Fálkinn - 01.11.1940, Blaðsíða 11

F Á L K I N N
11
Theodór Árnason:
Merkir tónlistarmenn lífs og liðnir.
Johan P. E. Hartmann.
1805—1900.
Um langan aldnr hefir mátt telja
Dani með helstu tónlistarmenningar-
þjó'ðum Norðurálfu og lengi hefir
Kaupmannahöfn verið miðstöð tón-
listarmenningar Norðurlanda. En
drýgstan skerfinn til þess, að auka
veg danskrar tónlistar, lögðu þeir
Hartmann og 'Gade. Hejjr starfs
þeirra og áhrifa mikið gætt i dönsku
tónlistarlifi og mikið verið á því
bygt, sem þeir lögðu grundvöll að,
og mun svo verða enn lengi. Enda
halda Danir minningu þessara
tveggja mætu tónskálda sinna mjög
í heiðri.
Til Khafnar koma flestir merk-
ustu tónsnillingar heims, og þykir
talsvert um það vert, hvernig þeim
er tekið þar, því að hljómleika-
gestir eða tónlistaráheyrendur eru
mjög orðnir góðu vanir og þvi vand-
iátir, jafnt við sína eigin tónlistar-
menn sem erlendu snillingana, og
vandlætingasemi danskra tónlistar-
gagnrýnenda þykir jafnvel oft nálg-
ast það að keyra úr hófi.
Sjálfir hafa Danir átt allmarga
merka tónlistarmenn, en fáir þeirra
hafa þó verið það stórbrotnir, eða
þrekmiklir í framsókn, að þeir liafi
lilotið Evrópufrægð eða alheims. Ef-
laust hefir t. d. Hartmann gamli ver-
ið eitthvert allra merkasta tónskáld-
ið, sem Danir hafa átt, en þó að
ýmsar hinar stærri tónsmiðar hans
hlyti mjög lofsamleg ummæli ýmsra
merkustu tónsnillinga erlendra, sem
uppi voru samtímis honum, eins og
t. d. Schumanns og Hans von Biilows,
varð Hartmann aldrei áberandi per-
sóna utan Danmerkur. Nokkur þess-
ara verka voru að vísu flutt erlendis
og fengu góða dóma. En svo náði
það ekki lengra. Ekki var það þó
fyrir það, að ‘Hartmann stæði ekki
á sporði ýmsum þeim, sem mikið
voru dáðir í hljómleikasölum og
óperuleikliúsum um svipað leyti og
hann kom fram með sín verk. En
Hartmann mun verið hafa lítt til
. þess fallinn að ryðja sjer braut á
erlendum vettvangi með hávaða og
olnbogaskotum, það var svo fjarri
skapgerð hans. Eri í danskri og nor-
rænni tónlist er hann í fremstu röð.
Og það af tónsmíðum hans, sem sjer-
staklega er danskt, er Dönum kær-
ara en flest annað hliðstætt, enda er
það einróma álit hinnar uppvaxandi,
dönsku tónlistarkynslóðar, að hversu
miklir og þungir sem sjeu nýju
straumarnir, sem berast inn yfir
danska tónlistarmenningu „utan að“,
þá eigi hin unga kynslóð þó „Hart-
nrann gamla“ ákaflega mikið að
þakka. T. d. hefir ekkert tónskáld
sungið ljúfari danska söngva en
Hartnrann.
Hjer hjá oss, úti á íslandi> var
Hartmann mjög vinsælt tónskáld
fyrir og um aldamótin. Mentamenn,
sem nám stunduðu við Hafnarhá-
skóla fluttu liingað heim nreð sjer
mörg af karlakórslögum lians, sem
hann hafði samið fyrir stúdenta-
söngfjelagið „sitt“ og urðu ákaflega
vinsæl, og önnur lög, sem hjer urðu
á hvers manns vörum, eins og t. d.
„Svíf þú fugl“. Og ungar meyjar,
sem um þær mundir voru að læra
á slaghörpu, byrjuðu oftast á því, að
stauta sig fram úr smálögum Hart-
manns.
Johan Peter Emilus Hartmann hjet
hann fullu nafni og var fæddur i
aupmannahöfn 14. maí 1805. Faðir
hans var organisti við Garnisons-
kirkjuna í Khöfn, en afi hans var
atkvæðamikill tónsnillingur (fiðlari
og hljónrsveitarstjóri) sem getið
hafði sjer góðan orðstir í Þýska-
landi, en síðar varð „hirðfiðlari
konungs“ í Khöfn, og hljómsveitar-
stjóri í Kgl. leikhúsinu. (Talið er, að
hann sje liöfundur lagsins: „Kong
Kristian stod ved Höjen Mast).
Þó þess gætti snemma, að Jolran
Hartmann var mjög hneigður til
tónlistariðkana, var þvi lítið sint, en
honum ætlað „að ganga mentaveg-
inn“. Einhverja tilsögn fjekk hann
þó ungur á píanó og orgel, og svo
varð hann fær organleikari á barns-
aldri, að hann ljek oft á orgelið í
Garnisons-kirkjunni við guðsþjón-
ustur, í forföllum föður sins. Síðar
naut hann góðrar tilsagnar í fiðlu-
leik hjá J. F. Frölicli, sem talinn var
ágætur kennari, gáfaður og vel ment-
aður tónlistarmaður. Og svo góðum
tökum náði hann á fiðlunni, að 15
ára gamall gat hann debúterað með
jafnaldra sínum einum, álíka slyng-
um, á hljómleikum, sem „Selskabet
for Musikens Udbredelse“ efndi til.
Ljeku þeir „konsert“ fyrir tvær
fiðlur eftir Joseph Moralt, og þóttu
standa sig prýðilega. En annars var
þegar í þvi fólgin mikil viðurkenn-
ing, að fú að koma fram á opinber-
um hljómleika þessa virðulega fje-
lags.
En nú vildi svo til, að einhverju
sinni heyrði tónskáldið Weyse, Hart-
mann leika á orgelið í Garnisons,-
kirkju og fór síðan að grenslast
frekar um þennan dreng. Hann þótt-
ist sjá hvað í honum bjó og hvatti
foreldra hans rnjög til þess, að leyfa
drengnum að fylgja köllun sinni.
En sjálfum var drengnum ekkert
hugþekkara en að mega gefa sig
allan við tónlistinni. Þetta varð til
þess, að honum voru gefnar nokkuð
óbundnari hendur en áður, þannig
að nú var honum leyft að eyða meiri
tíma til tónlistarnámsins. En þó
varð hann að halda bóknáminu á-
fram. Og stúdent varð hann 1822 og
lögfræði-kandídat 1828. Að loknu
námi gerðist hann síðan starfsmaður
á skrifstofum borgarhervarnanna í
Kaupmannahöfn og gegndi því starfi
í nær fimmtíu ár.
Tilsögn í hljómfræði og instrú-
mentatíon fjekk Hartmann mjög litla,
og mátti því heita, að hann væri
sjálfmentaður á þvi sviði, — en vel
mentaður engu að síður.
Nítján ára gamall tók hann við
organleikarastöðunni í Garnisons-
lcirkju, eftir föður sinn. En ári sið-
ar (1825) þreytti liann hina raun-
verulegu frumraun sína sem tón-
skáld, með kantötunni „Orglets
Pris“. Árið 1828 varð hann kennari
í söng, hljómfræði og á slaghörpu
við tónlistarskóla í Khöfn, sem kend-
ur var við Siboni, og gegndi þeim
störfum þangað til skóli þessi var
lagður niður, árið 1841, og urðu ýms-
ir nemendur hans frá þesum árum,
síðar nafnkendir tónlistamenn.
Árið 1832 saindi Hartmann melo-
dramatiska tónsmíð við hið fræg;
kvæði Oehlenschlagers: „Gullhorn-
in“ og um svipað leyti söngleikina
Hrafninn (1832) við teksta eftir If.
C. Andersen, og Víkingana (1835)
við teksta eftir H. Herz, og loks
Sýmfóníu nr. 1 í g-moll, sem liann
tileinkaði þýska fiðlusnillingnum
L. Spohr. Voru öll þessi verk flutt
opinherlega i Kaupmannahöfn og
tekið vel, og sum þeirra voru einnig
flutt i Þýskalandi.
Þrisvar að minsta kosti, fór Hart-
mann til útlanda, til þess að afla sjer
mentunar og „sjá og heyra“, — 1836
til Berlínar, Dresden, Prag, Vínar,
Múnchen og Parísar, — Qg síðar,
1839 og 1841 til Þýskalands. í þess-
um ferðum kyntist hann ýmsum liin-
um merkustu tónsnillingum, sem þá
voru uppi, svo sem Spontini, Chop-
in, Rossini, Cherubini, Spohr, Men-
delssohn, Schumann og Liszt. Urðu
þessar ferðir honum til mikillar
uppörvunar, 'þvi að þessir kollegar
hans dáðu mjög verk hans, og margt
lærði hann. Og þegar liann kom
heim úr fyrstu utanförinni, gerðist
hann miklu umsvifameiri sem tón-
skáld, en han hafði áður verið, og
tók mikinn þátt í opinbcru tónlistar-
lífi í Kaupmannahöfn. Hann átti t.
d. mikinn þátt í stofnun danska tón-
listafjelagsins (1836), var formaður
þess frá 1839 ‘til 1892, og dáður og
elskaður formaður danska stúdenta-
söngfjelagsins frá 1868 til dauðadags.
Að Weyse látnum, varð H. organ-
isti í Frúarkirkju, og þegar „Nýi
tónlistarskólinn" (nú Det kgl. Mus-
sikkonservatorium) var stofnað
(1867), varð H. einn af þremur
fyrstu stjórnendum hans (hinir voru
Gade og Paulli) og var jafnframt
kennari skólans í kontrapunkt-fræði.
Árið 1849 var hann sæmdur pró-
fessorsnafnbót, og á 50 ára organ-
jeikara-afmæli sinu (1874) var hann
kjörinn heiðurs-doktor af Hafnar-
háskóla.
Hartmann kom víða við í skáld-
skap sínum og eru verk hans bæði
mikil að vöxtum og fjölbreytileg að
formi og efni. Hann samdi .t d. 3
óperur, 2 sýmfóniur, 1 fiðlusónötu,
tvær píanósónötur, eina orgelsónötu,
ýmisleg stór kórverk, píanótónsmíð-
ar, einsöngslög við þýska og danska
teksta, kantötur og loks karlakórslög-
in, sem áður eru nefnd. Margt af
tónsmiðum Hartmanns er liklegt að
lifa lengi enn. T. d. kantatan, sem
hann samdi í tilefni af 400 ára af-
mæli Hafnarháskóla, en hún hefir
verið sungin oft síðan, þegar mik-
ið hefir þurft til að vanda í tilefni
af ýmsum merkisviðburðum i Dan-
mörku, — lögin úr „Liden Kirsten“,
kórlögin og einsöngslögin, og loks
sálmalögin sum, en alls samdi hann
um 100 sálmalög og andlega söngva.
Þó að 'ekki verði talið, að Hart-
mann næði Evrópufrægð, voru ýmis
verk hans flutt í Þýskalandi og hlutu,
viðurkenningu Of* lofsamleg um-
mæli tónsnillinga, svo som sýmfóni-
an í g-moll, sem flutt var í Cassel,
forleikurinn að „Hákoni Jarli“
Oelilenschlagers, í Leipzig, óperan
„Liden Kirsten" í Weimar o. s. frv.
cn „Völuspá" er talin mest snildar-
verk Hartmanns, — stórbrotnast og
þróttmest.
Að endingu þykir injer rjett að
tilfæra lijer ummæli GViogs um
Hartmann. Þau lýsa því nokkuð,
hvert álit affrir snillingar höfðu á
honum:
„Fyrir heilum mannsaldri voru
honnm opinberaðir drauinar okkar,
— hinnar ungu norrænu kynslóðar.
Fullkomið
betrunarbús.
— Gerið þjer svo vel og fáið yð-
ur sæti! Það er fangavörðurinn, sem
talar og fanginn sest á þægilegan
stól. — Má jeg hjóða yður sígarettu?
Gerið þjer svo vel. Nú skulum við
tala um málið. Þeir saka yður um,
að hafa verið að undirbúa samsæri
hjerna!
Þetta er ekki upphaf á sögu. Það
er veruleiki úr nýja betrunarhús-
inu í Le-wisburgh i Bandaríkjunum.
Fangavörðurinn er Henry C. Hiil
majór og fanginn getur verið hver
sem er. Hann hefir gert sig sekan
um undirróður, syndaselurinn, en
vcr málstað sinn. Hann er haldinn
blóðsjúkdómi, svo að hann þolir ekki
hitann í smiðjunni, þar sem liann
vinnur. Hann biður um að fá annað
starf \Og lofar að gera sitt besta, ef
liann fái það. Og hann fær það.
Kjörorð betrunarhúss þessa er:
mannúð og starf. Það er tilrauna-
stofnun i baráttunni gegn hinni si-
vaxandi glæpaöld Bandaríkjanna. —
Tilgangurinn er sá, að betra fang-
ana, verja þá þvi að þeir sæki i
sama farið er þeir losna aftur, og
gera þá að gagnlegum borgurum í
þjóðfjelaginu.
í þessu augnamiði hefir fangelsið
keypt land og komið sjer upp stór-
um búgarði, með svínarækt, naut-
griparækt, mjólkurbúi o. fl. Þar
vinna „gestirnir“ átta stundir á dag
og alt er gert til þess að reyna að
láta þá gleyma því, að þeir sjeu
fangar. Þarna er einnig stálhús-
gagnagerð, trjesmíðástofa, smiðja og
ýmislegt annað, svo að úr sem inestu
sje að velja fyrir fangana og þeir
geti fengið það starf, sem þeim hent-
ar best. Þarna eru líka skólar, leik-
fimishús og söngkensla og vitanlega
liafa fangarnir knattspyrnufjelag. —
Klefarnir eru ekki stórir, en bjartir
og heilnæmir.
Þegar nýr fangi kemur á hælið
er hann rannsakaður að staðaldri
fyrsta mánuðinn, bæði á likama og
sál, af læknum þeim, sem eru við
liælið. Hann getur verið veikur i
maganum, tönnunuin eða taugunum
og fangelsinu er skylt að hæta úr
þessu, ef hægt er, svo að fanginn
nái fullu jafnvægi. Einkum er lögð
áhersla á að bæta sálarástand hans
og jafnfraint er kunnátta hans próf-
uð. —
í Lewisburgh eru 1200 fangar og
hver þeirra liefir sitt spjald þar
sem alt er tilfært honum viðvíkj-
andi, sem fangavörðurinn og lækn-
arnir þurfa að vita. Með línuriti er
sýnt viku eftir viku, hvernig fang-
inn gegnir starfi sínu og hvernig
hegðun hans er. Ef línan hækkar,
þá vita læknarnir, að fanginn liefir
fengið starf, sem honum hentar, en
ef ekki, þá er reynt að komast að
því, hv^rju ábótavant sje og bæta
úr þvi. Einstaka maður reynist alls
óhæfur til allrar betrunar og er
liann þá settur i annað fangelsi. En
flestir fangtarnir taka undraverðum
framförum og verða eins og nýir
menn.
í Drekklð Egils-öl J
^»*.»V-*.«*-*-*.*-* -***.»-*.♦*-* ♦-*•-*•
Hinar göfugustu og djúptækustu
hugsanir,'sem heil kynslóð hefir síð-
an lifað á, varð han,n fyrstur til að
láta i ljós, fyrstur til að láta endur-
óma í oss“.
Hartmann varð fjörgamall, eða
tæpra 95 ára, og ljest í Kaupmanna-
liöfn 10. mars aldamótaárið.