Samvinnan - 01.12.1951, Page 7

margur hefur sokkið í, misst fótanna
og aldrei komið þeim fj'rir sig aftur
til að verða sjálfstæður maður. En
hvað kærði kaupmaðurinn sig um
það? Klárinn varð að ganga sér til
húðarinnar, þræla fyrir verzlunina
eins og „Bakka-Brúnn“, og það var
honum sjálfum að kenna að hann
entist ekki lengur til þess að bera
beggana og þola svipuhöggin.
Ég man eftir því, þegar ég kom
fyrst í kaupstaðinn, þá þorði ég ekki
að ganga inn í búðina nema með
kunnugum og röskum mönnum, sem
ég gat gengið á bak við. Og þótt þar
væri ekki annað fyrir en brennivíns-
lykt og þessi einkennilegi búðar-
svækjuþefur, þá var þó kaupmaður-
inn líka í öðrum endanum, og mér
sýndist hann svo konunglegur gagn-
vart hinum, að ég þorði ekki annað
en skríða út í yztu hornin. . . Fannst
mér liggja í loftinu og öllu saman, að
það væri einungis undir hans mann-
úð og meðaumkvun komið, hvort við
fengjum nokkuð eða ekki neitt af
þessum ilmandi dýrmætu dönsku vör-
um. Við vorum eins og kindur á garða,
sem finna lyktina af heyinu og jarma
eftir því, en fá ekkert nema fjármað-
urinn komi með það.“
Jafnhliða hinni „öfugu verzlun“
gengu um 1880 fádæma harðindi yfir
Island. Hafísinn lukti landið heljar-
klóm sínum mikinn hluta ársins ár
eftir ár, svo „siglingin“ tafðist og stór-
felldur vöruskortur varð norðanlands
fram eftir öllu sumri. Mannskæð far-
sótt gekk yfir landið árið 1882, og á
þessum árum færðust fólksflutningar
til Vesturheims mjög í aukana.
A þessum árum var vissulega
dimmt og dapurlegt um að litast með-
al íslenzku þjóðarinnar, og þá eins og
oft áður var það hin illa og „öfuga
verzlun“, sem varð þjóðinni þyngst í
skauti. Það var ekki ofmælt, að eng-
in plága, hvorki hafís, eldgos né drep-
sóttir hafi að öllu samanlögðu sorfið
jafn hart að þjóðinni og seigpínt hana
svo sem verzlunaráþjánin gerði á sín-
um tíma.
Atvinnuvegir til lands og sjávar
voru eðlilega í lunni mestu niðurlæg-
ingu á þessum árum. Samgöngur voru
hinar örðugustu, enginn lagður vegur
var til, engin brú yfir stór vötn, húsa-
kynni og öll lífskjör almennings voru
svo bágborin, að við, sem nú erum
fulltíða menn eða yngri, getum naum-
ast eða alls ekki sett okkur í spor
þeirra, sem á þessum árum háðu lífs-
baráttu sína.
Þannig var í stuttu máli ástandið,
þegar elzta samvinnufélag á Islandi,
Kaupfélag Þingeyinga, var stofnað.
Þegar harðindi, farsótt og hin „öfuga
verzlun“ svarf sem fastast að, og fólk
var tekið að fHja í stórum hópum úr
landi til Vesturheims, fæddist sú hug-
mynd í hugum fátækra bænda norð-
ur í Þingeyjarsýslu, að með samtök-
um, samvinnu, mætti þeim takast að
leysa sig úr klóm selstöðuverzlunar-
innar og bæta svo lífskjör sín, að við
mætti una. Og samvinnuhugsjónin,
sem fæddist á þessum miklu þreng-
ingatímum, altók svo hugi brautryðj-
enda hins unga kaupfélags, að hún
lýsti þeim líkt og eldstólpi á hinum
dimmu erfiðleikaárum.
Það er ekki ætlun mín að rekja hér
sögu samvinnustefnunnar á Islandi
eða greina frá fyrstu baráttuárum
brautryðjenda kaupfélagsins. Sú saga
er flestum samvinnumönnum nokkuð
kunn, a. m. k. hinum eldri. En ég vil
undirstrika það hér, að þegar við
stofnun þessa elzta kaupfélags var
forgöngumönnum þess ljóst, að félag-
ið ætti að vera annað og meira en
verzlunarfyrirtæki eingöngu. Það
skyldi jafnframt verða annað og
meira, það skyldi vinna að alhliða
menningu félagsmanna sinna og ís-
lenzku þjóðarinnar allrar. Þessi
stefna, sem íslenzkir samvinnumenn
mörkuðu þegar í upphafi, að varast
að kaupfélögin steingerfist sem verzl-
unartyrirtæki einvörðungu, er aðals-

— Jón Engilberts.
merki samvinnufélaganna, og er þess
að vænta, að svo megi ætíð verða.
Nú, eftir nálega sjötíu ára starf-
semi samvinnufélaga á íslandi, standa
þau föstum rótum í hverju héraði
landsins og breiða laufprúða krónu
sína yfir landið, þjóðinni til heilla og
hagsbóta.
Okkur, sem njótum ávaxtanna af
starfsemi samvinnufélaganna, er holt
og skylt að nema staðar og gera okk-
ur Ijóst, hvað unnizt hefur á þeim
sjö tugum ára, sem þau hafa starfað.
Ef við berum saman það ástand,
sem í dag ríkir hér á landi í atvinnu-
lífi, viðskiptum og menningu, og það
ástand, sem hér að framan hefur ver-
ið bent á, að þjóð okkar átti við að
búa fyrir 70 árum, sjáum við fljótt,
hve mikiil munur er á orðinn; að stór-
ir sigrar og glæsilegir hafa unnizt,
enda þótt margt þurfi enn umbóta
við frá því sem er.
I staðinn fyrir vegleysur kvíslast
nú akveganet um landið og flestallar
hinar stærri ár hafa verið brúaðar.
Þar sem áður var gengið að heyskap
á rotnum og rýrum fúamýrum, er
heyja nú aflað á ræktuðu landi með
nýtízku vélakosti. I stað hálffallinna
torfbæja í sveitunum, sem margir
voru lítt íbúðarhæfir, eru nú risin
myndarleg steinhús. Blómlegir bæir
og þorp hafa byggzt við sjávarsíðuna.
Hafnir hafa verið byggðar og mikill
nýtízku skipastóll sækir auð í greip-
ar Ægis. Verksmiðjur hafa verið
reistar til þess að vinna úr hráefna-
framleiðslu landsmanna. I stað gömlu
blóðvallanna, þar sem sláturfjáraf-
urðunum var fyrrum velt í svaðinu,
eru nú risin slátur- og frystihús, er
fullnægja hinum ströngustu kröfum
um meðferð kjöts fyrir innlendan og
erlendan markað. Mjólkursamlög
hafa verið bj'ggð í þeim héruðum,
sem mesta nautgriparækt hafa. Is-
lendingar hafa eignazt myndarlegan
kaupskipaflota. Gömlu, þröngu og
óvistlegu búðarholur selstöðuverzlan-
anna eru horfnar, en í stað þeirra eru
komnar myndarlegar sölubúðir og
vörugeymslur kaupfélaganna við
hverja höfn. Framleiðendum hefur
skilizt, að þeim er fyrir beztu að
vanda vöru sína, því öll vörusvik og
óvandvirkni í meðferð vörunnar
brennur þeim í kolli sjálfum fyrr eða
síðar. Minnimáttarkennd fólksins
7