Fálkinn - 28.01.1944, Blaðsíða 4

4
F A L lv I N N
Stjörnuturninn
í Greenwich
ALAN HUNTER segir í eftirfarandi grein sögu og frá starfi
beirrar vísindastofnunar, sem íslendingar hafa þekst lengs<,
cn það er stjörnturninn í Greenwich, skamt fyrir utan
London. Um eitt skeið voru að vísu lengdarstig á hnettinum
miðaðar við eyna Ferro, en sá baugur gengur um mitt ísland.
En nú eru allir lengdarbaugar taldir frá Greenwich. Áður hefir
verið sagt hjer frá kgl. stjörnufræðingnum í Greenwich, sir
Harold Spencer Jones, en hjer segir frá ýmsum fyrirrennur-
um hans og stofnuninni sjálfri. .
Þessi mynd er af byggingu Greenunchstjörniiturnsins, sem var fnll-
gerður 188!). Tnrninn ú bygginynnni, sem kíkirarnir miklti ern undir.
er iOO enskum álnum fyrir austan Greenuiich-bauginn.
Stóra-Bretland hefir nærfell
þrjú hundruð ár haft konung-
legan stjarnfræðing og átl stofn-
un handa honum að vinna við.
Upphaf þessarar stofnunar má
rekja lil þess að hin milda sigl-
ingaþjóð Bretiands þóttist ekki
geta án þess verið að hafa stofn-
un, seni gæti reiknað út og húið
til töflur handa farmönnum,
sem þeir gætn notað til þess að
finna hvar þeir væru staddir
hnettinum. Til þess þurfti ekki
aðeins tæki lil staðarákvarðana
heldur fyrst og fremst ákveð-
inn depil, sem allir útreikningar
miðuðust við.
Eitt aðal starf konunglega
stjörnufræðingsins i Greenwich
er enn hið sama og það var á
dögum Charles konungs annar's
— sem kvað svo að orði i kon-
ungsbrjefi, er hann gaf út árið
1675, samtímis því að liann skip
aði opinberan stjörnnskoðara,
að verlc hans skildi vera það,
að „finna hina langþráðu lengd-
argráðu á sjó, til þess að gera
siglingarnar fullkomnar.“
Þannig er saga kgl. stjörnu-
fræðingsembættisins hvorki
meira nje minna en saga sigl-
inga Breta, sem si og æ hafa
verið að nema ný og ný heims-
höf og hafnir.
Aðvitað höfðu menn i þús-
undir ára kunnað ýmsar aðferð-
ir til að ákveða hnattstöðu skipa
með miðunum við gang tungls
og stjarna. En sá var þó ljóður
á því ráði að enginn algild regla
var til um þetta, því að menn
vissu ekki til hlítar um gang
himintungla, sem farmennirnir
notuðu einkum sem „’leiðar-
stjörnu". Þessvegna varð að taka
saman „stjörnufræðilega tíma-
skrá“ og til þess var hinn fvrsti
konunglegi stjörnufræðingur i
Englandi skipaður.
Þegar skipa skildi í þetta
vandasama embætti varð fyrir
valinu tuttugu og álta ára gam-
all klerkur, John Flamsteed að
nafni, og þelta nafn Iiefir orðið
ódauðlegt sem heiti hústaðar
þess, sem kgk stjörnufræðingur
inn á heima í . Það heitir Flam-
steed House, í Greenwich.
Það var hinn stórfrægi húsa-
meislari, höfundur St. Pauls-
kirkjúnnar í London, sir Christ-
opher Wren, sem ráðlagði kon-
unginum að reisa stjörnuturnin
í Greenwich en ekki í London.
Annars mundi hann sennilega
iiafa verið reistur í einum stóru
görðunum inni í London, nfl.
Hyde Park.
Það vildi svo til að konungs-
fjölskildan átti lítið hús á Iiæð
einni í Greenwicli, og hjer varð
stjörnuturnin til áður en ár var
liðið. Voru viðirnir i bygging-
una teknir úr varðmannshúsi
við eill liliðið á Tower í London
og fluttir á bátum niður eftir
Thames til Greenwicli, en járn
og blý í liúsið var tekið úr Til-
bury-virki. Nokkur hluti kostn-
aðarins við bygginguna var feng
inn með jiví að selja púður, sem
konungurinn álti, — en hafði
skemst, svo að það þótti ekki
nýti til hernaðar.
Þegar Charles konungur og
ráðunautar lians reistu stjörnu-
turn sinn í Greenwich fór jiví
fjarri að þeir gerðu sjer i Iiug-
arlund, að London mundi vaxa
svo ferlega, sem raun varð á
og þenja sig alla leið austur að
liinu litla jiorjii Greenwich, og
að iðjuver mundu rísa upp, sem
orðið gætu lil þess að trufla
mælingar og athuganir stjörnu-
fræðinganna. Þó að Greenwich
veri ávalt aðsetur stjörnuvísinda
nútímans jiá verðnr stjörnuturn-
inn samt fluttur fjær London, á
annan hentugri stað, undir eins
og styrjöldinni lýkur. Verður
|)á valin staður, jiar sem loftið
er tærara og þár sem hin við-
kvænni athugunartæki stjörnu-
turnsins truflast ekki af raf-
magnsöldum frá iðjuverum og
áhöldum í London og grend.
Fyrsti konnnglegi stjörnu-
meistarinn tók lil starfa í hinnm
nýreista stjörnuturni í júlí 1676
rjettu ári eftir að hornstein-
inn að stjörnuturninum hafði
verið lagður. Það kom hrátt á
daginn, að John Flamsteed var
rjettur maður á rjettum stað.
Hann kunni mikið í stjörnu-
fræði enda hafði hann gert skrá
yfir stjörnugeiminn, og enn-
fremur liafði liann samið tölur
um hreyfingar tunglsins og plá-
netanna.
Þá kom sjer það eigi síður
vel að Flamsteed var afbragðs
vjelsmiður. Þó að honum Iiefði
verið fenginn stjörnuturn lil
umráða, jiá fór j)ví fjarri að
hann fengi tæki lil íannsókna
sinna. Hann varð sjálfur að
sjá sjer fyrir tækjum, og sum
þeirra smíðaði hann sjálfur.
Á næstu tólf árum eða þar um
bil gerði Flamsteed eigi færri
en 20.000 stjörnumælingar af
hinni stökustu vandvirkni
og aleinn endurskoðaði hann
töflur þær um gang himintungl-
anna, sem þá voru í notkun.
Þess má og geta, að Flamsteed
gerði fyrir Isaac Newton ýmsa
þá útreikninga sem urðu lil þess
að Iiann fann þyngdarlögmálið.
Edmund Ilalleij varð eftir-
maður Flamsteeds. Það var
hánn, sem átli upptökin að þvi
að Newton gaf út „Principia“
sín og hjálpáði honum til þess.
Er liklegt að „Principia“ hefði
aldrei komið á prent, ef Halleys
hefði ekki notið við. Hann varð
konunglegur stjörnumeistari ár-
ið 1720 og var þá orðinn 64 ára
gamall, en hafði lengi unnið
að stjörnuvisindum. Þá voru
tæki stjörnuturnsins orðin svo
úrelt, að Halley varð að endur-
nýja þau frá rótum, þau sem
eftir voru. En flesl tækin hirti
ekkja Flamsteeds og var hún
þar í fullum rjetti sínum, því að
Flamsteed hafði sjálfur ált flest
þau-tæki sem hann notaði.
Víðkunnaslur er IlalleV al'
halastjörnunni, sem hann upp-
götvaði og sem ber lians pafn,
og síðasl var í „nágrenni" jarð-
arinnar fyrir tæpum fjörutiu
árum. Lá braut jarðarinnar
gegnum eimþoku þá, sem er í
„liala“ stjörnunnar. Reiknaði
hann úl hraut stjörnunnar og
sagði fyrir, hvenær hún mundi
koma næst og stóðusl þeir reikn
ingar; en hringferill stjörnunn
ar tekur nálægt 7(i ár. Er Hál-
leys-halastjarnan kunnust allra
halastjarna, sem menn vita ít-
arleg deili á í himingeiminum.
En Ilalley sem um var
sagt þegar hann var ungur: „Ef
stjarna lendir á skökkum stað
í himing'eiminum, þá er víst að
Halley getur fundið liana
var kominn yl'ir sextugt þegar
hann hófsl handa um miklu
merkara visindaafrek en að
reikna út braut einnar hala-
stjörnu.
Þetta verk var hvorki meira
nje minna en það, að fylgja
braut lunglsins í samfelt átján
ár — Iieilt tunglár, eða „Saros“
sem hinir fornu Kaldear kölluðu
þau tímabil.
Þeir konunglegu stjörnumeisl-
arar, sem á eftir komu endur-
bættu og juku jafnt og þjetl
starf stjörnuturnsins, þangað
lil svo var komið að þeim fimta
í röðinni Maskelyne hjet