorvalds-
sonar á ensku og íslensku. Þrjár
íslenskar heimildarmyndir eru í
burðarliðnum auk minnst tveggja
erlendra. Enda ekki öll kurl komin
til grafar og undir gráu öskulag-
inu logandi glóð sem getur blossað
upp hvenær sem er.
Páll Baldvin Baldvinsson
Hrakfallabálkar okkar hinir meiri
Sofandi að feigðarósi
Ólafur Arnarson
JPV útgáfa
★★
Snarpt en flekkótt uppgjör.
Hrunið
Guðni Th. Jóhannesson
JPV útgáfa
★★★★★
Undirstöðurit til framtíðar
Ný framtíðarsýn
Þorkell Sigurlaugsson
Bókafélagið Ugla
★★★
Kennirit með dæmum um slæma
breytni
ÞORKELL
SIGURLAUGSSON
GUÐNI TH.
JÓHANNESSON
ÓLAFUR
ARNARSON
BÓKMENNTIR
Auglýsingasími
– Mest lesið